Þjóðviljinn - 22.08.1976, Qupperneq 8

8 8ÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 22 ágúst 1976
Wole Soyinka,
nígerískur
rithöfundur:
Þröngur rammi
Það fólk sem byggir Evrópu
og Norður-Ameriku hefur lengst
af verið mjög upptekið af sjálfu
sér. Ekki horft langt út fyrir
eigin heimshluta. Oliukreppur
og þjóðfrelsishreyfingar hafa
samt breytt myndinni að nokkru
leyti, að minnsta kosti að þvi er
varðar almennan fréttaflutning
og fréttaskýringar. En að þvi er
varðar menningarmál, þá eru
evrópumenn sem fyrr mjög lok-
sem höfðu verið handteknir um
svipað leyti. Hann var of fræg-
ur. Einu sinni var reynt að
freista hans til aö flýja til að
hægt væri að fá tilefni til að
skjóta hann. 1 annað skipti var
honum boöið að gerast mennta-
málaráðherra, ef hann aðeins
héldi sér saman.
Soyinka hafði verið andvigur
bæði aðskilnaöi Biafra frá rík-
inu og þeirri styrjaldailausn á
deilunni sem Gowon hershöfð-
Wole Soyinka: Niöur með afsakanir og vanmáttuga meðaumkun.
Maður sem ekki þegir
aðir inni i sinni eigin álfu. Það
er sjaldgæft að fjallað sé um
þær bókmenntir sem verða til i
þriðja heiminum, og hafa þar þó
mjög merkir hlutir gerst á
undanförnum árum.
Við höfum á þessum siðum af
veikum mætti sagt frá ljóð-
skáldum i Kenya og ^káldsögum
hins merka trinidadmanns
Naipauls. Hér fer á eftir frásögn
af Wole Soyinka, nigeriumanni,
sem margir telja fremsta höf-
und Afriku. Þar er fyrst og
fremst vikið að uppgjöri hans
við stjórnvöld i landi sinu eftir
það strið sem islendingar hafa
haft meiri afskipti af en nokk-
urri annarri styrjöld: Biafra-
striðinu.
—áb—
Maðurinn dó
„Manneskjan deyr i öllum
þeim sem halda kjafti þegar
þeir standa andspænis harð-
stjórn,” segir Wole Soyinka i
bók sem hann nefnir „The Man
Died” (Maðurinn dó) og lýsir
tveggja ára fangavist hans i
Nigeriu. Soyinka, skáld og leik-
ritahöfundur, dó aö visu ekki i
einmenningsklefa sinum i fang-
elsinu, eins og sumir þeirra
menntamanna og blaðamanna
ingi og hans menn gripu til.
Hann var handtekinn rétt eftir
að borgarastriðið hófst, en var
aldrei leiddur fyrir rétt. Hann
hafði farið til Biafra til að reyna
að miðla málum i deilu, sem
hann hafði spáð fyrir i fyrri bók-
um.
Þegar hann sneri heim var
hann handtekinn, sakaöur um
að vera njósnari Ojukwu
Biafraforseta, og einangraður
án bóka, pappirs og penna.
Skrifað á milli lina
Með tið og tima tókst honum
að láta smygla inn til sin bók-
um. Hann skrifaði mikinn hluta
bókar sinnar milli linanna á
bókunum eftir sérstöku dul-
málskerfi sem hann hafði komið
sér upp.
Bókin er ekki aöeins miskunn-
arlaus fangelsislýsing. Hún
fjallar og um fjöldamoröin i
norðurhluta landsins sem urðu
undanfari Biafrastriðsins, um
menntamennina sem sitja i sto-
um filabeinsturni og vilja ekki
af neinu vita, um spillingu ráð-
andi hópa. Soyinka stefnir
grimmu háði sinu gegn hvers-
kyns rétttrúnaði, hjátrú, af-
skiptaleysi, valdtrú. Hann sér
hvernig smáspillingin innan
fangelsismúranna endurspeglar
stórspillinguna fyrir utan, ,,i
sólskini andskotans”.
Hatur og sýnir
Sem fangi berst Soyinka gegn
meðaumkun annarra og gegn
eigin sjálfsaumkun. Hann telur
að máttvana samúð mundi
spinna utan um hann hjúp,
svæfa möguleika skynseminnar
til að mótmæla, beita reiöi sinni
og háði. Það er hatrið sem
hjálpar honum til að lifa fanga-
vistina af. Hann gripur til hung-
urverkfalls, sem gefur honum
það frelsi yfir sjálfum sér, sem
enginn getur tekið frá honum og
sem skýtur handlöngurum
valdsins skelk i bringu. Hann
lætur með þrjósku sinni fanga-
verðina fá að kenna á botnlausri
fyrirlitningu sinni á valdhöfum
Nigeriu. Honum finnst hann
hafa losnað við aðdráttaraflið,
losnað við næmi fyrir sársauka,
hann er fullur af undarlegum
sýnum, sem hann dregur upp
með gamansamri nákvæmni.
Bæði i þessari fangelsislýsingu,
sem viða hefur farið i þýðing-
um, og i ljóðabókinni A Shuttle
in the Crypt sem skrifuð var á
klósettpappir og sigarettu-
pakka.
Þegar Soyinka var svo sleppt
úr haldi lét Gowon hershöfðingi
þau boð ganga til hans, að nú
skyldi „gleymt vera gleymt”.
Soyinka gleymir ekki og fyrir-
gefur ekki. Hann skrifar til að
sýna fram á það, að penninn sé
öflugri en syerðið, þvi sá þáttur
i harmleik Ni'geriu sem hann
lýsir verður lesinn löngu eftir að
allar opinberar lýsingar á
borgarastriðinu hafa drukknað
á skjalasöfnunum. Og löngu eft-
ir að Gowon er gleymdur: hon-
um hefur reyndar verið steypt
af stóli nú þegar, eins og menn
vita.
Þefnæmi rithöfundar
Soyinka gerir ekki upp á milli
foringjanna i borgarastriðinu,
Gownns og Ojukwu. „Ef að
Biafra hefði haldið velli segir
hann, þá hefðum við fengið tvö
yfirstéttariki, sem hefðu synt
hlið við hlið i skólpi afturhalds-
ins”. I viðtali segir hann sem
svo um mótmæli sin: „Af hverju
andmæli ég? Vegna þess að
þögn andspænis pólitiskum
glæpum er skelfil. uppgjafarað-
ferð. Einnig eftir aö bylting hef-
ur gerst verða nokkrir menn að
taka það að sér að standa til
hliðar og draga i efa hverja að-
gerö hinnar nýju stjórnar. Sem
rithöfundur hefi ég sérstaka
ábyrgð, þvi að ég finn lyktina af
sæði afturhaldsins löngu áður en
þjóðinni er nauðgað”.
Þessi orð lúta að hlutverki
Soyinka sem eins fremsta full-
trúa þeirra afrikúmanna, sem
sætta sig ekki við úrkynjun
hinna afrisku þjóðfrelsishreyf-
inga, eins og hún birtist i
ráðamönnum i Nigeriu, Zaire
(Mobutu), Banda (Malawi) og
viðar. Og það er athyglisvert i
þessu samhengi, að Soyinka vill
ekki firra afrikumenn sjálfa
ábyrgð af þessari þróun, með
þvi að afsaka allt með slæmum
fyrirmyndum, með spillingar-
áhrifum nýlendukerfisins osfrv.
Að sjálfsögðu hefur Soyinka
fengiðað heyra að hann sé hald-
inn barnalegri hugsjónastefnu,
sem komi i veg fyrir að hann
skilji hinar nauðsynlegu mála-
miðlanir lifsins. En i fangelsis-
lýsingu sinni og ljóðum hefur
hann tekið sess mjög framar-
lega i hópi þeirra sem i austri ,
vestri og suðri hafa hafnað þögn
og afslætti andspænis kúgun, og
hlotiö fyrir fangelsisreynslu,
sem hefur ekki brotið þá á bak
aftur heldur magnað til nýrra
átaka. (ByggtáDN)
Að taka samstöðu
með börnum
Bókaútgáfa er ekki öflug þessar
vikurnar, þó liggur hún ekki a\-
veg niðri. Ungir menn haida
áfram sinni bjartsýnu sjálfsút-
gáfu. AB bætir við smábókaflokk
sinn um ýmisleg fræði. Og Mál og
menning hefur nýlega sent frá sér
þrjár kiljur myndarlegar um
samfélagsleg efni.
Summerhillskólinn eftir A.S.
Neill er ein þessara bóka. Höf-
undurinn er merkur hugsjóna-
maður i uppeldismálum, sem
þegarum 1920 hafði stofnað opinn
og frjálsan skóla i Summerhill,
sem hafði að hugsjón uppeldi i
frelsi, uppeldi án ótta. Bókin segir
frá reynslu þessa skóla, sem sið-
an hefur starfað með ágætum
þrátt fyrir tortryggni i hans garð
og bölbænir. I seinni hluta bókar-
innar er reynslu skólans beint að
lýsingu einstakra þátta : sam-
bands barna og foreldra, skóla og
kennara, frelsis, þvingana, refs-
ínga: höfundur fjaHar °8 um
áhrif kynlifsmynstra og trúar-
bragða á uppeldi.
Vel getur verið, að þeir sem
fylgjast með uppeldisfræðabók-
menntum telji, að þessi bók sé
fullseint á ferö hérlendis, og að
hún sé um margt úrelt. Að ýmis-
legt það hafi gerst á slðari árum
sem geri strik i hinn freudiska
frelsisreikning Neills. En litt
fróður „almennur lesandi” ætti
að minu viti að taka þessari bók
mætavel. Hún er skemmtilega
skrifuð, hinu sálfræðilega orða-
safni er mjög i skefjum haldiö.
Ekki sist meö sifelldri skirskotun
til reynsludæma, sem eru mörg
mjög eftirminnileg, meöal annars
vegna þess, að mjög mörg þeirra
barna sem Neill fær til Summer-
hill eru mjög erfið viðureignar,
vandræðabörn svokölluö (en það
A.S. Neili. Summerhillskólinn.
Mál og menning, Reykjavik 1976.
SÍNE-félagar Darmstadt þýddu.
351 bls.
eru einkum þau sem hafa veriö
sérlega óheppin með foreldra).
Frásagnir af viðureign Neills við
þrjósku, stelsýki, skemmdafýsn,
hatur, sem hefur verið sáð i vit-
und þessara barna er meðal þess,
sem fyrst verður talið ef menn
vilja færa rök að þvi, að þessi bók
sé bæði fróðlegur lestur, aölað-
andi og'örfandi.
Þau viðhorf sem mestu ráða
um aðferð og framkomu Neills i
Summerhill eru sérstaklega geð-
þekk. Hann vill brjóta niður þann
vitahring, að foreldrar, kennarar
og aðrir uppalarar séu i reynd si-
fellt að endurvarpa yfir á börnin
þvi beina, og dulbúna ofbeldi,
þeim þvingunum, þeim ótta, sem
samfélagið hefur látið sjálfa þá
verða fyrir. Helsta vopnið til
þessa verður að iöka „listina að
elska”, sýna börnum traust,
ganga eins langtog unnt er fram i
þvi að koma fram við þau eins og
jafningja. Og fyrst og siðast :
taka samstöðu með börnunum.
Það er augljóst af bókinni að
leið Summerhillskólans er erfiö,
að hún verður i ómengaðri mynd
ekki iðkuö i mjög stórum stll : til
þess að svo mætti verða þyrfti
m.a. aö „búa til marga sjald-
gæfa persónuleika á borð við Neill
sjálfan. Það er auðvelt að gefa
sér þá niöurstöðu, að það þurfi
aörar og virkari aðferðir til að
gllma við þau uppeldisvandamál
sem sifellt hrúgast upp i brengl-
uöu þjóðfélagi. En meðal annars
vegna þess að eftirbyltingarbióð-
bækur
félög bæði I Rússlandi og Klna
hafa fallið fyrir freistingum hins
stranga aga i uppeldismálum, þá
er mjög þýðingarmikið aö halda
fram þeim árangri sem fæst með
öðrum leiðum. Halda lifi I um-
ræðunni um uppeldi án þvingun-
ar. Þvi þaö er hollt, ekki sist ýms-
um þeim sem telja sig vera
vinstramegin i tilverunni, að
muna, að menn hafa ekki þokast
sérlega langt i átt til frelsis, þótt
þeir flyttu framkvæmd agans
(óttann við einhverskonar útskúf-
un) af einstaklingnum, kennaran-
um yfir á hópinn, kollektifiö.
Arni Bergmann.