Þjóðviljinn - 16.03.1977, Blaðsíða 14

14 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Miövikudagur 16. mars 1977
Dyrhólaey
Byggðastefmir
og bænaskrár
Draumur Skaftfellinga og ann-
arra, sem hugsað hafa um hafn-
argerð á suðurströndinni, hefur
verið, að fá hér fiskihöfn fyrst og
fremst. Og það er ekkert óeölilegt
þótt menn velti fyrir sér þeirri
spurningu hvort stóriðja geti
greitt leiðina að þvi marki. A þaö
hefur verið minnt að „draumur”
Skaftfellinga um fiskihöfn hafi nú
veriö til umræðu i um það bil 100
ár. Okkur er sagt, að ekki sé
„þjóðhagslega hagkvæmt” að
byggja fleiri fiskihafnir, m.a.
vegna ástands fiskistofnanna.
Engu að síður er það trú margra
aö sé rétt á málum haldið varð-
andi fiskvernd, þá biði okkar ein-
mitt á þvi sviði margfalt meiri og
betri möguleikar en á sviöi stór-
iðjuframkvæmda. En til þess þarf
að vernda fiskimiðin fyrir eitur-
efnum stóriðjuúrgangsins ekki
siður en landið sjálft.
„Alvershöfn” viö Dyrhólaey
mundi að öllum likindum útiloka
að þar yrði jafnframt fiski höfn,
fiskvinnslufyrirtæki og matvæla-
framleiðsla. Kemur þar tvennt
til, annars vegar að fiskvinnslu-
fyrirtæki og útgerð fengju vart
þrifist i sambýli og samkeppni við
álver og eins hitt að mengunar-
áhrif stóriðju myndu útiloka mat-
vælaframleiðslu „undir verk-
smiöjuveggnum.”
Það væri sannarlega ömurlegt
til þess að vita, ef menn létu
leiöast til þess að hefja hafnar-
gerð á forsendum, sem siöan
gætu leitt til þess aö búið yrði að
eyðileggja eftir 100 ár þá mögu-
leika, sem menn hefur dreymt
um i 100 ár að fá aöstöðu til að
nýta til gagns fyrir heimabyggö
sina.
Nokkrir skálar, —
og lengd hvers frá
Litla — Hvammi að
V atnsskarðshólum
Og fleira kemur til. Mýrdalur-
inn er landlitill en þó án efa meö
gróðursælustu og gjöfulustu
sveitum landsins. Trúlega mundi
þá „mörgum kotbóndanum þykja
þröngt fyrir dyrum”, — eins og
forðum var kveðið, — ef þar risi
álver með 100-200 þúsund tonna
ársframleiöslu.
1 Straumsvik eru nú framleidd
ca. 80 þúsund tonn af áli i kerskál-
um Swiss Aluminium. Það er til
marks um stærð þessa mann-
virkis, að einn af kerskálunum i
Straumi er um 1 km að lengd, eða
Síðari hluti
svo notaðir séu landfræöilegir
mælikvarðar i Mýrdal, eins og frá
Litla-Hvammi suður aö Vatns-
skarðshólum eða hálfa leið frá
Dyrhólaey austur að Reynisf jalli,
og geta menn þá gert sér i hugar-
lund, hvernig umhorfs yrði, þegar
nokkrir slikir skálar væru komnir
þar, auk annarra mannvirkja.
Hér nægir ekki að afgreiða
málin einfaldlega með þvi að
segja: Ég er ekkert hræddur við
mengun: það er alltaf verið að
finna upp betri og betri
mengunarvarnir og veðurskilyröi
draga úr mengunarhættu hér.
Þetta kann að vera rétt svo langt
sem það nær.
En við verðum aö gera .okkur
ljóst, að eina raunhæfa viðhorfið i
þessum efnum er hið sama og nú
erhvarvetna lagttil grundvallar i
heilbrigðismálum, þ.e. fyrir-
byggjandi aðgerðir, enda má
segja aö um sé að ræöa tvær
greinará sama stofni. Mengunar-
varnir eru i eðli sinu heilsugæsla
Mistök i þessum efnum geta haft
geigvænlegar afleiöingar eins og
dæmin sanna. „Óhræddir”
dreifðu menn um árabil skor-
dýraeitrinu DDT. Reynslan hefur
kennt mönnum annað viöhorf til
þess. Annað hrikalegt dæmi er al-
kunna úr lyfjaframleiðslunni, þ.e.
notkun lyfsins thalidomid.
„Óhræddir” settu framleiðendur
þetta lyf á markað. Afleiðingarn-
ar urðu skelfilegar, — hundruð ef
ekki þúsundir bæklaðra barna.
Við berum ábyrgð
gagnvart fram-
tíðinni
Það er m.a. i ljósi svona
staðreynda, að við veröum að
gera okkur ljósa bæði áhættu og
ábyrgð gerða okkar, og i hverju
áhætta og ábyrgð eru fólgin. Þar
skiptir öllu máli, hvort áhættan
felst i þvi, að bjarga lifi, lifverum
eða lifríki eða að búa þeim dauða
og tortimingu. Sú áhætta sem við
kunnum að telja óhætt að taka i
dag vegna mengunarhættu frá
stóriöju, er miklu meíri en við
getum gert okkur ijóst, vegna
þess aö afleiðingarnar koma
kannski ekki fram nema að litlu
leyti á næstu árum og áratugum.
En við berum lika ábyrgð gagn-
vart framtiðinni
önnur vandamál, sem fylgja
staðsetningu stórfyrirtækja, —
eða öllu heldur risafyrirtækja á
okkar mælikvarða, — er sú gifur-
lega byggðaröskun sem sllkum
umsvifum fylgir óhjákvæmilega.
A þvi sviöi höfum við islending-
ar nánast enga reynslu, en þar
virðist nærtækast aö styöjast við
reynslu norðmanna einnig, en á
timabili töldu þeir vænlegast að
leysa vandamál dreifbýlis hjá
sér með byggingu stóriðjufyrir-
tækja I fámennum landshlutum.
Reynslu þeirra á þvi sviði, er
m.a. lýst I þeirri tilvitnun, sem ég
tilfærði hér að framan úr álits-
gerð fulltrúa Norsk Hydro, enda
mun sú stefna nú eiga sér formæl-
endur fáa i Noregi. Það hefur sýnt
sig, að hún skapar fleiri vanda-
mál en hún leysir. I grein i dag-
blaðinu Timanum 28. janúar s.l.
segir Einar Eyþórsson m.a. um
þessa reynslu norðmanna:
Fáir festa rætur í
einhliða álbæjum
„Eftir siðari heimsstyrjöld,
þegar fyrir alvöru fór aö herða á
flóttanum úr norsku dreifbýli, var
það ein af aðgerðum stjórnvalda
til að „viðhalda jafnvægi i byggö
landsins” eins og það heitir, að
setja niður stóriðjuver i byggðar-
lögum, sem stóðu höllum fæti.
Þannig var reist álver I Mosjöen á
Hálogalandi 1956-58, og á Húsnesi
i Kvinnhéraði 1965. Var það álit
ráðamanna að slik „hornsteins-
fyrirtæki” myndu verka likt og
vitaminsprauta á atvinnulif I
byggðarlögunum, — vekja
„vaxtarkraft” I þjónustu, smá-
iðnaði, handverki og jafnvel land-
búnaði. Þegar á leið reyndust
þetta þó falsvonir. Þegar slikar
risaframkvæmdir voru settar i
gang i þessum smábæjum leiddi
það af sér gifurlegt rót á lifi
fólksins, mikla aðflutninga úr ná-
grannahéruðum, myndun
braggabæja og hálfvanskapaðra
iðnaðarsamfélaga. Slik samfélög
einkennast af miklum flutningi
fólks út og inn, landsbyggðarfólk
sem á fárra kosta völ flytur inn en
aörir sem sjá fram á skárri vinnu
annars staðar (vanalega i stærri
borgum og bæjum) flytja út.
Þannig byrjuðu eða hættu 3000
manns i álverinu á Húsnesi á
timabilinu 1965-1969 en það tima-
bil unnu um 500 manns i álverinu
að staðaldri (Jostein Hansen).
Stóriðjuverin hafa þannig I reynd
aukið á fólksflutninginn af lands-
byggðinni I stað þess aö minnka
hann, enda er vinnan viö álverin
þannig, að fáir kjósa að festa ræt-
ur i hinum einhliða álbæjum, ef
um annað er að velja.”
Hin aigera
umbylting
Stóriðjufyrirtæki I fámennu
byggðarlagi hefur i för með sér
algjöra umbyltingu þess sam-
félags, sem fyrir er. Á auga-
bragði eru heimamenn kaffærðir
i flóði aðvifandi vinnuafls og
utanaðkomandi félagslegra
áhrifa og von bráðar orðnir
áhrifalausir um frekari fram-
vindu mála I sinu heimahéraöi.
Hætt er við að lóð okkar mýr-
dælinga yrði býsna létt á vogar-
skál 4-5 þúsund manna „álbæj-
ar”, sem upp risi eins og hendi
væri veifað.
Jónas Jónsson nú ritstjóri
Búnaöarblaðsins Freys gerði
þessu máli einnig glögg skil i er-
indi, sem hann flutti á ráðstefnu
Landverndar i Reykjavik 1973
(Landnýting og byggðastefnur)
Enn er þó eftir að geta þeirra
raka gegn stóriðju af þessu tagi,
sem hljóta þó að vega þyngst á
metaskálum, þegar litið er á mál
sem þetta i enn stærra samhengi,
þ.e.a.s. frá pólitisku sjónarmiði.
Fram hjá þvi verður engan veg-
inn gengið að mál sem þessi eru
fyrst og fremst stjórnmálalegs
eðlis, enda allar ákvaröanir og
samningar um þau í höndum
opinberra aðila, hvað sem öllum
„bænarskrám” liður, — og þar
meö talin staðsetning, enda þótt
það hljóti að teljast bæði lýð-
ræðisleg krafa sem og siðferðileg
skylda stjórnvalda, að stóriðju sé
hvergi komið á fót gegn vilja
heimamanna.
Stóriöjuframkvæmdir eru i eðli
sinu þannig, að ábyrg stjórnvöld
hljóta aö lita á það sem skyldu
sina að móta ákveöna stefnu meö
langtimasjónarmið I huga varð-
andi atvinnuuppbyggingu lands-
ins alls og I fljótu bragði viröast
þessir þrir þættir mikilvægastir
við slika stefnumótun: 1) hagræn
áhrif, 2) staösetning með tilliti til
byggðasjónarmiða, 3) mengunar-
hætta fyrir umhverfi.
Eftir Björgvin
Salómonsson,
skólastjóra
Ketilsstöðum,
Mýrdal
Nauðsyn ýtarlegra
rannsókna
Ahugamenn um náttúruvernd
hafa raunar vakið athygli á nauð-
syn slikrar stefnumörkunar, m.a.
i eftirfarandi ályktun Náttúru-
verndarþings 1975:
„Náttúruverndarþing 1975 telur
rétt, að fram fari athugun á þvi
hvaða svæðum, sé sérstök ástæða
til að hlifa við raski og ágangi,
sem meiriháttar iðnrekstri fylgir,
og hvaða staðir á landinu henti til
meiri háttar iðnrekstrar. Þingiö
leggur áherslu á, að teknir verði
upp þeir starfshættir, aö áöur en
teknar eru ákvarðanir um stofn-
un iðjuvers eða iðnreksturs á
ákveðnum stað, fari fram allar
þær rannsóknir, sem rétt er að
gera kröfu til, og verði haft sam-
ráð við þá aðila og stofnanir, sem
hlut eiga að máli.”
Landnýtingarnefnd, sem tók til
starfa árið 1972 undir formennsku
Eysteins Jónssonar, fv. alþm.
lagði einnig áherslu á þetta
sjónarmið og ritaði m.a. lands-
hlutasamtökum sveitarfélaga
ýtarlegt* lútandi, og ennfremur
koma svipaöar skoðanir fram I
grein, sem Steingrimur Her-
mannsson, alþm. formaður
Rannsóknarráö rikisins, ritaði i
Samvinnu? 6 tbl. 1970, en þar segir
m.a.:
„Athuga þarf vandlega áhrif
iðnaðarins á umhverfið og meng-
unarhættuna. Viö eigum gifurleg-
an auð islendingar i okkar tiltölu-
lega óspillta umhverfi. Hann
verðum við að leggja áherslu á að
varðveita fyrir okkur sjálf og
komandi kynslóðir.
Staðreyndin er sú, að það er
orðið mjög timabært að gera
landssvæðaáætlanir og skipu-
leggja þannig ráðstöfun landsins
með tilliti til nútiðar- og fram-
tiðariarfa. Þetta eruýmsar þjóöir
farnar að gera. Þannig er leitast
við að koma i veg fyrir van-
hugsaðar framkvæmdir og spill-
ingu umhverfisins.
1 sambandi við stóriðjuna er
einnig ljóst, að athuga verður
hver er arðvænlegust ráöstöfun
þeirrar orku, sem við höfum, sér-
staklega i námunda við þéttbýlið,
og fjármagnsins, sem er vissu-
lega af skornum skammti. Ef um
erlenda hlutdeild er að ræða, þarf
að sjálfsögðu einnig að gera sér
grein fyrir þvi, hve mikla þátt-
töku sjálfstæði þjóöarinnar þol-
ir.”
r
Ur leiðara Tímans
Stefnumörkun I stóriðjumálum
er þjóðinni lifsnauösyn og um-
ræðurnar um stóriðju undanfarið
hafa e.t.v. gert mönnum þetta
ljósara en áður. 1 leiöara Timans
þann 15. janúar s.l. er varaö við
hættunni af ásókn „erlendra fjár-
málajöfra” i orkulindir landsins
og I framhaldi af þvi segir svo:
...„Islendingar verða aö gera sér
ljóst, að orkan hér er ekki ótak-