Þjóðviljinn - 15.03.1977, Blaðsíða 7

Þriöjudagur 15. mars 1977 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 7
Fyrst þad sama getur gilt um manninn i efstu og
neðstu tröppu samfélagsstigans, einræðisherrann og
einyrkjann, gildir það þá um alla menn, hvort sem
þeir eru stórir eða litlir kóngar, eða bara húsbændur
á sínu heimili?
Lér koniingur og
Bjartur í Sumarhúsum
Stundum er leikhúsiö sá
staöur, sem margur vildi
óska aö þaö væri alltaf.
Rannsóknarmiöstöö á eöli
mannsins og mannlegra sam-
skipta, þar sem allar hræringar
einstaklinga og samfélaga eru
settarundir smásjá og skoöaöar
af visindalegri nákvæmni, og
feimnislaust og tillitslaust reynt
aö skilja, hvaö er hvaö og hvers
vegna. Til þess þarf töluvert
hugrekki, þvi hætter viö aö ein-
hver fyrtist og'finnist ekki kurt-
eislega aö fariö, og enginn er
friöhelgur fyrir dónaskapnum.
Núna er þetta stundum aö
margra dómi i Þjóöleikhúsi
islendinga. Þangaö er kominn
maöur meö nýja söguskoöun,
sem hefur gert mikinn usla i
hugum okkar flestra, sem þar
störfum. Hann lætur sér ekki
nægja aö skoöa söguna I ljósi
stéttabaráttunnar og breyttra
framleiösluhátta, sem af
flestum sagnfræöingum er þó
talin býsna visindaleg aöferö,
heldur leggur hann jafn mikla
og meiri áherslu á hin minni
striö og átök milli einstaklinga
og kynja og telur þau rót hinna
stóru stríöa. Hann segir einfald-
lega: Allar athafnir mannsins
eru kynferöislegar, væru þær
þaö ekki dæi mannkyniö út. —
Þetta kallar hann „The sexual
interpretation of history” —
kynferðislega söguskoðun.
Og viö hlæjum og gleypum nú
ekki viö svona einföldum fjar-
stæöukenningum. En þegar búiö
er að afklæöa þetta fræga
mannkyn þjóöskipulögum,
stéttumogfötum og þaö stendur
uppi berstripaö og varnarlaust,
kvenkyniö og mannkyniö, konan
og maöurinn, Eva og Adam, þá
undrast maöur þessa ógurlegu
fábreytni. — Eru kynin bara
tvö? — Já, það er vlst. — Hún
meö móðurlif og piku, hann meö
pung og tippi. Og fyrir þennan
eina mun hafa þau i sameiningu
uppfyllt jöröina og eignast
langa sögu, sem viö vitum ekki,
hvar byrjaöi né hvar hún mun
enda.
Þó halda sumir, aö styttra sé i
endinn en upphafiö, þvi
mannkyniö hefur nú náö svo
langt d sinni glæstu þróunar-
braut að geta tortimt sjálfu sér
þó nokkrum sinnum, og svo
kannski lýkur sögunni á grát-
hlægilegu sjálfsmoröi eins og
leikrit eftir Shakespeare. Nema
hún guð, móöir náttúra, veröi
fyrri til meö nýtt nóaflóö, eöa
vitiboriö fólk grlpi I taumana.
A meöan viö biöum þess, aö
þrýst veröi á hnappiiin, sem
hrindir af staö gereyöingar-
strlöinu, er ágætt tómstunda-
gaman aö skoöa þann kafla
mannkynssögunnar, sem viö
sjálf tilheyrum, og bera hann
saman viö kaflann um Lé
konung og co.
Lér konungur, harmleikur
eftir William Shakespeare.
Um hvað fjallar þetta leikrit
eiginlega?
Einhvern geöbilaöan kdng á
Englandi, sem er löngu dauöur,
sem betur fer, ef hann hefur þá
nokkurn tima veriö til, nema i
sjúkum hugarheimi Speara
gamla.
Lér konungur er einvalds-
konungur, sólkonungur meö
vald sitt frá guöi, þess vegna
altækt og óvefengjanlegt. Hann
er ekki sá fyrstii né heldur sá
siöasti I mannkynssögunni meö
þvilikt umboö.
Nýr einræöisherra endur-
tekur i öllum höfuðatriðum
Einrœðis-
herrann og
einyrkinn
athafnir fyrirrennara sinna, i
valdahungri sinu er hann óseöj-
andi, I grimmd sinni
miskunnarlaus og slægur,
fullkomlega viti firrt mann-
eskja, sem aldrei fær svalaö
losta sinum, þó miljón litrum af
blóði manna og dýra sé fórnaö
honum og valdi hans til dýröar.
Þá skiptir ekki máli, hvort hann
heitir Hinrik VIII. eða Napóleon
Bonaparte, Hitler eöa Stalin,
Franco eö Pinochet, Nixon eöa
Idi Amin. Allir vita aö hann er
galinn, en enginn þorir aö segja
þaö. Fyrr en einveldiö hrynur
og einvaldurinn ferst.
Þegar viö kynnumst Lé
konungi fyrst, er þegar fariö aö
halla undan fæti, hann er aö
veröa gamall og hyggst afsala
sér völdum og eyöa ellinni i
skjóli dætra sinna. Konan er
dáin, dæturnar giftar, nema sú
yngsta, sem stendur til aö gefa
öörum tveggja biöla um leiö og
rikinu er skipt. En hann gefur
sinum elskuöu dætrum ekkert
skilyröislaust. Þær veröa aö
bitast um bitana, metast um
það, hver elski Hann mest.
Tvær eldri dæturnar játa honum
ást sina eins sterklega og þær
kunna og fá aö launum jafnviröi
ástarinnar i löndum, en sú
yngsta neitar aö taka þátt I
þessum leik. Hún segist ekki
elska hann meira en skylt sé.
Hún svikur fööur sinn um þá
ástarjátningu, sem hann vill fá,
og hlýtur f yrir þaö reiöi hans og
bölbænir ógurlegar, og hann
kastar henni á dyr.
Af hverju gerir hún þetta? Vill
hún ekki lönd? Elskar hún ekki
fööur sinn, hefur hann veriö
vondur viö hana? Er hún eins og
hver annar uppreisnargjarn
unglingur, sem gerir ekki eins
og honum er sagt? En þá —
hvers vegna?
Kannski er skýringin sú, aö
systur hennar hafi gengiö svo
langt I aö tjá Lé ást sina, aö
gangi hún lengra séu þaö sifja-
spell, blóöskömm, og hún getur
ekki, þorir ekki, vill ekki, til þess
er hún of ung og óspillt og hrein
mey, þess vegna segir hún
ekkert.
Þaö var þetta, sem Lér vildi,
hann segir þaö sjálfur, þegar
hann hefurkastaö henni frá sér:
, ,Ég elskaöihana þó allra best
og hugaöi á hlýjar náöir
viö hennar skjól.”
Þessi stúlka er kölluö
Cordelia.Og likur benda til þess
aö hún sé ekki dóttir Lés. Þaö
kemur fram eftir þvi sem
geðveiki hans ágerist seinna, að'
hann dsakar konu sina um
ótryggð.
„0, þessi móöir mér til
hjarta stlgur;
hugsjúka þjáning, sökk þú
beiska sorg
heim I þin undirdjúp.
—Hvar er sú dóttir?”
Og seinna segir hann:
„Skjálf þú, foraö,
sem byrgir þér I barmi
laumu glæp
án dómsáfellis. Fel þig
blóöga hönd:
þú meinsvari;
þú hræsnari meö hugann
viö blóöskömm.” —
Hver er þetta foraö? Er þaö
„þessi móöir,” konan hans, sek
um hjúskaparbrot? Og hver á
þessa blóðgu hönd? Kannski
hann sjálfur, sem hefur látiö
hálshöggva hana fyrir glæpinn.
Hinrik VIII. lét hálshöggva
sínar konur. Hann lætur höggva
konu sina fyrirhórdóm, en hvaö
er hann sjálfur, meinsvari,
hræsnari meö hugann viö blóö-
skömm. Er I þessum oröum
fólginn hinn óttalegi sannleikur
um hann sjálfan, sannleikur,
sem gerir hann sturlaöan, en
jafnframt sjáandi, þótt þaö sem
hann sjái veröi honum aö lokum
um megn? Og óöur sér einvald-
urinn allt þaö þjóöfélagslega
óréttlæti, sem þegnar hans búa
við.
„Veslingar naktir,
hvar sem eruö helst,
og þolið hryöjur þessa
grimma storms,
hve fáið þiö, án húsaskjóls,
viðhungur,
i opingáttartötrum,
varist veörum
sem þessu? Ég hef alltof
sjaldan sinnt
um þetta. Láttu læknast,
hégómi;
reyndu á þér sjálfum það
sem úrhrökþola;”
Þaö er hans harmleikur, aö
hannsérekkifyrr en um seinan,
en þá eru glæpirnir orönir of
margir og stórir til þess aö lifaö
veröi meö þá, og hann flýr
undan sannleikanum inn ifrelsi
geðveikinnar, ber enga ábyrgö
framar, hvorki á sinum geröum
né annarra.
Og yngsta dóttir hans, sem
sveik hann, geröi gat á lyga-
vefinn um lif hans, kom I veg
fyrir áform hans um aö setjast I
helgan stein meö henni, og
hrinti þannig ósköpum af staö,
þessi dóttir, sem er ekki dóttir
hans, hlaut nafniö Cordelia,—
Cor, ef. cordis, á latinu þýöir
hjarta. Með smækkunarending-
unni -lia, gæti þaö þýtt litla
hjartaö eöa hjartaö mitt.
Og þá dettur manni allt I einu I
hug önnur unglingsstúlka á
annarri tiö, sem einnig varö þaö
á að svikja ást fööur sins, þótt
hún væri ekki dóttir hans, og
hann hafði gefið henni nýfæddri
fallegasta nafniö sem honum
dattihug, Asta Sóllilja. — Astin
min, lifsblómiö hans. — Og þessi
pabbi hennar, sem var ekki
pabbi hennar, var ekki slöur
kóngur I slnu rlki en Lér
konungur. Hann rikti yfir
konum slnum, börnum og
skepnum af engu minni hörku
og grimmd. „Einræöi hans
geröi þeim ókleifa alla gagn-
rýni.” (Sj. fólk bls 244.)
sonur: Hvaö á ég aö gera?
— f aöir: Hvaö þú átt aö gera?
Þú átt að gera þaö sem ég segi
þér.” (Sj. fólk bls. 287.) Þessi
kóngur hét Bjartur i Sumar-
húsum.
Hvaö er unniö viö aö gera
svona samanburö? Jú, lifs-
munstur þessara tveggja
feögina eru svo lik, þrátt fyrir
allt sem skilur, þrátt fyrir aldir,
þrátt fyrir óllk þjóöerni og þjóö-
félagsstööu — önnur sleikja
rjómann, hin lepja dauöann úr
skel —, aö þaö hlýtur aö segja
eitthvað alveg sérstakt um
mannlegt eðli. Þaö aö tvö mikil
skáld á sitt hvorri öld sinn i
hvoru landi segi i stórum
dráttum sömu söguna af fólki,
sem var til og er til, gefur
vísbendingu um eitthvaö sér-
stakt. William Shakespeare og
Halldór Laxness vita báöir,
hvað þeirsyngja, þeir eru báöir
jafn sannir, hvor á sinni tiö.
Þar og hér — þá og nú —
einráður, harölyndur faðir, sem
rekur frá sér dóttur sina nýlega
mannbæra, af þvi hún hefur
svikið hann um ást sina. Tvær
unglingsstúlkur, skjálfandi
undir ægivaldi föðurins, meö
rómantlska drauma um frelsiö
og ástina, sem þær vilja leita
sjálfar upp á eigin spýtur, þó
það séljótt.Feðurnirkveljastaf
þvi þeir þrá dætur slnar. Dæt-
urnar kveljast af þvi þær þrá
feður sina. En stoltiö bannar
báðum að biöja fyrirgefningar
fyrr en niöurlæging beggja er
orðin slik, aö ekkert er eftir
nema faöir og dóttir, maöur og
kona, ástin og dauðinn.
Þetta er mikil sorgarsaga, og
þvi sorglegri sem hún er
almennari.
En er hún þá almenn? Það
væri gaman aö vita svariö viö
þeirri spurningu.
Það fer ekki á milli mála,
hvernig Bjartur I Sumarhúsum
elskar Astu Sóllilju, sllkt væri
kallaö sifjaspell á islensku eöa
blóðskömm (incest), og þó hún
sé ekki dóttir hans þá er hún
dóttir konunnar hans og þvi jafn
forkastanlegt i okkar siö aö
girnast hana kynferðislega.
Þaö fer heldur ekki á milli
mála, hvernig Asta Sóllilja
elskar Bjart, og þó hann varpi
henni á dyr óléttri eftir annan
mann og neyöi hana til að hata
sig, þá elskar hún hann samt og
skirir litlu dóttur sina Björt til
að biöja um gott fyrir sér.
Sama máli gegnir um Lé og
Cordeliu, þaö leynir sér ekki aö
lokum þegar hún hefur fundiö
fööur sinn, aö ást þeirra er
kynferöisleg. Siðast talar Lér
eins og Rómeó:
„Nei, nei, nei, nei; sem
fyrst ífangelsið;
fuglar, tvö ein I búri,
syngjum viö;
er biöur þú um blessun
mina krýpég
og bið þig fyrirgefningar;
viö lifum
og biöjum, syngjum, segjum
’frá og hlæjum
aö gullfiörildum, heyrum
húsgangs-ræfla
tjá hiröfréttir.” — og áfrarn —
„Hver sem vill okkur skilja,
skalaf himni
fá eld, og siöan svæla'
okkur sem refi.”
Viö sögulok standa þessir
feður báöir meö Hk dætra sinna i
blóöi drifinni slóö. Tveir fyrr-
verandi kóngar, sem eitt sinn
höföu hirö og hund og fifl, tveir
allslausirólánsmenn.annar svo
geð-vondur aö þaö er ekki nema
hársbreidd frá geö-veiki hins.
Sjúkir menn, sem ekki fyrr en
Wi6 dauöans dyr gangast viö
skepnuskapnum, dýrseðlinu I
sjálfum sér og fá hugrekki til að
vera þeir sjálfir.
Er þá hin kynferöislega sögu-
skoöun sú rétta söguskoöun?
Er þá sannleikurinn um
mannleg samskipti sá, aö þau
séu alltaf kynferöisleg, stjórnist
annaö hvort af kynferðislegri
samúö eöa andúð, lika sam-
skipti foreldra og barna alveg
eins og hjá dýrunum?
Fyrst það sama getur gilt um
manninn I efstu og neöstu
tröppu samfélagsstigans,
einræðisherrann og einyrkjann,
gildir það þá um alla menn,
hvort sem þeir eru stórir eöa
litlir kóngar, eöa bara hús-
bændur á sinu heimili?
Sú kynhvöt, sem brýst undan
fargi hjá Lé og Bjarti, vegna
þess að dætur þeirra eru ekki af
þeirra holdi og blóði, er
sameiginleg öllum mönnum, og
þegar maðurinn fór að óttast
hana og banna upphófst harm-
saga hans. Þegar mannkyniö
fór aö beina kynhvöt sinni I nýja
farvegi, skapa heimspekileg
trúarbrögö i stað frjósemis-
dýrkunar, listir og menningu,
byggja þjóöskipulög, reisa hús
og hallir og verksmiðjur og fara
i strið, — sem er hin endanlega
bæling kynhvatarinnar, ekkert
drepur hana örugglegar — viö
upphaf þessarar þróunar
byrjaði mannkynið að villast frá
eðli sinu, kynvillast. Viö notum
miklu finna orð yfir fyrirbæriö
nú til dags, köllum þaö firringu.
Allir tala um þessa óskaplegu
firringu. En hver þorir til við
hana, hver vill? — Enginn? —
Ekki einu sinni þeir, sem þjást
mest? — Nei, ekki einu sinni
þeir, sem þjást mest, þvi sá sem
þjáist heldur dauðahaldi i
þjáningu sina, rétt sinn til aö
þjást eins og þaö er svo fallega
orðað. Maðurinn er haldinn
kvalalosta. Mannkyniö er ekki
aðeins kynvillt, þaö er lika
haldiö kvalalosta.
Vestur I Ameriku er banda-
riskur sálfræöingur, sem hefur
komist að þvl að ófullnægð
ástarþörf — bæld kynhvöt —
veldur geösjúkdómum allt frá
ofdrykkju og eiturlyf janeyslu til
kynvillu og geöklofa. Hann
komstaö raun um að með þvl aö
láta sjúklinga sina hrópa á for-
eldra sina og biöja um ást
þeirra, þá gat hann læknað nærri
hvaöa geöveiki, sem var. Þeir
engdust I krampaflogum og
öskruöu og báöu foreldrana aö
elska sig, þeir liföu hræöi-
legustu þjáningar, en komust I
gegnum þær og batnaði, og búa
nú meö þá vitneskju i likama
sinum að veslings foreldrarnir,
sem ekkiheldurvoru elskaðir af
sinum foreldrum, gátu ekki
elskaö þá.
Þessi sálfræöingur heitir
Arthur Janov, og lækninga-
aöferö slna kallar hann „The
primal scream” — eöa
frumópið.
Og nú stendur hann fyrir til-
raunum meö að ala upp frum-
börn. Það eru börn, sem fá þörf
fyrir likamlega ást og
umhyggju foreldra sinna full-
nægt. Bórn, sem eru elskuö
jafnt af báöum foreldrum. Og
þessi börn eru svo einkennileg
fyrir það, aö þau gráta aldrei,
þau viröast ekki kunna aö þjást.
Hamingjusöm börn. — En
leiðinlegt, hugsar einhver
kvalanautnarmaöurinn.
En samt er maðurinn I
hamingjuleit, I þúsundir ára
hefur hann leitaö langt yfir
skammt aö sinni týndu frum-
hamingju, en hvort hann finnur
hana nokkurn tima aftur, leiöir
timinn einn I ljós. Kannski
eignast mennirnir einhvern
tima heim,þarsem foreldrar og
börn þurfa ekki aö skiptast á
jafn sjúkum ástarjátningum og
Bjartur I Sumarhúsum og Asta
Sóllilja:
Bjartur: „Nei lifandi skal ég
aldrei á hennar fund, en ef ég
drepst, þá máttu skila þvl til
hennar frá mér að hún geti lagt
mig til.”
Ásta Sóllilja: „Lifandi skal ég
aldrei til hans Bjarts I Sumar-
húsum,en mér er sama þó hann
grafi af mér hræiö.”
Sá heimur yröi heimur ástar-
innar,heimur frum-foreldra, og
frum-barna, — frum-hamingju.
Steinunn Jóhannesdóttir