Þjóðviljinn - 22.05.1976, Blaðsíða 7

Laugardagur 22. maí 1976 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 7
Greinin er að mestu byggð á riti
Félagsmálaráðuneytisins 1942,
sem Jón Blöndal ritstýrði, og nefnist
„Félagsmál á íslandi”
A þessu ári eru liðin fjöru-
tiu ár frá þvi lög um alþýðu-
tryggingar voru sett hér á
landi og þrjátiu ár frá þvl að
lög um almannatryggingar
tóku giidi. Þessir lagabálkar
eru vafalitið I hópi þeirra
merkustu, sem settir hafa
veriö á þessari öld, og voru
árangurinn af þrotlausri
réttindabaráttu verkalýðs-
hreyfingarinnar og stjórn-
málaflokka, sem börðust
fyrir hag alþýöu. Sú barátta
var ekki sfst háð gegn for-
dómum og úreltum hugsun-
arhætti ihaldsaflanna í land-
inu. Þegar þess er gætt
hvaða þýðingu þessilög hafa
haft fyrir allan almenning i
landinu er ekki úr vegi að
rifja upp nokkur atriði I sam-
bandi við þau. Almanna-
tryggingar eru beinlinis
hornsteinninn að því að hægt
sé að byggja upp jafnréttis-
og lýðræðisþjóðfélag. Enn
eru þær langt þvi frá að vera
fullkomnar, en samt sem áð-
ur heyrist sá söngur enn, að
of mikið fjármagn fari til
þessara þarfa. Eru þar á
ferðinni postular þeirra vel
settu I þjóðfélaginu, sem
auka vilja slfellt við einka-
neyslu og draga úr sam-
neyslu.
1. mai framan af öldinni var krafan um alþýðutrggingar á oddinum
valda. Viöa erlendis hafa slik
tryggingarsamlög náð mikilli út-
breiðslu, en hér var þátttakan
ýmsum erfiðleikum háö og frem-
ur litil, til dæmis I sjúkrasamlög-
unum.
Alþýðutryggingar hér á landi
voru eins og sjá má af framan-
sögðu næsta ófullkomnar og
komu að litlu gagni fram til þess
tlma, er lögin um alþýðutrygg-
ingar voru sett. Sjúkratryggingar
náðu aðeins til örfárra einstakl-
inga, ellistyrkimir voru mjög
skomir við nögl, einungis slysa-
tryggingin hafði verulega þýö-
ingu fyrir verkafólkiö i heild.
Embættismannastéttin var betur
sett. Frá því 1855 hafði verið i
gildi tilskipun um elli- og örorku-
tryggingu embættismanna rikis-
ins og maka þeirra, og árið 1921
em stofnaðir lifeyrissjóöir em-
bættismanna og barnakennara og
ekkna þeirra.
Með lögunum um alþýðutrygg-
ingar, sem gengu i gildi 1. april
1936, varö algjör bylting I is-
lenácri alþýðutryggingalöggjöf
og framkvæmd hennar.
An efa var þar stigið eitt
stærsta skrefið i islenskri félags-
málalöggjöf fyrr og siðar. Slysa-
tryggingar eru endurbættar vem-
lega, sjúkrasamlög lögboðin fyrir
nærri helming landsmanna og ýtt
mjög undir stofnun þeirra, þar
sem þau voru ekki lögboðin, lagð-
ur grundvöllur að almennri elli-
og örorkutryggingu, jafnframt
komið á bráðabirgðaskipulagi
sem tók mjög fram gömlu elli-
styrkjunum, og loks vom I lögun-
um ákvæði um atvinnuleysis-
tryggingar, sem ekki komu til
Alþýðutryggingalögin 40 ára
Almannatryggingalögin 30 ára
Alþýöutryggingarnar áttu sér
ekki langa sögu á Islandi þegar
löggjöf var sett um þær árið 1936.
Það var ekki fyrr en rétt fyrir síð-
ustu aldamót að hinn fyrsti visir
til alþýðutrygginga nútimans
verður til. Það var um leið fyrsti
vísirinn til ellitrygginga. Með lög-
um frá 11. júlí 1890 voru stofnaðir
i öllum bæjum og hreppum lands-
ins „styrktarsjóðir handa heilsu-
biluöu og ellihrumu alþýðufólki”.
Lögin ákváðu að öll hjú og lausa-
fólk skyldu greiða 1 kr. karlmenn
og 30 aura kvenmenn I sjóöina og
skyldu þeir standa óhreyfðir á
vöxtum i tiu ár. Að þessum tíma
liðnum átti að úthluta hálfum árs-
tekjum sjóðanna til heilsulitilla
eða ellihrumra fátæklinga, sem
ekki þáðu sveitarstyrk. Þessar
upphæðir voru þó svo lágar að
þær komu að litlu gagni, þar til
löggjöfinni var breytt allmikið
árið 1909 meö lögum um almenn-
an ellistyrk.
Elsta sjúkrasamlagiö hér á
landi, sjúkrasamlag prentara,
var stofnað árið 1897, og starfaði
þangað til alþýðutryggingarnar
tóku við áriö 1936. Sjúkrasamlag
Reykjavikur var stofnað árið
1909, og var þá enn engin löggjöf
tilum sjúkrasamlög. Fyrstu lögin
um þau eru frá 11. júli 1911.
Fram til ársins 1936, er lögin
um alþýðutryggingar ganga i
gildi, eru það aðeins slysatrygg-
ingar sem verulega þýöingu
höfðu fyrir landsfólkiö I heild.
Þessi grein tryggingarstarfsemi
náði fyrst verulegum þroska og
útbreiðslu hér á landi, og hefur
svo einnig verið viða erlendis.
Eftir aö sjávarútvegur færðist I
aukana og fór að verða langsam-
lega veigamesti atvinnuvegur
landsins fóru sjómenn að huga að
slysatryggingum, enda tók sjór-
inn háan toll af mannslifum á
hverju ári. Fyrstu slysatrygg-
ingarlögin voru kölluð „lög um
lifsábyrgð fyrir sjómenn” og voru
sett 10. nóvember 1903. Trygg-
ingarskyldir voru aðeins islenskir
hásetar, stýrimenn og skipstjórar
á þilskipum er stunduðu veiöar
hér við land. Einu bæturnar voru
dánarbætur og var mannsllfið
metið á 400 krónur greitt út með
jöfnum árlegum greiðslum til eft-
irlifandi vandamanna i fjögur ár.
Sjómenn greiddu iðgjöldin að
tveimur þriðju hlutum, en út-
gerðarmenn aðeinum þriðja. Það
var ekki fyrr en 1917 að sjómönn-
um á smærri róðrarbátum var
heimilað að tryggja sig. Þá var
kominn fyrsti visirinn að frjáls-
um slysatryggingum. Þá bætast
llka við greiðslur vegna öroiku, 2
þúsund kr. fyrir fulla örorku og
svo minnkandi, og minna en
fimmtungs orkutap var ekki
greitt. Enn voru dagpeningar
ekki greiddir.
1925er næsti stóráfangi og þá er
sjómannatryggingin gerð að al-
mennri slysatryggingu sem náði
til flestra verkamanna á sjó og
landi að undanteknum landbún-
aðarverkamönnum og þeim sem
stunduðu flutninga og samgöng-
ur. Ennfremur var frjáls slysa-
trygging leyfð þeim verkamönn-
um og eigendum fyrirtækja, sem
ekki vargertaöskyldu aðtryggja
sig. Sú aðalregla var llka tekin
upp að áhættan hvQdi öll á at-
vinnurekstrinum, og var honum
skipt i áhættuflokka eftir þvi hvað
áhættusöm vinnan var. Þá var
bætt við dagpeningum, 5 kr.
á dag, en þó ekki yfir 3/4 af
kaupi, sem greiða mátti.ef sjúk-
leiki vegna meiðsla varaði
Haraldur Guðmundsson
meira en fjórar vikur, I sex
mánuði. Loks var slysa-
tryggingunni skipt n i tvær deild-
ir, iðntryggingu og sjómanna-
tryggingu.
Lög þessi og önnur, sem sett
voru fram allt fram aö alþýöu-
tryggingarlögunum, byggðu
mestmegnis á frjálsum félaga-
samtökum þeirra er vödu tryggja
sig gegn þvi tjóni, sem veikindi
framkvæmda fyrr en miklu siðar.
Um svipaö leyti voru svo einnig
sett lög um rlkisframfærslu
sjúkra og örkumla, og standa þau
I nánu sambandi við alþýðutrygg-
ingarlögin.
Með þessum lögum er Trygg-
ingarstofnun rikisins sett á lagg-
irnar og sérstakt Tryggingarráð,
sem skera átti úr um' vafaatriði I
sambandi við bótarétt. Trygg-
ingarstofnunin átti upphaflega að
starfa, i fjórum deUdum, slysa-
tryggingar-, sjúkratrygginga-,
eUi- og örorkutryggingadeild og I
fjóröa lagi atvinnuleysistrygg-
ingadeUd. Atvinnuleysissjóðirnir
voru þó ekki stofnaðir eins og lög-
in gerðu ráð fyrir og stofnunin
starfaöi því I þremur deildum.
Auk hinna eiginlegu alþýðutrygg-
inga hafði Tryggingastofnun rík-
isins á hendi stjórn lifeyrissjóöa
embættismanna, barnakennara
og ljósmæðra.
Með alþýðutryggingarlögunum
var ákveðiö að stofnaöur skyldi
almennur elli- og örorkulífeyris-
sjóður, er nefndist Lifeyrissjóöur
Islands. Hann var undir stjóm
Tryggingarstofnunarinnar og
stóð undir elU- og örorkutrygg-
ingum stofnunarinnar, með lán-
um, en innheimti aðeins iögjöld
og veitti engan llfeyri fyrstu árin.
Framhald á bls. 14.
Haraldur Guðmundsson var
fyrsti forstjóri Tryggingar-
stofnunar rikisins og verður hér
á eftir gripið niður I formála,
sem hann ritaði i Arbók Trygg-
in g a r s to f nu n a r rikisins
1936—1939. Kaflinn er gott sýn-
ishorn af þvi hvaða rökum bar-
áttumenn fyrir alþýðutrygging-
um beittu er þeir unnu að þvi að
koma þeim á:
„Langmestur hluti islensku
þjóöarinnar er eignarlaus með
öllu eða þvi sem næst. A þetta
fyrst og fremst við verkalýös-
stéttina i þess orðs venjulegu
merkingu. Arið 1937 voru skatt-
skyldar eignir þjóðarinnar (þ.e.
eignir hærri en 5000 kr.) taidar
alls um 131 milj. kr., en greið-
endur eignarskatts votu aðeins
7818, eöa tæp 7% þjóðarinnar.
En 1998 hæstu greiðendurnir
eiga alls rúmar 82 milj. kr.
M.ö.o.: 1,7% af þjóðinni á um
63% af öllum skattskyldum
eignum hennar. Hjá öllu hinu
eignalausa fólki er bilið milli
bjargálna og bjargarleysis ör-
mjótt. Eina eignin, eina verö-
mætið er starfsorkan. En ef hún .
bregst, er allt i húfi, dagleg af-
koma og framtið fyrirvinnu og
fjölskyldu.
Starfsorkan getur glatast með
ýmsum hætti, skemmri tlma
eða lengri. Slys, sjúkdómar, ör-
orka, atvinnuleysi, elli — allt
vofir þetta yfir þeim, sem
eignalausir éru og lifa á hand-
afla sinum i annarra þjónustu.
Og svipað má segja um mikinn
þorra þeirra . sem I oröi
kveðnu eiga ráð starfstækja
sinna og hafa atvinnurekstur
meö höndum, svo sem megin-
þorra bænda, smáútgerðar-
manna og iðnaðarmanna.
Slys og sjúkdómar geta ávallt
aö höndum borið. Auk atvinnu-
missis leiðir af þeim mikinn
kostnað, sem enn þá örðugra
verður að bera, þegar tekjurnar
bregðast samtimis. Dauði og ör-
orka á starfsaldri svipta venju-
lega konu og börn fyrirvinnu.
Atvinnuleysiö gerir starfsork-
una verðlausa fyrir verka-
manninn, sem hvergi getur selt
vinnu sina og ekki á eða hefur
umráð starfstækja sinna. Og
ellin sækir alla heim, sem henn-
ar biða.
Þessi stöðuga óvissa, áhyggj-
ur og kvlði, i stuttu máli ör-
yggisleysið, er næg ástæða til að
spilla ánægju og lifsgleði jafnvel
þeirra stunda, þegar vel eða
sæmilega gengur.
Megintilgangur alþýðutrygg-
inga og opinberrar forsjár yfir-
leitt er að vinna bug á þessu
böli. Með þvi aö tryggja ein-
staklingana gegn þvi að komast
á vonarvöl vegna slysa eða
sjúkdóma, eöa vegna þess að
starfsorkan skerðist eða missist
af öörum orsökum, er hinni
þungu byrði öryggisleysisins af
þeim létt. Og með þvi að
tryggja þeim svo skjóta og góða
læknishjálp og umönnun sem
verða má er það tryggt, að
starfsorkan missist siður og
notist betur fyrir þá sjálfa og
þjóðfélagið i heild.
Engar skýrslur eru til um
það, hve mörg mannslif og hve
mikil starfsorka hafa glatast
þjóðinni, af þvi að nauðsynleg
læknishjálp og umönnun hefur
ekki fengist, eða fengist of seint,
en það er fullvist, að þar er um
mikið tjón að ræða. Alþýðu-
tryggingarnar eiga að afstýra
þessu og vera þannig til hags-
bóta bæði fyrir einstaklingana
og þjóðfélagið.
Tryggingar flestra annarra
verðmæta eru fyrir löngu taldar
sjálfsagðar, komnar i fast horf
og jafnvel lögboðnar. Hús og
skip eru tryggð gegn eldsvoða,
sjótjón og hvers konar grandi,
og sama er yfirleitt um vörur,
lausa muni og verðmæti. Þegar
þessa er gætt, er það næstum
þvi furðulegt, hversu lengi hefur
dregist að gera alvarlegar ráð-
stafanir til þess að tryggja þá
eignina, það verðmætið, sem
mest á riður, starfsorkuna, og
bæta missi hennar og afleiðing-
ar þess, ef hún glatast af ástæð-
um, sem hlutaðeiganda eru ó-
sjálfráðar.
Lögin um alþýðutryggingar
frá 1936, ásamt siðari breyting-
um og lögunum um striðstrygg-
ingu sjómanna, eru tvimæla-
laust fyrstu heildarráðstafanir
(að slysatryggingunni undan-
skilinni) i þessa átt á sviði
tryggingamála, sem hér hafa
verið gerðar og verulegs árang-
urs má vænta af”.