Þjóðviljinn - 03.12.1975, Blaðsíða 5

Miðvikudagur 3. desember 1975".ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 5
Tyrkland:
-
A mótum austurs
og vesturs
Þessa dagana sitja banda-
riskir embættismenn stifa fundi
með tyrkneskum kollegum sfn-
um. A dagskrá þessara funda
eru deilur ríkjanna út af vopna-
sölubanni þvi sem bandariska
þingið setti fyrir u.þ.b. ári á
tyrki vegna innrásar þeirra á
Kýpur. Tyrkir svöruðu með þvi
að taka yfirstjórn þeirra rúm-
lega 20 bandarisku herstöðva
sem i Tyrklandi eru i sinar
hendur.
Bandarikjastjórn er mjög i
mun að bæta sambúðina við
tyrki og helst vill hún koma
henni i sama horf og var á tim-
um kalda striðsins en þá fyrir-
fundust vart auðsveipari fylgis-
menn hennar i heiminum. En
bandariska þingið er tortryggið
og ræður mestu um afstöðu þess
frammistaða hinna ýmsu
þrýstihópa svo beitt sé tisku-
orði. Þar eru fremstir i flokki
griskættaðir bandarikjamenn
sem eru fjölmennir og áhrifa-
miklir en einnig hafa þingmenn
miklar áhyggjur af valmúarækt
tyrkja. Valmúinn, sem tyrkn-
eskir bændur rækta i miklu
magni, hefur löngum verið ein
helsta uppspretta heróinsins
Suleyman Hemirel
sem tröllriður bandariskum
skuggahverfum sem eru æði-
mörg.
Áhugi stjórnarinnar á bættri
sambúö við tyrki er á hinn bóg-
inn auðsk. ef litið er á landa-
bréfið. Frá stöðvum bandar.
hersins i Tyrklandi má hafa ná-
iðeftirlit með öllum hreyfingum
sovéska flotans inn og út úr
Svartahafi (og jafnvel loka
þeirri leið ef i hart fer). Þar hef-
ur CIA einnig komið sér vel
fyrir i þvi skyni að hlera sovésk
fjarskiptasambönd, og ratsjár
bandarikjamanna skyggnast
langt inn fyrir landamæri So-
vétrikjanna. Loks liggur Tyrk-
land mjög nærri hinum oliuauð-
uga Arabiuskaga og upplandi
hans og þvi tilvalið að brúka
herstöðvar þar til skyndiárása
þeirra sem Kissinger hefur hót-
að ef til þess kemur að banda-
rikjamönnum finnst að sér
kreppt eða auðhringum sinum.
Stjórnin hefur þvi lagt hart að
þinginu að slaka til gagnvart
tyrkjum. Fram að þessu hefur
það ekki borið annan árangur en
þann að i siðasta mán. samþ.
þingið að leyfa tyrkjum að
sækja vopn að andvirði 185 milj-
ónir dollara sem þeir höfðu þeg-
ar greitt en voru fryst inni. Það
hefur ekki mátt heyra minnst á
neinskonar hernaðaraðstoð eða
lánafyrirgreiðslu til vopna-
kaupa. I siðasta mánuði lagði
Ford forseti fram frumvarp að
lögum um hernaðaraðstoð við
erlend riki. Þar fer hann fram á
að veita tyrkjum slika aðstoð
sem nemur 75 miljónum dollara
og lána þeim til viðbótar 130
miljónir til vopnakaupa. Er nú
bitist um þetta i þingsölum
Washington.
Otiuauöurinn heillar
Eins og áður segir var um
langt árabil leitun á jafn sauð-
tryggum bandamönnum
Bandarikjanna i heiminum og
tyrkir voru. Til marks um það
má nefna að tyrkir sendu her-
menn til að berjast við hlið
bandariska hersins i Kóreu-
striðinu.
A undanförnum árum hefur
þetta þó verið að breytast og
eftir að tyrkir gerðu innrásina á
Kýpur fór mikill kuldahrollur
um Nató sunnanvert. Siðan hafa
tyrkir farið að skyggnast eftir
bandamönnum og þó sér i lagi
fjármálamönnum i suðri og
austri. Þeir hafa t.d. reynt að
bæta sambúð sina við riki araba
með þvi m.a. að styðja tillögu
þeirra um að fordæma sionisma
sem kynþáttastefnu. 1 staðinn
vilja þeir á pólitiska sviðinu fá
stuðning araba við stefnu sina i
Kýpurdeilunni.
Þessi tengsl eru þó enn meira
áberandi á efnahagssviðinu.
Þar hafa tyrkir eins og mörg
önnur oliusnauð riki reynt að
krækja sér i oliudollarana. Hef-
ur þeim orðið nokkuð ágengt i
þeim efnum.
Biilent Ecevit
Eftir að bandarikjamenn
settu þá i vopnasölubann gerðu
þeir samning við stjórn Libýu
um lán til kaupa á itölskum her-
flugvélum. Tyrkir hafa enn-
fremur látið Libýu i té tækni-
lega aðstoð við hafnargerð i
Tripoli og samþykkt að taka til
athugunar sameiginlega fram-
leiðslu rikjanna á vopnum.
Tyrkir hafa einnig samið við
stjórnina i Irak um lagningu 800
kilómetra langrar oliuleiðslu
um tyrkneskt landssvæði svo ir-
akar geti komið oliu sinni á
vestrænan markað. Er sú sam-
vinna metin á 750 miljónir doll-
ara. í siðasta mánuði var svo
undirritaður samningur við
stjórnina i íran þar sem hún
skuldbatt sig til að byggja fyrir
tyrki höfn, samgöngumannvirki
og matvælaverksmiðju að verð-
mæti 1,2 miljarðar dollara.
Allt þetta hefur valdið banda-
risku stjórninni ómældum á-
hyggjum og nagandi ótta við að
enn einn bandamaðurinn sé að
svikjast undan merkjum. Þó
kastaði fyrst tólfunum þegar
það var upplýst fyrir nokkrum
vikum að sjálfir sovétmenn
hefðu heitið tyrkjum láni að
upphæð 6—700 miljónir dollara
til kaupa á vörum og fram-
leiðslutækjum i Sovétrikjunum.
Austur eöa vestur?
1 Tyrklandi hafa þær raddir
orðið æ háværari upp á siðkastið
að það geti reynst tyrkjum
skaðlegt að vera algerlega upp
á eitt riki komið i varnar- og
hermálum. — Þetta er allt kom-
ið undir samningamakki og
prútti og Bandarikin virðast
eiga auðveldara með að semja
við Moskvu en Ankara. Þvi eig-
um við að hafa augun á Moskvu
ekkert siður en Washington,
segja menn. Inn i þetta spila svo
fornar og nýjar deilur ihalds-
samra fylgismanna Múhameðs
spámanns og þeirra sem — eins
og Mustafa Kemal Ataturk, sem
nefndur hefur verið faðir Tyrk-
lands nútimans — vilja að tyrkir
snúi sér til vesturs.
Reyndar hafa tyrkir verið að
snúa sér i vestur undanfarna
hálfa öld. Og siðasta áratug eða
svo hafa þeir reynt allt hvað af
tekur að koma sér upp vstrænu
velferðar- og neysluþjóðfélagi.
Iðnvæðing hefur verið geysi-
mikil að undanförnu i landinu og
stjórnvöld hafa sett sér það
mark að árið 1992 verði hún orð-
in það mikil að tyrkir geti sótt
um aðild að Efnahagsbandalagi
Evrópu á jafnréttisgrundvelli.
En sá hængur er á iðnvæðing-
unni að hún nær enn sem komið
er aðeins til vesturhluta lands-
ins. Þangað hafa þeir beint
fjárstraumnum og lagt hann i
mikil iðjuver og ómældan lúxus
yfirstéttarinnar. Austurhlutinn
er á hinn bóginn litið betur
staddur en hann hefur verið um
aldir. Þar er ólæsi talið nema
80%, ár eru flestar óbrúaðar og i
borginni Bitlis sem telur 180
þúsund ibúa er einn læknir. Af
30 þúsund sveitaþorpum hafa
aðeins 3.600 rafmagn og fæst
börn eiga þess kost að ganga i
skóla.
Þótt vesturhlutinn taki mikil
stökk fram á við á efnahags-
sviðinu er þeim gæðum sem til
verða siður en svo réttlátlega
skipt. Rikasti fimmtungur
landsmanna halar inn 57%
þjóðarteknanna á meðan sá fá-
tækasti má láta sér nægja 4,5%.
Atvinnuleysi er talið ná til milli
13 og 20 af hundraði verkfærra
manna og fer ástandið versn-
andi þar eð stór hluti þeirra 800
þúsund verkamanna sem leitað
hafa til Vestur-Evrópu eftir
vinnu undanfarin ár er nú á
heimleið vegna samdráttar þar.
Herinn hefur gaman
af pólitík
Þetta vandræðaástand hefur
leitt til vægrar vinstrisveiflu i
stjórnmálum landsins. Bulent
Ecevit sem var forsætisráð-
herra landsins þegar innrásin
var gerð á Kýpur varð að visu
að vikja úr þvi sæti en flokkur
hans sem er hægfara sósial-
demókratiskur til vinstri við
miðju tyrkneskra stjórnmála er
nú stærsti flokkur landsins.
Meðal stúdenta gætir vaxandi
ólgu og um þessar mundir er
helmingur háskóla landsins lok-
aður ýmist vegna baráttugleði
róttækra i hópi stúdenta eða
andsvara hægrisinnaðra yfir-
valda gegn þeim róttæku. Það
sem af er árinu hafa 12 stúd-
entar að þvi er talið er fallið i
átökum við lögreglu eða hægri-
sinna.
Ýmsir spá þvi að vegna þess
efnahagslega misréttis sem
rikir i landinu og hefur aukist
eftir að kreppan tók að herja á
auðvaldsheiminn eigi róttækum
öflum eftir að vaxa fiskur um
hrygg á næstunni. En viðbúið er
að ef áfram stefnir til vinstri
muni herinn skerast i leikinn.
Tyrkneski herinn er sá öflugasti
i Nató að þeim bandariska frá
töldum, telur tæpa hálfa miljón
hermanna. Hann hefur lika ver-
ið ófeiminn við að taka ráðin af
stjórnmálamönnunum ef þeir
eru honum ekki að skapi. Tvi-
vegis á sl. 15 árum hefur herinn
sett kjörnar rikisstjórnir af og
tekið völdin. 1 bæði skiptin hefur
hann dregið sig i hlé eftir að röð
og regla var komin á hlutina. En
hvort hann treystir sér til að
standa berskjaldaður án banda-
risks stuðnings i ótryggum
heimi skal ósagt látið.
— ÞH (byggt á Time)
Greiðsluþrot
New York
Frá sumarmálum hefur New
York-borg verið á vonarvöl.
Borgin hefði meira að segja
komisti greiðsluþrot um miðjan
september, ef New York-riki
hefði ekki heitið henni um 2.230
miljóna dollara fyrirgreiðslu i
ýmsu formi fram til 1. desem-
ber nk., og aftur um miðjan
október og ef ýmis stéttarfélög
og fleiri aðilar hefðu ekki lánað
borginni um 450 miljónir doll-
ara.
Fjárhagsáætlun borgarinnar
varpar ljósi á eðli vanda henn-
ar. Á fjárhagsárinu voru útgjöld
borgarinnar áætluð um 800
miljónir dollara umfram tekjur
hennar. (Hallinn á fjárlögum
Bandarikjanna á fjárhagsárinu
mun hins vegar vera um 70
milljarðar dollara.) Útgjöld
borgarinnar á fjárhagsárinu
munu alls nema 12,4 miljörðum
dollara. (Tekjur rikissjóðs
Bandarikjanna hins vegar um
350 miljörðum dollara.) Helstu
liðir útgjaldanna eru þessir:
tryggingamál um 3,4 miljarðar
dollara, (en stærsta hluta
kostnaðarins af þeim greiðir
samt rikissjóður Bandarikj-
anna, 46%, og New York-rlki að
auki 25% hans); fræðslumál um
3,0 miljarðar dollara, vextir og
afborganir af lánum um 1,6
miljarðar dollara, heilbrigðis-
mál um 1,1 miljarður dollara,
löggæsla um 0,9 miljarðar doll-
ara, eldvarnir um 0,4 miljarðar
dollara, og umhverfismál um
0,3 miljarðar dollara.
Greiðsluvandi borgarinnar á
sér ýmsar orsakir. — Meginor-
sök hans mun þó vera flutningur
fólks úr borginni og brottflutn-
ingur fyrirtækja. Bjargálna fólk
hefur tekið sér heimilisfestu i
nálægum bæjum, þótt það
stundi áfram atvinnu i borginni.
Fátækt fólk, að talsverðum
hluta þeldökkt, hefur flust til
borgarinnar i atvinnuleit frá
suðurrikjunum og öðrum lands-
hlutum. Um leið hefur borgin
enn sem fyrr verið það hlið, sem
mikill hluti innflytjenda til
Bandarikjanna hefur farið um,
en á siðustu árum hafa þeir
aðallega komið frá Puerto Rico.
Sagt er, að i fyrstu kosti hver
þeirra borgina að meðaltali um
1.000 dollara á ári. Mjög óhag-
felldur hefur borginni verið
brottflutningur fyrirtækja til
minni bæja, þar sem lóðir eru
ódýrari og olnbogarúm meira.
Tekjur borgarinnar, aðallega
útsvör, aðstöðugjöld og fast-
eignaskattur, hafa rýrnað af
þessum sökum. Ennfremur hef-
ur „vinnuplássum” hjá fyrir-
tækjum i borginni fækkað um
250.000 frá 1963 til 1973 og aftur
um 115.000 frá miðju ári 1974 til
miðs árs 1975. Aftur á móti
fjölgaði fólki i vinnu hjá borg-
inni sjálfri um 136.000 frá 1963
tul 1973.Þá er þess að geta, að
vinnulaun i New York eru yfir-
leitt há, einhver hin hæstu i
Bandarikjunum og borgar-
starfsmanna þá jafnframt, svo
að rekstur borgarinnar er til-
tölulega dýr.
Kreppan, samdrátturinn i at-
vinnulifi Bandarlkjanna, sem
hófst fyrir tveimur árum hefur
dregið fjárhagsvanda borgar-
innar fram i dagsljósið. Á
undanförnum árum hefur borg-
in tekið lán til að greiða vexti og
afborganir af fyrri lánum. Af
þeirri ástæðu, i orði kveðnu að
minnsta kosti, lýstu lána
stofnanir borgina ótryggan
skuldunaut 1. april i vor. Fyrir
bra gðið gat borgin aðeins fengið
ný lán i sumar með þvi að
greiða hærri vexti en áður. I
samráði við forráðamenn New
York-rikis gekkst borgarstjóm
in fyrir, að sett var upp skulda-
skilanefnd fyrir borgina, og
veitir henni forstöðu Felix
Rohatyn, einn stjórnarmanna
bankans Lazard Freres. Að til
hlutan skuldaskilanefndarinnar
settu ýmsar peningastofnanir á
fót lánasamlag, Municipal
Assistance Corporation, til að
hafa milligöngu um útvegun
lána til borgarinnar.
Skuldaskilanefndin hefur að
auki lagt fyrir rikisstjóra New
York-rikis tillögur um sparnað
og niðurskurð i rekstri borgar-
innar. Leggur nefndin til, að
starfsmönnum borgarinnar
verði fækkað, eftirlaun gamalla
borgarstarfsmanna lækkuð og
dregið úr atvinnulegum fram
kvæmdum á vegum borgarinn
ar. Gagnrýnendur tillagna
nefndarinnar halda þvi fram, að
20% starfsfærra manna i borg
inni kunni að verða án vinnu á
næsta ári, ef þær koma til fram
kvæmda. Rætt mun lika um, að
Hfeyrissjóðir borgarstarfs-
manna og fleiri starfsstétta láni
fé til borgarinnar. Laga
breytingu mun þó þurfa til
slikra lánveitinga.
A þjóðþingi Bandarlkjanna
hefur mikið verið rætt um fjár
þröng og yfirvofandi gjaldþro
New York-borgar. úrræði þess
verða sennilega ábyrgð rikisins
á skuldabréfum borgarinnar. Sú
rikisábyrgð mun þó verða skil
yrðum bundin. Eitt þeirra mun
verða umbreyting stuttra lána
borgarinnar i miðlungi löng lán
(þ.e. ekki skemmri en til 5 ára)
Annað mun verða lækkun eftir
launa fyrrverandi starfsmanna
borgarinnar oghið þriðja eftirlit
rikisins með fjármálum borgar
innar.
Þjóðþingið mun jafnfram
hafa á prjónunum að breyta svo
lögunum um gjaldþrot, að borg
ir með 1 miljón ibúa eða
fleiri geti lýst sig gjaldþrota án
þess að þurfa til þess heimild
meirihluta lánardrottna sinna
(Lánardrottnar New York-borg
ar munu vera um 160.000.) For
seti Bandarikjanna hefur verið
þinginu óþjáll i málum New
York-borgar (og beitt eitt sam
þykkt frumvarp þess neitunar
valdi),en ýmislegt bendir til, að
saman dragi nú með þeim.
HJ