Þjóðviljinn - 25.04.1976, Qupperneq 3

Sunnudagur 25. apríl 1976 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 3
Um miðjan vetur var orðróm-
ur á kreiki hér i borginni um
Benny Goodman og Listahátíð-
ina i sumar, — nú hafa listrænir
leiðtogar staðfest að Goodman
sextettinn blæs I Laugardals-
höllinni á hátiðatónleikum i
júni. Við elliæru jazzarnir sem
heyrðum Goodmanbandið blása
King Porter á H.M.V. plötunni
1936, og siðan klárir á þvi að
Benny er ekki bara fínasti
klarinettuleikari heims, heldur
lika einn hinna útvöldu jazz-
kappa, höfum þvi ckki þurft að
biða komu meistarans nema i 40
ár. Hann er sjálfur á besta aldri,
— verður67 ára á afmælinu sinu
30. mal i vor.
Benny Goodman fæddist i
gyðingagettóinu i Chicago. Þau
voru 11 systkinin og oft þröngt i
búi hjá ættföðurnum, —
skraddara sem kominn var til
fyrirheitna landsins úr austur-
evrópu, þar sem þessi þjóð-
flokkur hefur löngum mátt þola
sitt af hverju á liðnum öldum,
og sjaldan staðið á mannskapn-
um að gera ærlegan hasar i
gyðingum, þegar landstjórnar-
herrum hefur þótt ástæða til að
efla sanna þjóðerniskennd ibú-
anna. í ameriska þjóðahræri-
grautnum horfði málið dálitið
öðruvisi við. Goodmanfjölskyld-
an ákvað að þrir bræðranna
leggðu stund á tónlist, — og
Benny var ekki nema 10 ára
þegar hann blés fyrst opinber-
lega á klarinettu, — þá kafla úr
trompetkonsert eftir Haydn.
Tveimur árum siðar var hann
farinn að vinna sér inn peninga
á skemmtistöðum og kabarett-
um, og fór um svipað leyti að
læra i alvöru á hljóðfæri sitt hjá
alvöru kennara, — Franz Scho-
epp klarinettuleikara i sinfóniu-
hljómsveit Chicagoborgar. Það
var þeim báðum mikil lukka, —
og okkur öllum — þessi
sinfóniublásari var strangur
kennari, menntaður á klass-
iska visu evrópumanna, — en
hafði lika áhuga á hinni
einkennilegu nýju amerisku
músik, sem fólk var á þessum
árum farið að kalla jazz.
Nemandinn var samviskusam-
ur hæfileikastrákur, lærði allt
sem Schoepp kunni i grænum
hvelli, og einnig allt sem jazz-
spilarar voru að blása þarna i
grenndinni. Chicago var um
1920 orðin höfuðborg jazzins, og
Benny Goodman orðinn at-
vinnumaður 16 ára gamall, —
eftirsóttur á böllunum, hljóð-
ritaði fyrstu plötur með eigin
hljómsveit 18 ára, — og siðan
ómissandi i sveitum annarra
Chicagoplötuspilara, þegar
þeim þótti mikið liggja við að
klarinettuleikarinn stæði sig.
Benny hafði þess vegna oftast
nóg að gera þótt margir aðrir
hljóðfæraleikarar stæöu uppi
atvinnulausir og allslausir þeg-
ar kreppan skall á.
Þá var útvarp fyrir löngu búið
að leggja undir sig Bandarikin
— og það var vist eitthvert siga-
rettufyrirtæki sem þurfti að
auglýsa betur smókinn um 1934,
— og fékk Benny Goodman til að
annast tónlistina i dagskrám
sinum. Benny fékk þarna tæki-
færi til að láta til sin heyra
tvisvar eða þrisvar i viku um
alla Norður-Ameriku. Hljóm-
sveitin var skipuð 12 til 14 úrvals
mönnum, — þeir bauluðu auð-
vitað vinsælustu dægurlögin, —
en flest krydduð á réttan hátt, —
þetta voru allt jazzspilarar og
iðulega heitir.
Eftir nokkra mánuði var
Goodmanbandið orðið ein
vinsældasta danshljómsveit
Bandarikjanna, á vegum
nikótinista og margra hinna
sem ekki reyktu, — stjórnand-
inn fylltist stórhug og fylkti
jazzliði sinu til að leggja undir
sig afganginn af þjóðinni.
Hljómsveitin lagði upp i tón-
leikaferð, sigurviss með feikna
sveiflu, — en litið gekk.
Konsertsalir voru hálftómir, að-
sókn á böllin dræm, og það lá við
að kapparnir væru að lognast
útaf og gefast upp þegar þeir
komu á stúdentaballið i Los
Angeles i jólafriinu 1934. Þar
voru samkomugestir hressir og
kátir, — og nú var að duga eða
drepast. — Goodmanpiltarnir
ákváðu að blása ungu mennta-
mennina upp úr skónum I eitt
skipti fyrir öll. Það tókst. Frétt-
ir af þessu skritna balli þar sem
dansarar stóðu æpandi af fögn-
urðu fyrir framan hljómsveitar-
pallinn i staðinn fyrir að drolla i
faðmlögum um gólfið bárust út
um landið, — plötuútgefendur
kepptust við að ráða Goodman-
bandið i vinnu, — það stóð ekki
á blásurunum, — og metsölu-
plötur komu á markaðinn með
stuttu millibili. Auglýsinga-
snápar kölluðu þetta swing-
music, — rétt eins og sveiflan
væri eitthvaö alveg nýtt I jazzin-
um, — og Benny Goodman var
sæmdur konungstign: King of
Swing. Eins og nærri má geta
var ekki nema brot af þvi sem
hljómsveitin spilaði ósvikinn
jazz, — allt þó meira og minna
meö jazzbragöi, —og svo annaö
veifið innan um ósviknar perlur, *
sem glitra með saraa sveiflu-
ljóma enn þann dag i dag. Og
allt sem Goodman léf frá sér
fara var fágað af vandvirkni og
nákvæmni, — Benny var
strangur við sjálfan sig og pilt-
ana, fylliraftar, letingjar og
skróparar komust ekki upp með
neitt múður, og liklega hefur
aldrei i nokkurri jazzhljómsveit
rikt annar eins agi og reglu-
semi. Fyrir bragðið var hljóm-
sveitin dáð og virt hvar sem hún
kom, — meira að segja I röðum
æðstu unnenda tónlistar heyrð-
ust raddir um að nú væri vel
blásið, — og að sjálfsögðu fóru
hljómsveitir út um allan heim
aðstæla Goodmanbandið. Ungir
klarinettublásarar töldu það
skyldu sina að spila nákvæm-
lega eins og Benny. I Bandarikj-
unum mátti um skeið likja
þessu við massahisteriu, —
samkvæmt viðskiptaskrám
plötuútgefenda seldust 50
miljónir hljómplatna i USA
1938, þar af eru 17 miljónir
undir liðnum swingmusic, og
ein miljón þeirra One o’clock
jump Goodmanhljómsveitar-
innar, — og Benny hafði fengið
útsetninguna aö láni hjá Count
Basie ári áður. Það er óþarft að
geta þess að allur hamagangur-
inn i kringum Benny Goodman
varð til þess að vekja athygli á
jazzmúsik almennt, og nutu
margir góðs af,- — en það er
önnur saga.
Framan af öldinni var jazz-
músik fyrst og fremst alþýðu-
tónlist bandarikjanegra, — þeir
eru yfirleitt ekki hátt skrifaðir
þar i sveit, þrátt fyrir allt elsku
hjartans lýöræðið, frelsið og
mannréttindin. 1 jazzheimi leið-
ir af sjálfu sér aö kynþáttamis-
munun, — að ekki sé nú talað
um kynþáttahatur, — þekkist
ekki. Snemma fóru þvi hvitir og
svartir að blása saman, — þó
ekki opinberlega, — það hefðu
kynþáttabullur ekki látið 'bjóða
sér og ekki dregið úr hömlu að
æra nógu marga vitleysinga til
óhæfuverka, og þar með opin-
berra afskipta, sem ævinlega
gera illt verra. En Benny Good-
man er enginn smákall, — þeg-
ar hann komst að raun um að
honum tókst aldrei betur upp en
þegar hann var að djamma með
Teddy Wilson og Lionel Hampt-
on, réði hann þá umsvifalaut i
hljómsveit sina, hvað sem hver
sagði. Og þegar honum var boð-
ið að spila á úrslitakeppninni i
samkvæmisdönsum á Savoy
Ballroom i Harlem 1937, fór
hann þangaö með sina mislitu
hjörð og blés til skiptis við
hljómsveit Chick’s Webbs. Hinn
siðarnefndi átti þarna heima, —
hafði leikið fyrir dansi á Savoy
um árabil, og þótti flestum
harlemurum litiö varið i böllin
þegar Chick Webb bandið var
fjarverandi. Þó fór svo þarna i
úrslitakeppninni að harlem-
negrar gengu hinum hvita
sveiflukóngi á hönd og hylltu
hann að lokum snöggtum ræki-
legar en gamla svingdýrlinginn
sinn Chick Webb. Til þess að
átta sig fyllilega á þvi sem
þarna gerðist þarf maður helst
að hafa séð úrslitakeppnina i
samkvæmisdönsum á Savoy
Ballroom i Harlem. Þeim sem
verður fyrir slikri reynslu þykir
siðan litið til annarrar danslist-
ar koma, — á Savoy er nefnilega
hvorki stiginn pas de deux né
heldur trums de la tramps,
Svo var það árið 1938 að
Benny Goodman opnaði viröu-
legustu hl jóm leikahöll
Bandarikjanna upp á gátt fyrir
jazzleikurum — Carnegie Hall I
New York. Þar höfðu áður ráðið
rlkjum ArturoToscaniniogþeir
frændur, — og þótti nú mörgum
af Siníónluhliöarættinni syrta i
álinn. Benny Goodman hafði
vandað mjög undirbúning allan,
og boðið til einleiks með sér
frægum köppum úr ýmsum
áttum, — þar á meðal nokkrum
úr hljómsveit Ellingtons, sem
þáðu þennan heiður með þökk-
um. Duke afþakkaði samt boðið
kurteislega og sagði: Ég er að
hugsa um að koma sjálfur
seinna.
Hljómsveitin tók sér stöðu á
sviðinu, — allt heimsfrægir
meistarar, samstillfir og sér-
þjáifaðir, — húsið troðfullt af
aðdáendum, — en þó voru menn
dálitið taugaóstyrkir, — þetta
var fyrsti jazzkonsertinn I
Carnegie Hall. Harry James
sagði löngu seinna: mér leið
eins og vinnukonu sem komin er
á háskólabailið með rektornum.
Þegar dirigentinn birtist meö
klarinettu sina var honum fagn-
að innilega, — siðan fór jass-
bandið i gang og þar með var
allur taugaóstyrkur úr sögunni,
— og áður en lauk nötruðu vegg-
ir hallarinnar og munaði
minnstu að þakið fyki af. Þetta
er allt til á plötum, og það er
svakalega gaman að hlusta á
þær i góðum félagsskap
viðkvæmra jazzgeggjara.
Benny Goodman hélt áfram
að hljóðrita, og lagði megin-
áherslu á jazzinn i trióum,
kvartettum, kvintettum og sex-
tettum, — sennilega hefur hon-
um alltaf tekist best upp i þess-
um smáhljómsveitum sinum, —
ævinlega einvalalið, samstillt
að leika sér, án þess að nótna-
lestur hái neinum að ráði.
Mörgum nútimahöfundum
finnstþófáir klarinettuleikarar
lesa betur nótur sinar en Benny
Goodman, — Bela Bartók,
Copeland, Hindemith, — ekki er
að efa að Mozart, Weber,
Debussy, Brahms og þeim körl-
um þætti það lika, — og
stjórnendur frægustu sinfóniu-
hljómsveita heims verða ekki
sist himinlifandi þegar þeim
tekst að klófesta Benny Good-
man. Hann hefúr lika gaman af
þessu sjálfur og ólatur að túlka
verk stórmeistaranna. En það
er eins og skáldið segir: his
heart is in th* highlands, — og
allt fram á þennan dag hefur
Benny Goodman verið að stofna
hljómsveitir, hljóðrita, — og á
sifelldum tónleikaþönum um
viða veröld með jazzspilara
sina. Þegar bandarikjastjórn
vill hafa mikið við i menningar-
samskiptum við aðrar þjóðir er
kallað á Benny. Undirritaður
varð illilega fyrir barðinu á
þessari kúltúrpólitik þegar hann
fór á Alþjóðajazzhátiöina i
Washington 1962. Kennedy for-
seti var framkvæmdastjóri
hátiðarinnar. og þá nýlega orð-
inn einkavinur Krútsjoffs upp á
nýtt eftir Kúbudeiluna. Benny
Goodman var þvi sendur i
friðarskyni austur i Sovét að
blása hlýrri jazzsveiflu á rússa,
fór þar borg úr borg og blés allt
um koll, og Krútsjoff faðmaði
hann grátandi i Bolsjoj. Það var
svo sem ágætt, og kremlverjum
hefur áreiðanlega ekki veitt af
þessu, — en fyrir bragðið
misstu hátiðargestir i Washing-
ton af sveiflukónginum. Og ekki
nóg með það. Undirritaður hafði
gert alveg sérstakar ráðstafanir
i sálarlifi sinu vegna tónleika
sem Gerry Mulligans Concert
Jass Band átti aö halda á 'fyrr
nefndri hátið. Þeir voru aldrei
haldnir. Ég hitti Mulligan úti i
porti á bak við hljómleikasal
nokkurn i Washington — hann
stóð þar einsamall og var að
drekka kók. Hvar er konsert-
bandið? spurði ég. They bought
it, — svaraði hann. Hverjir?
spurði ég aftur. — The depart-
ment boys, — sagði hann. What
department? spurði ég enn. —
State department, — sagði
Mulligan. Siðan bauð hanr. mér
upp á kók, og það var það eina
sem ég hafði upp úr honum á
Alþjóðajazzhátiðinni i Washing-
ton, vegna þess að utanrikis-
ráðuneytið hafði keypt hljóm-
sveitina hans til að fara meö
Goodman til að spila fyrir
æðstaráðið á Rauða torginu. Ég
er nú ekki búinn að fyrirgefa
þetta ennþá, — en þó er bót i
máli að Benny kemur hingaS í
júni til að spila fyrir Lista-
hátiðargesti i Reykjavik. Hann
hefur verið að fylla Carnegie
Hall trekk i trekk undanfarið, —
þar er alitaf slæðingur af æsku-
fólki fyrristriðsáranna sem enn
er á meðal vor, en þó meira af
æskufólki nútimans. — sem
þykir gott að mega hlusta á
músik án þess að þurfa að
standa i lifshættu af 220 volta
háspennumögnurum upp á 150
desibel. Benny Goodman notar
ekki slikar græjur og kallar þær
amplified junk. Gagnrýnendur
New York blaðanna skrifa mik-
ið um þessa tónleika. — sumir
þeirra segja: Bennv is still upp
in the King Porter clouds. Og
það eru engir magasleðar i för
með honum i sextettinum. —
valinkunnir sómamenn: Slam
Stewart, Hank Jones. Connie
Kay, A1 Klink, Peta Appleyard,
Bucky Pizzarelli. Urbie Green
og hvað þeir nú heita gæjarnir
sem Benny hefur á sinum snær-
um um þessar mundir. — og nú
er maður farinn að hlakka til að
fara i Laugardalshöllina á
Goodmankonsertinn, — þótt það
væri ekki nema til að sýna
gamla meistaranum örlitinn
þakklætisvott fvrir allar þær
stundir fegurðar og gleðf sem
hann hefur aukið við lif manns.
— JMA