Þjóðviljinn - 25.04.1976, Side 8

8 StÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 25. apríl 1976
1 Viötal við Alberto Moravia
* um stjórnmál og menningu
Alberto Moravia er einn fremsti rithöfundur
ítaliu. Eins og flestir merkisberar italskrar menn-
ingar er hann mjög gagnrýninn á samfélag sitt og
ráðamenn þess, valdakerfi kristilegra demókrata.
Hér fer á eftir endursögn á viðtali við hann um
nauðsynjar á róttækum breytingum á itölsku sam-
félagi—og um samhengi menningar og stjórnmála.
Ef illa fer,
þá geng
ég út á
götuvígin...
Alberto Moravia: Þeir einu sem hafa áhuga á menningu eru
kommúnistar og róttækir...
Kreppa
Eftir fall fasismans, segir
Moravia, hóf hinn stóri valda-
flokkur kristilegra demókrata
feril sinn sem lýöræðislegur
flokkur. Akvarðanir og lög
stjórnarinnar áttu sér skýrar or-
sakir sem menn skildu. Það var
visst samband milli stjórnar og
almennings. En smám saman
hefur þetta breyst og upp hefur
komið pólitisk staða sem lýsa má
þannig, að ákvarðanir eru teknar
án þess að valdhafar ráðfæri sig
við fólkið, hvort sem það gerist
um blöðin, í þjóðaratkvæða-
greiðslum eða á þingi.
Til hefur orðið afleitt valdakerfi
sem stjórnar illa.og þessi óstjórn
kemur best fram i þeirri efna-
hagslegu kreppu sem við nú bú-
um við.
ítalskur sósíalismi
Menningarstarfsemi ýmiskon-
ar hefur að minu viti ekki haft
mikil áhrif á efnahagslegar eða
pólitiskar kreppur. Það hefur
komið fyrir I sögu Evrópu að
menning hefur staöið með blóma
mitt I slikum kreppum. Menning
og list stóð meö blóma i Weimar-
lýðveldinu þýska, meöan Þýska-
land var á leið inn i nasismann.
Bókmenntir náöu mikilli full-
komnun siöasta ártug keisara-
veldis i Rússlandi.
— En hvað um mikla og virka
þátttöku manna eins og yðar i
kappræöu þeirri sem fram fer um
þjóöfélagsmál?
— Þar erum þaö að ræða, að ég
gegni minum skyldum sem sam-
félagsþegn. Menntamönnum ber
skylda til að vera nær staddir
með sina gagnrýni þar sem
hlutirnir eru að gerast. En það er
ekki það sama og pólitisk af-
skipti. Pólitik felur i sér skuld-
bindingu til athafnar.
En þetta tvennt getur að visu
farið saman. Ef að sú staða kem-
ur upp á ítaliu að hætta sé á að al-
ræðisstjórn komist á, þá geng ég
út á götuvigin með granna min-
um. Svo einfalt er það.
— Það er vitað að italskt menn-
ingarlif er mjög tengt
kommúnistaflokknum, enda þótt
ýmsir hafi þar um fyrirvara og
kjósi að kalla sig róttæka sósial-
ista. Hver mundi afstaða yðar
sem menningarfrömuðar verða
ef að kommúnistar verða aðilar
að rlkisstjórn?
— Þar með væri komin upp ný
staða, sem ekki ætti sér fordæmi i
sögu Evrópu. Það væri skynsam-
legt að fara að öííu meö varúð,
einmitt vegna þess að við höfum
engar fyrirmyndir. Það þyrfti að
smiða nýjan, séritalskan sósial-
isma.
Sá sósialismi ætti að minu viti
að vera þannig, að hann reyndi
ekki að kveða vandamálin niður,
heldur að leysa þau án þess að af-
neita þeim andstæðum sem til eru
i samfélaginu. Maó segir reynd-
ar, að andstæðurnar séu stál-
fjaðrir veruleikans. Fyrir mina
parta litur málið þannig út, að ef
að ekki eru virt öll lýðréttindi
hinnar borgaralegu frönsku
byltingar, þá er mér sama um allt
sósialiskt efnahagslif.
Sumt hefur tekist
Um italska menningu nú má
segja það, að hún hefur nærst á
þvi frelsi sem hún hlaut eftir að
fasismanum var steypt. Ýmislegt
jákvætt hefur gerst. Nýja skáld-
sagan. ttalskar kvikmyndir eru
með þeim bestu I heimi, þrátt fyr-
ir ýmsa galla. Það hefur verið
merkileg kappræða um hug-
myndir i blöðum og timaritum.
En það sem illa gengur það er
póiitikin. Hinir pólitisku valdhaf-
ar eru gatslitnir eftir 30 ára
stjórnarsetu. Meðalmennskan
lekur af þeim.
Flestir italskir stjórnmála-
menn eru menningarsnauðir. Á
ttaliu eru það aðeins tveir flokkar
sem hafa áhuga á menningu,
kommúnistar og þeir róttæku úr
mannréttindahreyfingunni. Aðrir
hafa i reynd ekkert samband viö
menninguna. Allra sist kristilegir
demókratar. Enda þekki ég enga
kristilega demókrata. Ég þekki
aðeins kommúnista og róttæka.
Grundvallar-
breytingar
Þegar ég segi að gera þurfi
grundvallarbreytingar á sam-
félaginu, þá á ég við það, aö það
þarf að láta ljósiö skina á þau öfl
sem við teljum góð og nýtileg og
hafna hinum. A ttaliu eru til
sterkir valdahópar, sem hafa hag
af þvi að óbreytt ástand haldist,
og þeir veita harða mótspyrnu
gegn breytingum. Hér á ég við
það fólk sem kalla má rikis-
borgarastétt, eða skriffinnsku-
borgara, sem eru mjög öflugir.
Annað sem gerir breytingar
erfiðar er það, að ítalia er ekki
byltingarland. ttalir hafa ekki
haft áhuga á sannleikanum. held-
ur fegurðinni. Menn hafa ekki
nægilega i huga þá staðreynd að
ttalia er ihaldssamt land. Tveir
stærstuatburðir isögu okkar hafa
verið andóf gegn siðbótinni —
Framhald á 18. siðu.
ORÐ, ORÐ, ORÐ...
Rjúkandi ráð
Það var á dögunum að siarfs-
menn i ágætri vélsmiöju hér i
borginni hringdu á Þjóðviljann
og vildu fá að vita, hvað orðin
vinstri og hægri þýddu I raun og
veru.
Var það að undra þótt menn-
irnir spyrðu? Þarna eru komin
tvö af þeim orðum sem áreiðan-
lega eru bæði ofnotuö og misnot-
uð uns enginn veit sitt rjúkandi
ráð. Ekki nóg meö það sé erfitt
að vita t.d. hvað vinstri og hægri
þýðir þegar menn eru að slást á
Torgi hins himneska friðar i
Peking. Skýrleikinn er ekki
alltof mikill hér heima, næst
okkur, heldur. Ef við reyndum
að nota orðin sem einskonar
mælikvarða á afstöðu til
óbreytts ástands (sem virðist
standa einna næst), þá gætu
menn sjálfsagtsagt sem svo, að
sjálfstæðismenn séu til hægri,
en sóslalistar til vinstri. Þó
myndi það ekki gilda nema að
nokkru. Ihaldsmenn geta t.d.
verið fylgjandi litt breyttri
eignaskipan, og þar með
,,hægrimenn”,en þeir geta verið
haldnir kapitaliskri alþjóða-
hyggju sem krefst I reynd mik-
ils endurmats á þýöingu
gamallrar islenskrar þjóðernis-
hyggju. Eru þeir þar með orðn-
ir til „vinstri” i alþjóöamálum?
Eða eru þá sóslalistar, sem
reyna að ,,halda i” verðmæti
tengd þjóöernishyggju, þá orðn-
ir með .vissum hætti „hægri-
menn”?
Kapitalismi — sósíal-
ismi
Sem sagt: það er hægur vandi
að nefna dæmi um mikla rugl-
andi I meðferð pólitiskra hug-
taka. Höfundur Reykjavikur-
bréfs Morgunblaðsins á pálma-
sunnudag gefst alveg upp á þvi
að vita hvað sósialismi þýöir
eöa þá kapitalismi. Hann vitnar
til bandarisks blaðamanns sem
hefur kallað tsland sósialiskt
riki, finnst það að visu hæpin
skilgreining en þó ekki með öllu
út I hött. Aftur á móti er hann
sárreiður yfir þvi, að i Þjóð-
viljanum hafði verið sagt að
ísland „byggöi á kapitalisku
hagkrefi”. Þetta er dálitið
merkilegt. Eins og óvart finnst
þessum ritstjóra hægriblaös
heldur þægilegur eða a.m.k.
meinlaus keimur af orðinu
sósiaiismi, en kapitalismi er
tengdur einhverju sem neikvætt
er. Tilfellið er líklega best kom-
ið I djúpsálarfræöinni, og má
hún eiga þaö.
Um þessi tvö orð er það
annars að segja, að best fer á
þviað láta þau merkja hagkerfi,
en reyna að losna við sem mest
af þeim tilfinningamálum sem
þeim fylgja. Sem betur fer hefur
sú tilhneiging kapitalista sjálfra
að reyna aö hræra saman, setja
jafnaðarmerki á milli „kapital-
isma” og „frjálsheimur”, mjög
látið á sjá að undanförnu.
Kapitalismi er blátt áfram hag-
kerfi (getur vissulega verið
meira eða minna „blandað”),
og þar með á ekkert að vera
sagt til eða frá um frelsi eða þá
lýðræöi i viökomandi samfélagi.
Chile er kapitalskt fasistariki,
Bretland er kapitalskt þing-
ræðisriki. Eins verðum við vist
að fara meö sósialismann, láta
þaö heiti ná yfir vissa grund-
vallarþætti efnahagskerfis. Það
verður þvi meira aðkallandi,
sem sósialisk samfélög gera sig
likleg til að verða ekki síður
fjölbreytileg, en hin kapltalisku,
einnig að þvi er varöar ýmisleg
mannréttindi. Ef menn vilja
endilega halda þvi til streitu, aö
„sóslalismián lýðræðis” sé ekki
margra fiska virði, þá er það
auðvitað ágætt sjónarmið, en
ætti ekki að auka aö óþörfu á
geðshræringar i sambandi við
orösnotkun.
Lýðræóið allrabest
Já, vel á minnst: lýðræöið.
Engu orði er nauðgað jafn,
mikið,nema ef vera kynni frels-
inu. Sú þróun er satt best að
segja iskyggilega langt komin,
að orðið verði rúið allri merk-
ingu — vegna firnalegrar
eftirspurnar. Þeir valdhafar eru
sunnudags
[pflsööOD
varla til I heiminum, sem eru
ekki að keppa að allrabestu lýö-
ræði. Og allir láta lýðræði fylgja
einhvern þann skilning sem nær
út fyrir tiltekin formleg ein-
kenni — leynilegar kosningar,
réttur til að bjóða fram til þings
o.s.frv.), Til eru þeir hægri-
menn sem telja lýöræðið komið
hálfa leið til andskotans um leið
og ósköp venjulegra kratiskra
rlkisafskipta af efnahagsmálum
fer að gæta i tilteknu landi. Og
allskonar vinstrisinnar geta
sameinast um að lýsa þvi yfir,
aö lýðræði sé ómark nema að
kapitaliskur eignaréttur sé af-
numinn.
Stundum hallast maður að
þvi, aö „lýðræði” væri best að
útlista I oröabók á þann hátt, að
það sé óskmynd hvers og eins af
pólitiskum veruleika samtiðar
sinnar, eða þá framtiðar.
Staðleysur
Égskaljátaá mig þá synd, að
ég er einn af þeim, sem ófáan-
iegur er til að einangra spurn-
ingu um lýðræði frá spurningu
um e&iahagslegt misrétti, for-
raaði yfir innrætingartækjum
(skólar, fjölmiölar). Framhald
af þeirri afstöðu væri þá það, að
lýðræöi, sem rls fyllilega undir
nafni, sé ekki til. Lýðræði i
kapitalisku hagkerfi nýtur si'n
ekki nema að nokkru vegna þess
efnahagslega misréttis sem
kerfinu fylgir. Þau sósialisk
riki, sem til eru, eiga ekki rétt á
aökallastlýðræðisleg (þau gera
tilkall til þess I nafni ýmissa
lifskjarabóta), vegna þeirrar
skerðingar á tjáningu og gagn-
rýni sem þau hafa iðkað. Þar
með er lýöræðisvonin færð yfir I
Útópiuna, staðleysuna; það er
beðið eftir þvi að franska bylt-
ingin og hin sósiallska gangi I
hjónaband. Og Útópiur eru alls
ekki eins skaðlegar og stundum
er vera látið (ég hef m.a. I huga
langa grein úr nýlegri Eimreið,
„Leikmaður spjallar um lýð-
ræði”). Útóplur geta verið
ágætar til hvatningar. En þá
fyrst mega menn fara að vara
sig, þegar þeir lýsa þvl yfir, að
nú sé Útópian, staðleysan, orðin
að staðreynd. Þar með væri bú-
ið að setja hatt á þróunina, og
það er áreiðanlega lýgi.
Árni Bergmann.