Þjóðviljinn - 19.09.1976, Blaðsíða 9

Sunnudagur 19. september 1976. ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 9
hafbi þegar valdið allmikilli geðs-
hræringu. Frej Lindqvist og
Bengt Ahlfors höfðu tekið sig til
að búa til óperettu um ljóðabálk
sænskfinnska þjóðskáldsins
Runebergs. Fánrik Stáls sagner,
en Matthias Jochumsson þýddi
hluta af þvi verki. Hefur Sveinn
Dúfa orðið frægastur af þeim
þýðingum, mig minnir meira að
segja að min kynslóð hafi haft
hann i skólaljóðum.
Það var kannski ekki nema von
að menn væru áhyggjufullir. í
friðsælum timburhúsabæ fyrir
austan Helsinki stendur Borga og
er þar opið pilagrimum hús
Runebergs. Konan, sem þar
fræddi gesti og gangandi, var
fyrirfram mjög hneyksluð á þvi
að snúa helgum söguljóðum
Runebergs um finnskan garpskap
gegn rússum i striðinu 1808 i óper-
ettu. Maður verður nú að vera
ættjarðarvinur sagði hún. Ekki
eru til dæmis rússar feimnir við
að vera ættjarðarvinir að þvi ég
hefi heyrt, og þvi ættum við að
vera það.
Líf og fjör
Ég var svo heppinn að komast á
æfingu á Fánrik Stal skömmu
fyrirfrumsýningu. Þetta reyndist
bráðskemmtileg sýning.
Auðvitað skortir mig forsendur til
að dæma um meðferðina á texta
Runebergs, en i fljótu bragði
virtist hún einkennast af heldur
velviljaðri gamansemi. Auk þess
var gripið til ýmislegrar hugvits-
semi er hélt uppi góðu sjónrænu
gamni. Virkið Sveaborg, sem
kom mjög við sögu þeirra tima,
er þrifleg frú með skip á
hausnum, sem daðrar við rúss-
neskan hershöfðingja meðan full-
mektugur sviakóngs dottar. Lotta
Sverð dansar einskonar cancan á
föðurlandsbrókum. Sandel situr
að firnalöngum snæðingi og lætur
ekkert trufla sina ró. Rússneskur
generáll með stórt skegg hleypur
um salinn og byður upp á konfekt,
eða þá syngur parta úr ástarlýrik
Runebergs um hug sinn ágætan
til meyjarinnar bláhvltu, Finn-
landiu. Sveinn Dúfa og félagar
hans berjast við rússneska
herinn, sem kemur fram i liki
þriggja skvisna svartklæddra,
eru þær með kósakkahúfur á
höfði og tagl á rassi og svört
sokkabönd: orrusturnar skáld-
legu eru orðnar lostafullur dans,
nokkuð grimmur á köflum.
Lars Huldén, formaður
samtaka finnlandssænskra rit-
höfunda, á sæti i leikhússtjórn, og
hann sagði mér að þetta óperettu-
plan hefði verið samþykkt með
eins atkvæðis meirihluta i stjórn-
inni. Hann var nokkuð drjúgur
yfir þvi að hafa verið i meirihlut-
anum. Auðvitað eru ýmsar til-
visanir i sýningunni til stöðu
Finnlands nú, spaugað með sam-
búðina við Rússland. Það er lika
hent gaman að ýmsu flatrimi hjá
Runeberg kallinum, og hvað gerir
það til? Mér fannst skipta mestu
að þessar sviptingar kringum
sýninguna sýna, að sögur Stáls
fánabera eru enn lifandi I land-
inu, eru ekki dauð, klassisk
skrudda, sagði Lars.
Saklaust gaman
eöa hvaö?
Ef að marka má nýleg blöð, þá
hefur ótti Runebergsvina við
óperettu þessa verið ástæðulaus
Meira að segja ihaldsblaðið Vusi
Suomi segir að þetta sé bráð-
skemmtileg sýning, Hufvud-
stadsbladet segir, að til hafi orðið
fyndinn og gáfulegur kabarett. Að
öllu samanlögðu virðist sem bæði
hægrimenn og róttækir hafi orðið
fyrir „vonbrigðum”, hvorir með
sinum hætti: þeir fengu ekki það
uppgjör við helgisagnir um hetju-
dáðir, sem þeir óttuðust eða von-
uðust eftir.
Reyndar er margt af þvi sem
nú er skrifað I Finnlandi einmitt i
þessa veru: það er stefnt að
afhjúpun goðsagna þjóðarinnar
um sjálfa sig, og viðfangsefnið er
þá ekki hvað sist þær styrjaldir
sem háðar hafa verið á þessari
öld: borgarastriðiö, Vetrarstriðiö
og Framhaldsstriðið (1941-44).
En að þeim hlutum skal vikið
seinna I sambandi við nokkrar
finnskar skáldsögur seinni ára.
Syndarinn Salama
Þessi samantekt um leikhús er
mestan part tengd þeim leik-
Borgar Garöarson hefur
um nokkurt skeið leikiö á
Lilla teatern, sænsk-
finnsku leikhúsi sem finna
má djúpt i jörðu niðri við
Georgsgötu í Helsinki.
Hann fór 1973 með tólf
mánaða starfsiaun lista-
manna i vasanum til Finn-
lands/ fór þaðan í ýmsar
áttir/ en Lillan var hans
fasti punktur í þeirri til-
veru. Flokkur frá því húsi
hafði komið á Listahátíð
með Umhverfis jörðina á
80 dögum/ sem vakti góða
hrifningu — og síðan hefur
Lillan komið tvisvar heim
— með kabarettinn Kyss
sjálv og með Sizwe Bansi
er dauður, sem Borgar lék
i annað tveggja hlutverka.
óþreyja
1 viðtali við Borgar I Helsinki á
dögunum var fyrst að þvi vikið, af
hverju hann ræðst I þetta ævintýri
byrjar að leika á öðru máli? Jú.
Einhversstaðar leyndist sænsku-
kunnátta frá þvi Borgar var á
landbúnaðarskóla i Sviþjóð ung-
lingur. Lillan var með stór-
skemmtilegar og stilhreinar
sýningar. Maður hafði verið að
leika siöan 1964 og vissi ekki hvort
áfram miðaði eða ekki, kannski
hjakkaði ég bara i sama farinu,
segir Borgar. Það kemur upp ein-
hver óþreyja. Og þótt maður t.d.
vildi skipta um leikhús heima þá
er litið hægt aö hreyfa sig, sama
fólkið er fyrir, sama leiklist.
Maður veit á samlestri bæði
hvernig maður sjálfur muni gera
hlutina, og það sem verra er, lfka
hvernig aðrir munu gera þetta.
Eigum húsið öll
Fyrst var ég semsagt gestur
Lillan, fékk að fylgjast með en
siðan gerðist ég einn af hópnum.
Um þetta leyti voru þau Birgitta
Olson og Lasse Pöysti að selja
leikhúsiö og Asko Sarkola vildi
kaupa. En eftir nokkra umhugsun
vildi hann ekki vera eigandi að
leikhúsi, það samrýmist ekki
hans lifsskoðun. Ég hafði sagt
honum frá þvi hvernig Leikfélag
Reykjavikur er byggt upp, og
hvort sem það hefur skipt máli
eða ekki, þá er Lillan núna rekin
með nokkuð svipuðum hætti og
LR. Við eigum húsið öll, stöndum
sameiginlega fyrir lánum, hver
og einn hleypur i óliklegustu
verkefni osfrv.
Ég byrjaöi reyndar hér i Finn-
landi á þvi að leika þrjú hlustverk
i sænska leikhúsinu i Vasa — i
barnaleikrilinu Palli rófulausi, i
Jörundi Jónasar Arnasonar og i
nýlegu rússnesku leikriti sem
heitir Nýjársgufubað. Hjá Lillan
hefi ég leikið i einþáttungum
Molnárs, i Sjikoffjölskyldunni
eftir Gorki,I barnaleikriti eftir
Thomas Wulff, i Aurasál Molieres
og i Sizwe Banzi.
Enginn heldur kjafti
Það sem mest er aðlaöandi við
að vinna hér i Lillan er að maður
tekur meiri þátti öllu sem skeður
en maður áður vandist. 1 þvi sem
gerist á sviði, i skrifstofu, leik-
tjaldasmiði — kannski þarf
maður lika aö rukka inn fyrir
auglýsingar. Það er meiri kapp-
ræða á sviðinu meðan æft er en
maöur áður þekkir. Þetta er auð-
vitað jákvætt: þér finnst þú eigir
miklu meira i sýningunni en ella
væri. Hún er lika þitt mál, það er
enginn sem heldur kjafti, það er
lika leyfilegt að segja vitleysur,
stefnan er „við þurfum ekki að
fara eftir þvi sem hann segir en
þviekki að athuga málið”. Það er
semsagt reynt að draga fram allt
sem menn luma á, og sitji enginn
baksviðs i fýlu. Auðvitað verð ég
fyrir barðinu á þessum opna
starfstil, málfar mitt er ekki eins
og best gæti orðið, og ég er heldur
Allir
Borgar Garðarsson : og mitt málfar er ekki heldur látið i friði
reyna
að eiga sem mest
i syningunm
Viðtal við
Borgar
Garðarson
leikara um
starf hans á
Lilla teatern
í Helsinki
ekki látinn i friði með það. Þetta
kostar mig að sjálfsögðu aukna
heimavinnu — og heima var ég
slóði við að læra hlutverk, en hér
er ég fyrstur manna bókarlaust á
æfingum, vegna þess að þegar ég
man rulluna, þá á ég helminginn
af vinnunni enn eftir.
Lýðræðið er tímafrekt.
Það var mér nýtt að Lillan
hefur aðeins eitt leikrit I gangi i
einu. Það er jákvætt að þvi leyti
að sýningin jafnast fyrr, hreins-
ast (þess skal getið.að við æfum
lika eftir að við höfum sýnt
nokkrum sinnum, skoðum þá
hvað verkar illa, breytum og
bætum un). En svo er lika hætta
á þreytu I sýningunni ef við leik-
um I striklotu 2-3 mánuði sama
verkið.
Það neikvæða við þennan starf-
stil i heild er einkum það, að
ástin á umræðunni getur farið út i
öfgar, serstaklega finnst manni
að svo sé, þegar einhver annar
hefur ekki komist að þeirri niður-
stöðu sem maður sjálfur hefur
fundið fyrir alllöngu. Lýðræðið
tekur djöfuls tima, það er ekki
nema satt.
Það er og ljóst, að svona starf-
still er ekki mögulegur nema allir
séu með nokkuð svipuð viðhorf til
hlutanna. Og samstaða næst ekki
alltaf: um áramótin siðustu fóru
t.d. fjórir, þrennt af skrifstofu og
einn leikari. Astæðan var
ágreiningur um pólitiska linu
leikhússins, þessi vildu þoka þvi
lengra til vinstri. Nú er á það að
lita i þvi sambandi að um 70%
sænskumælandi ibúa Helsinki,
sem eru okkar áhorfendur, styðja
Sænska þjóðarflokkinn, borgara-
legan flokk. Og það gefur auga
leið að þaö dugir ekki að vera I
þeirri styrjöld við smekk þessa
fólks, eins og fjórmenningarnir
vildu, hvað er leikhús án públik-
um? En viðurkenning á stað-
reyndum sem þessum þýðir auð-
vitað ekki að við séum að daðra
við þennan smekk mögulegra
áhorfenda.
— Heldurðu að þú kunnir við þig
til langframa i svona kompanii?
— Ef að þvi kemur að ég verð
leiður, eða þau á mér, þá fer ég
auðvitað.
Fjárhagur og ferðalög
— Hver er ykkar fjárhags-
grundvöllur?
— Við höfum um 50% af
kostnaði i styrk frá riki og borg,
afganginn verðum við að leika
inn. Siðasta ár var mjög gott og
eyddi skuldum sem við söfnuðum
i hitteðfyrra.
Við leikum sex kvöld I viku —
og það er satt að segja nokkuð
strembið, ég held t.d að ég hafi
leikið i 250 sýningum I fyrra. Við
höfum stundum morgunsýningar,
svo sýningarnar geta orðið átta á
viku. En það er alltaf fri á sunnu-
dögum.
Við förum á hverju ári i leik-
ferðir til þeirra staða þar sem
sænskumælandi fólk er helst aö
finna, til Borga, Ábo, Vasa. Við
förum lika alltaf til Stokkhólms á
vorin og gengur vel — það er
reyndar svo með finna, að þeir
eru svoddan útivistarmenn að
þegar komið er fram i mai þýðir
litið að reyna að draga þá i leik-
hús. Leikhúsið hefur lika komið
þrisvar til íslands, einnig til Fær-
eyja og Noregs.
Sambönd
Það má segja að Lillan hafi
furðumikil áhrif úti frá. Leikrit og
pólitiskir kabarettar sem hér
hafa orðið til i hópvinnu hafa
verið þýddir á finnsku og sýndir i
Borgarleikhúsinu eða lagt leið
sina yfir til Sviþjóðar. Borgar-
leikhúsið i Stokkhólmi hefur t.d.
fengið þýðingu okkar á Aurasál-
inni og Sizwe Banzi, þeir i Skyen i
Noregi hafa fengið héðan leik-
stjóra og leikrit. Fjölskyldan eftir
Claes Anderson, sem varð til á
okkar fjölum, hefur lagt leið sina i
Iðnó. Ég vona að þetta leikrit sem
við erum að æfa eftir Christer
Kihlman verði það gott að það
verði pantað heim. Það eru þegar
komnar pantanir frá finnskum
leikhúsum.
Ég vona að svo fari um bréfa-
skriftir að þeir hjá Leikfélagi
Akureyrar geti fengið leikstjóra
héðan frá Finnlandi eins og þeir
hafa áhuga á — það verður þá
Kristin Olsoni frá Vasaleikhús-
inu. Mér finnst mjög gaman ef ég
get orðið að einhverju liði i slikum
fyrirgreiðslmálum. Þú mátt
þessvegna skila þvi til manna
heima, að þaö sé alveg óhætt að
senda mér leikrit eftir sig — geti
þeir látið þýða þau —ég get alla-
vega lofað þvi að þau verði lesin
samsvikusamlega...
Og þar með var Borgar rokinn:
það átti að vera æfing á Hundun-
um i Casablanca sem sagt er frá
hinummegin á opnunni og
siðan át.ti að vera „eftirleikur”,
hommasamtök i Helsingfors
ætluðu að senda nokkra menn til
að þeir felldu sinn sérhæfða dóm
um það sem er að gerast á
sviðinu. Við höfum einatt slikan
eftirleik sagði Borgar þegar verið
er að æfa eitthvað nýtt, til að fá
leiðréttingar, til að hreinsa and-
rúmsloftið hjá okkur sjálfum.
A.B.
húsum sem leika á sænsku —
tungumálavandræði kemur i veg
fyrir að unnt sé að reyna að skrifa
um ný verk hjá finnsku leik-
húsunum. Þess má þó geta, að
átök voru þegar byrjuð um svið-
setningu á skáldsögu Hannu
Salama, „Kemur upp I hláku”,
sem hann hlaut fyrir Norður-
landaverðlaun. Einn stjórnar-
manna Borgarleikhússins, þar
sem verkið er i æfingu, kvaðst
aldrei hafa heyrt jafn svivirðu-
legt klám á sviði og bæri að taka
leikritiö af dagskrá þegar i stað „i
nafni andlegrar umhverfis-
verndar” eins og hann komst að
orði. Það er alltaf ókyrrð i
kringum Salama. Fyrir nokkrum
árum var hann dæmdur fyrir
guðlast i einni af skáldsögum
sinum — en þvi máli lauk svo, að
Kekkonen náðaði rithöfundinn
mildilegast.
Leikhúslandiö
Finnland
Annars mætti lengi skrifa um
leikhúslandið Finnland. Þar
gerist mikil þróun á tiltölulega
stuttum tima: það er árið 1869 að
það gerist i fyrsta sinni að at-
vinnuleikari (sænsk kona) fór
með texta á finnsku i fyrsta sinni i
leikhúsi. Og fyrsta leikhúsið er
stofnað 1872 (siðar Þjóðleik-
húsið). Aður hafði verið leikiö á
sænsku, ef leikið var á annað
borð.
En á tiltölulega stuttum tima
verða til leikfélög viða um Finn-
land, og i fyrstu fer langmest
fyrir áhugamannastarfsemi eins
og að likum lætur. Stjórnmál og
stéttaátök komu meira við
sögu þessara áhugamannaflokka
(sem siðar þróuðust kannski yfir i
atvinnuleikhús) en við eigum að
venjast. Annarsvegar fóru leik-
hópar á vegum ungmennafélaga,
bindindisfélaga, hinsvegar hópar
sem störfuðu i beinu samstarfi
við verklýðsfélögin og léku i
Alþýðuhúsinu á staðnum. Þekkt-
astur flokkur meðal siðarnefndra
starfaði i Tampere — og var
þegar árið 1904 orðinn atvinnu-
leikhús, Tampereen Työvaen
Teatteri, Verklýðsleikhúsið i
Tamerfors. Það er nú undir stjórn
Lasse Pöysti, sem hingað kom
með Lillan á Listahátið og lék
með eftirminnilegri snilld i
umhverfis jörðina á 80 dögum.
Um 1940 eru „föst” leikhús,
sem njóta rikisstyrks orðin um 30
og svipaður er fjöldi þeirra i dag:
núna eru á þessum lista 27 finnsk
leikhús, 4 sænsk og átta farand-
leikhús. Rekstrarformið er
reyndar mjög blandað: stundum
er það bæjarfélagið sem telst
hafa eignarhald, i annan stað
hlutafélag eða styrktarmanna-
félag osfrv. Þessi blöndun sést
m.a. af svofelldum tölum: 1973-74
nam beinn rikisstvrkur til leik-
húsa 10 milj. marka, styrkur
bæjarfélaga 28 miljónum, bland-
aður styrkur rikis og bæja 38
miljónum — tekjur af miðasöiu
Framhald á bls. 22