Þjóðviljinn - 14.08.1977, Side 11

10 StÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 14. ágúst 1977
Sunnudagur 14. ágúst 1977 ÞJÓÐVILJINN — StÐA 11
Annað skeið: Mestu átök sem orðið hafa
á Islandi, síðan á dögum Jóns Arasonar
A Sauðárkroki 192«; Jón S. Guömann,
forni. Vcrkamannafélagsins, Einar.
Þorvaldur Þorvaldsson,
Einar uni 1930: ritstjóri Kéttar,
KKÍ cr að verða lil.
ræðustóli á Ilcgranesfundinum 1928.
Kangelsun Jóns Kafnssonar mótmælt af bilpalli (1933, Nóvuslagurinn).
A útifundi gegn fasisma
1934.
— Annað skeiðið sem kemur
upp i huga minn er vakningarbar-
áttan sem hófst í Reykjavik i upp-
hafi áratugsins. Þá tókst að fylkja
alþýðu Reykjavikur til baráttu
gegn atvinnuleysi, heimskreppu
og hættunni af fasismanum. Allir
hafa heyrt um átökin 7da júli og
9da nóvember 1932. Kommúnista-
flokkurinn var frá upphafi mjög
duglegur i skipulagsstörfum sin-
um. Arið 1933 fékk flokkurinn
7,5% atkvæða á landinu öllu i
þingkosningum, meira en nokkur
kom múnistaflokkur annars-
staðará Norðurlöndum. Við lögð-
um áherslu á að skipuleggja
utanþingsbaráttuna sem allra
best og gera hana sem virkasta.
Þar bar hæst baráttuna gegn at-
vinnuleysi, en við tókum einnig
rikan þátt i baráttunni gegn
fasismanum,bæðivegna alþjóða-
hyggju okkar og sökum hins að
fljótlega varð ljóst að hugmynda-
heimur fasismans reyndist eiga
furðu góðan jaröveg hjá Sjálf-
stæðisflokknum. Fasistarnir voru
„ungir menn meö hreinar hugs-
anir” eins og einn af leiðtogum
Sjálfstæðisflokksins skrifaði i
Morgunblaðið. Þegar þýsk skip
fóru að koma hingað með haka-
krossfánann við hún, beindist
reiði okkar gegn þessu tákni
nasismans.
(Ég bæti hér við innan sviga. 1
Rétti 1973 4ða hefti er grein eftir
Eyjólf Arnason og Einar Olgeirs-
son um þessa baráttu gegn
nasismanum. 6ta ágúst 1933 var
hakakrossfáninn skorinn niður
hjá vararæðismanninum á Siglu-
firði. Urðu málaferli vegna þeirra
atburða og dómar kveðnir upp
yfir Þóroddi Guðmundssy ni,
Steini Steinarr, Eyjólfi Arnasyni,
Gunnari Jóhannssyni og Aðal-
birni Péturssyni. 19da september
kom þýskt skip með hakakross-
fána við hún til Reykjavikur og
daginn eftir sagði Morgunblaðið
svo frá:
Klukkan9 „komu kommúnistar
á vettvang undir forustu Einars
Olgeirssonar.
Einar Olgeirsson byrjaði þegar
að halda ræðu — bæði á islensku
og þýsku — og bannaði verka-
mönnum að vinna við skipiö á
meöan „fáni blóðhundanna” væri
hafður uppi á skipinu. Hellti Ein-
ar þarna úr sér stóryrðum og svi-
virðingum um þýsku stjórnina.”
Vinna lagðist niður og fáninn var
skorinn af stönginni en lögregl-
unni tókst að endurheimta hann.
Enn sögulegri atburðir urðu
þegar þýska fisktökuskipið „Eid-
er” kom hingað 9da nóvember
1933. Ég vitna beint i Réttargrein-
ina:
„Nokkrum ungum kommúnist-
um undir forustu Hallgrims Hall-
grimssonar, er siðar barðist á
Spáni i Alþjóöaherdeiidinni og
reit bók um það, tókst að komast
um borö i skipið, skera niður
hakakrossfánann og hafa hann á
brott með sér. Var nú fáninn fal-
inn svo að lögreglunni tókst ekki
að finna hann...
Um kvöldið hélt Kommúnista-
flokkur Islands opinn fund i
Bröttugötusalnum. Var sá fundur
fyrst og fremst haldinn i sam-
bandi við baráttuna gegn at-
vinnuleysinu, en þó ákveðið að
taka baráttuna gegn fasismanum
þar f yrir á sérstakan hátt sem hér
greinir:
Salurinn var troðfullur, liklega
um 500 manns. Átti Einar 01-
geirsson að flytja þar ræðu gegn
fasismanum. Aður en sú ræða
hófst var dyrum lokaö, ljós slökkt
um stund ogöllum bannað að fara
út meðan á ræðunni stóð, þvi að
vitað varum lögreglunjósnara og
hvitliða á fundinum. Einar lauk
ræðunni meö þvi að sýna haka-
krossfánann er skorinn haföi ver-
ið niður þennan dag, kasta hon-
um á gólfið i ræðustólnum,
trampa á honum og segja að eitt
sinn myndi verkalýðurinn troða
hakakrossveldiö undirfótum. Var
siöan ljósiö slökkt, fáninn látinn
hverfa. Siðan voru dyrnar
opnaðar og njósnararnir
skunduðu út.
Þegar kröfuganga skyldi hefj-
ast á eftir til að flytja borgar-
stjóra kröfur atvinnuleysingja,
var lögregla og hvitlið allfjöl-
mennt i Bröttugötu. Uröu nokkur
átök, en ekki tókst lögreglu að
finna hakakrossfánann. Kröfu-
ganga hélt áfram og var m.a.
árangurslaust leitað iiðsinnis hjá
Alþýöuflokknum, sem á skemmt-
un i Iðnó minntist bardagans 9.
nóv. árið áður. Að lokum var
haldið að húsi Jóns Þorlákssonar
borgarstjóra i Bankastræti og
honum afhentar kröfurnar. Lýsti
Einar Olgeirsson svo kröfugöng-
unni lokið af tröppunum þar i
Bankastræti 11. En er menn tóku
nú að dreifast og halda heim til
sin, þótti sumum I lögreglunni
timi hefndarinnar kominn. Um-
kringdu þeir Einar og létu kylf-
urnar dynja á höfði hans, svo að
fyrir sprakk á þrem stöðum.
Forðuðu Stefán ögmundsson
prentari og fleiri félagar honum
úr höndum lögreglu og var fariö
með hann til Valtýs Albertssonar
læknisi Túngötu. Saumaöi Valtýr
nú saman það sem sprungið
hafði. A meöan kom Erlingur
Pálsson, fulltrúi lögreglustjóra,
og vildi fá Einar framseldan, en
Valtýr neitaöi og bjargaöi þannig
Einari úr klóm lögreglunnar.
Málshöfðanir urðu út af þessum
atburðum. Urðu þeir Brynjólfur
og Einar alloft að mæta fyrir
rétti, svo og Haukur Björnsson og
Hjalti Arnason, þvi dularfullt
þótti að þeir kváðust ekkert vita
hvað af hakakrossfánanum hefði
orðið! Hafði þó lögreglan i leit
sinni að fánanum gert húsleit
m.a. hjá Sverri Thoroddsen, en
ekki fundið neitt. Frú Theódóra
Thoroddsen bjó þá hjá syni sinum
og er lögreglumennirnirgengu út,
stóð hin aldna sjálfstæðishetja i
dyrum herbergis sins og spurði
þá með hörku i röddinni: „Viljið
þið ekki leita hjá mér llka?” En
þeir kváðust ekki hafa neina fyr-
irskipun um það...
En af hakakrossfánanum sem
lögreglan leitaði að og fann ek-ki
er það að segja, að einn af ágæt-
ustu verkamönnum Kommún-
istaflokks tslands, Arni Guö-
laugsson prentari, geymdi hann
sem hvert annað herfang i
kommóöuskúffu hjá sér næstú sjö
árin. Eftir aö Bretar hertóku Is-
land, þótti hins vegar of hættulegt
aö hafa slikan grip lengur I fórum
góöra manna, og var hann
brenndur”.)
En Einar heldur áfram:
t — Kommúnistaflokkurinn átti
um hálfsárs skeiö viö innri erfiö-
leika að striöa sem við köllum
„barnasjúkdóm”. En 1934 tókum
við upp mjög viöfeöma samfylk-
ingarstefnu og gættum þess vand-
lega að hún sveigði hvorki of
langttilhægri né vinstri. Við unn-
um kappsamlega að þvi að sam-
eina verklýðsfélög sem klofnað
höfðu i fyrri átökum og beittum
okkur fyrir samfylkingarbaráttu
ásamt Alþýðuflokknum og Fram-
sóknarflokknum. Þessi rétta
stefna okkar náði mjög miklum
árangri i kosningunum 1937.
íhaldið og Bændaflokkurinn höfðu
þá myndað svokallaða Breiðfylk-
ingu, en það nafn var tekið beint
fráFranco. 1 Morgunblaöinu birt-
ist ómengaður fasistaáróður, til
að mynda krafa um að „þagga
niður i Alþýðublaðinu”, en Finn-
bogi Rútur Valdimarsson var þá
baráttuglaður ritstjóri þess. Þaö
var ljóst að Breiðfylkingin yrði
sterkari I kosningunum en Fram-
sóknarflokkurinn og Alþýðuflokk-
urinn til samans og þvi hætta á
hreinum afturhaldsmeirihluta.
Við buðum Alþýðuflokknum og
Framsókn upp á samvinnu, en
þvi boði var hafnað. Við tókum
þáeinhliða ákvörðun um aö bjóða
ekki fram i kjördæmum, þar sem
frambjóðendur Alþýðuflokksins
og Framsóknar voru i hættu og
skoruðum á stuðningsmenn okkar
að kjósa þessa flokka en ekki
landslista Kommúnistaflokksins.
Við skoruðum jafnframt á ábyrga
lýðræðissinna úr Framsókn og
Alþýðuflokknum að kjósa okkar
frambjóðendur i Reykjavik,
Akureyri og Vestmannaeyjum. I
þessum kosningum vann
Kommúnistaflokkurinn stórsigur
og kom þremur mönnum á þing.
Alþýðuflokkurinn og Framsókn
náðu þá saman 27 þingmönnum
en Breiðfylkingin 19, en sá munur
stafaði af ranglátri kosningaskip-
an. Atkvæðamagn Breiðfylking-
arinnar var iskyggilega mikiö, og
þegar atkvæðin voru skoðuð réð
styrkur Kommúnistaflokksins úr-
slitum.
Kommúnistaflokkurinn starf-
aði af óhemjulegum dugnaöi. Við
skiptum flokksfélögum okkar nið-
ur i deildir sem þá voru kallaöar
sellur, og þar haföi hver maður
verkaðvinna. Viðgáfumút ókjör
af bæklingum, prentuðum i 1.200
eintökum, og mikið af flugritum,
en sellurnar dreifðu og seldu af
miklu kappi — ég á ekki nærri öll
þessi plögg. Við höfðum einnig
sellur á vinnustöðunum, og við
menntamennirnir vorum látnir
ganga i þær. Ég var i hafnarsell-
unni, var mikið-i verkamanna-
skýlinu sem oftast var fullt af
fólki og hélt margar ræður úr
stiganum.
Það mikilvæga sem gerðist eft-
ir kosningaúrslitin 1937 var að
Héðinn Valdimarsson, hinn gáf-
aöiog raunsæi forustumaður, dró
þá ályktun ásamt mikilhæfum
félögum sinum að sameina þyrfti
Alþýðuflokkinn og Kommúnista-
flokkinn. Viö vorum frekar þeirr-
ar skoðunar að samfylking væri
rétta leiðin. Siðan gerðist það aö
sjö hægrimenn i stjórn Alþýðu-
sambandsins ákváðu að reka
Héðin Valdimarsson úr flokknum
og siðan allt Alþýðuflokksfélagið i
Reykjavik. Þá var einsætt að
sameining þyrfti að koma til.
Þessir atburðir allir leiddu til
feikilegrar lyftingar i verklýðs-
hreyfingunni. Sósialistaflokkur-
inn var stofnaður i október 1938.
öll stjórnmálaþátttaka okkar
var sjálfboðaliðastarf. En sam-
tökin urðu smátt og smátt svo öfl-
ug að fært þótti að ráöa okkur
Brynjólf sem ritstjóra Verklýðs-
blaðsins, og fengum við 200 kr. á
mánuði. Allt annað var sjálfboöa-
liðsstarf áfram. Það var ó-
gleymanlegt að lifa þessa tima,
sjálfboðaliðsstarfið, samhjálp-
ina, eldmóðinn. Þetta var annaö
skeið ævi minnar sem mótaðist af
þvi sem gerist, þegar fólkið vakn-
ar. Lifskjörin voru svo ömurleg
að átökin urðu hörö, mestu átök
sem orðið hafa á tslandi siðan á
dögum Jóns Arasonar, en það var
lánokkaraðenginn létlifiöi þeim
átökum. Mér fannst ógleyman-
legt að taka þátt i þessari baráttu
og sjá þann árangur sem náðist.
Og ekki megum við gleyma
menntamönnunum sem komu til
liðs við okkur fyrir atbeina Krist-
ins E. Andréssonar. Ég nefni Jó-
hannes úr Kötlum, Halldór Lax-
ness og Þórberg Þórðarson, en
gæti raunar nefnt alla helstu rit-
höfunda og raunar myndlistar-
menn sem þá voru uppi með þjóð-
inni. Listamennirnir hjálpuðu
okkur til þess að gefa hinni hörðu
lifsbaráttu reisn og þrótt.
RÆTT VIÐ EINAR OLGEIRSSON SEM ER 75 ARA I DAG
GÆFA MÍN AÐ HAFA FENGIÐ AÐ MÓTA NÝTT ÞIÓÐFÉLAG
A Klnamúrnum skömmu eftir stofnun alþýðulýðveldis.

Kitstjóru Þjóðviljans komin
heim úr bresku fangelsi i ágúst
1941: Sigfús Sigurlijartarson,
Kinar Olgeirsson, Sigurður
Guðmundsson.
Kinar með móður sinni Sól-
veigu Gisladóttur og systr-
um simim llildigunni og
Mariu. Myndin mun tekin
1906.
Þjóðhátiðarnefnd lýðveldisstofnunar: frá v — Jóhann Hafstein, Asgeir Asgeirsson, Alexander
Jóhannesson, Kinar Olgeirsson, Guðlaugur Rósinkranz.
Iláðu marga eftirminnilega glimu á þingi: llermann Jónasson,
Kinar, ólafur Thors.
Þjóðhátið i Keykjavik IX. júni 1944: áminning um þjóðveldiog höfðingjavald.
Stúdentar 1921: Kinar Aslráös-
son. Kinar Olgeirsson og
Sigurður ólafsson. Allir höfðu
þeir skrifað uin efnið „llugsjón
min” hjá Jóni ófcigssyni kenn-
ara, og allir skrifuðu þeir uin
kommúnismann — en höfðu
ekki talað sig saman uin neitt
efni. 1 því tilefni var myndin
lekin.