Þjóðviljinn - 14.08.1977, Side 12

12 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 14. ágúst 1977

(icngift yfir Sigluljarftarskarfi i crindrckstri: A myndinni má m.a.
sjá Óskar (íarihaldason, Stcfán Odd Magnússon, Einar Olgeirsson
og Kinar Albcrtsson.
Kormenn vinstrisósialislaflokka á Norfturlöndum i Osló 1965: Alcnlus (Finnlandi), Hermannsson
(Sviþjóft), Löfsncs (Norcgi), Einar og Aksel Larsen.
Vinir og vopnabræftur: Kinar og Brynjóifur
Mcft Krlcndi Palurssyni 1. mai 197:1.
Sumardagur á Lögbergi.
Þriðja skeið: Árangur af baráttu íslenskra sósíalista
— Þriöja skeiðið var b.aráttan
eftir stofnun Sósialistaflokksins,
kjarabaráttan mikla eftir
hernámið og myndun nýsköp-
unarstjórnarinnar. Eftir hinn
sögulega sigur okkar 1937 týgjaði
afturhaldið sig til hinnar harka-
legustu baráttu gegn verkalýð og
iistamönnum. Mynduð var svo-
kölluð þjóöstjórn af öllum flokk-
um nema Sósialistaflokknum :
hún framkvæmdi gengislækkun
og setti þvingunarlög sem áttu að
koma i veg fyrir kjarabaráttu.
Hún hóf jafnframt ofsóknir gegn
listamönnum og gerði ráðstafanir
til að drepa Mál og menningu.
Ástandið harðnaði i sifellu og náði
hámarki eftir hernámið, þegar
Þjóðviljinn var m.a. bannaður og
við þrir ritstjórar hans settir i
tukthús I Bretlandi. Verklýðs-
hreyfingin reyndi að hefja kaup-
hækkunarbaráttu 1941, en hún var
barin niður m.a. með dreifibréfs-
málinu og með þvi að láta breska
hermenn fara I vinnu sem tslend-
ingar höfðu lagt niður.
En við risum upp aftur i árs-
byrjun 1942 og þá hófst stórbrotn-
asta sókn sem ég hef tekið þátt i.
Við náðum forustu i öllum þeim
félögum sem voru I baráttuhug.
Kjarabaráttuna átti að stöðva
með gerðardómslögunum sem
sett voru i ársbyrjun 1942,en þau
gerðu verkfallsbaráttu að glæp.
Mat okkar á þjóðfélagsástandinu
var það, að unnt væri aö brjóta
þessi lögábak afturvegna þess að
full atvinna var I landinu. Við
tókum upp baráttu sem nefnd var
skæruhernaður verkalýösins.
Verkamenn yfirgáfu einn vinnu-
stað af öörum án nokkurs form-
legs verkfalls, og atvinnurekend-
ur gáfust smátt og smátt upp einn
af öðrum og gerðu nýja
samninga.
Um sömu mundir komust
breytingar á kjördæmaskipuninni
á dagskrá og klufu ihaldið og
Framsókn. Við og Alþýðuflokkur-
inn veittum stjórn Ólafs Thors
hlutleysi meðan nýrri kjördæma-
skipun var hrundiö í framkvæmd.
Réttlátari kjördæmaskipun kom
okkur einum að gagni i raun; við
fengum 10 þingmenn i stað
þriggja áður. 1942 náðum við
einnig meirihluta á Alþýðusam-
bandsþingi.
Flokkur okkar og verkalýðs-
samtökin voru nú orðin að stór-
veldi i landinu með þvi að brjóta
gerðardómslögin á bak aftur og
tvistra andstæðingunum. Hér
hafði myndast einskonar tviveldi,
þar sem verklýðsstétt og
borgarastéttvoru nokkurn veginn
jafnsterkar.
Sigrarnir i kjarabaráttunni
mörkuðu timamót i Islandssög-
unni. Launin höfðu hækkað til
mikilla muna, 8 stunda vinnudag-
ur var kominn á með 50% hærra
eftirvinnukaupi og 100% hærra
kaupi fyrir næturvinnu, og orlof
hafði verið gert að veruleika.
Þetta var sannkölluö lifskjara-
bylting. En vandamálið var að
tryggja aö árangur þessarar bylt-
ingar héldist til frambúðar. Hún
haföi verið knúin fram fyrst og
fremst á kostnað hernámsveld-
anna. Innflutningur og útflutning-
ur voru nokkurn veginn i jafn-
vægi, en inneignir erlendis hlóð-
ust upp vegna þess að Bretar og
siðan Bandarikjamenn uröu að
borga sihækkandi kaup til Islend-
inga sem störfuðu hjá þeim, án
þess að hægt væri að gripa til
gengislækkunar til að jafna met-
in. Eign okkar i gjaldeyri var af
þessum sökum orðin 580 miljónir
króna i striðslok. Við gerðum
okkur ljóst að ef lifskjarabylting-
inætti að standast að loknu striði
yröi að nota þessa fjármuni til
þess aö endurnýja og margfalda
allt framleiðslukerfið. Við sóslal-
istar mótuðum smátt og smátt
hugmyndir okkar um nýsköpun
atvinnuveganna. Hér höföu fyrir
strið veriö starfandi nefndir til
þess að neita um framkvæmdir;
hugmynd okkar var sú að koma
upp nefndum sem gegndu þveröf-
ugu hlutverki, ýttu undir fram-
kvæmdir.
Atburðarásin á striðsárunum
varð mjög flókin og hröð, ekki að-
eins vegna styrjaldarinnar, held-
ur og vegna átaka innanlands.
Ákvörðunin um stofnun lýðveldis
var mjög mikilvæg; við töldum ó-
hjákvæmilegt að ganga frá henni
á striðsárunum vegna þess að ella
heföi Danakonungur neitunar-
vald. Sjálfstæðisflokkurinn var
sama sinnis, einkanlega var
Bjarni Benediktsson mikill bar-
áttumaður i þvi máli og hafði náið
samband við okkur. Það er ekki
ráðrúm til þess að rekja alla þá
sögu hér, en ein af afleiðingum
hennar var sú að við komumst i
nánari persónuleg kynni við for-
ustumenn Sjálfstæðisflokksins en
áður hafði verið.
Meðan á þessum átökum stóð
minntist ég á það við Bjarna
Benediktsson hversu nauðsynlegt
það væri að mynda nýsköpunar-
stjórn i kjölfar lýðveldisstofnun-
arinnar. Bjarni sagði, að hann
hefði sjálfur fulllitið vit á efna-
hagsmálum til þess að ræða þessa
hugmynd að gagni og lagði til að
ég talaði við ólaf Thors. Við ólaf-
urræddum siðan saman og hann
féllst á þessa hugmynd okkar i
meginatriðum. llta september
flutti ég nýsköpunarræðuna á
þingi og gerði grein fyrir þvi,
hvernig nota bæri erlendu inn-
eignirnar. Ég var eini maðurinn
sem minntist á það mál i umræð-
unum og ég man aö Ólafur kom til
min eftir að ég hafði flutt ræðuna
og sagði að nú heföi ég útskýrt
alla stefnu hinnar nýju rikis-
stjórnar. Viðbrögð ýmissa ann-
arra urðu heldur neikvæðari;
m.a. birtist þá hinn alræmdi leið-
ari Alþýðublaðsins um fáránlegar
skýjaborgir minar.
Si'ðan varsett á laggirnar nefnd
þriggja manna úr hverjum flokki
til þess aö ræða stjórnarmyndun.
Framsókn gerði það þegar að úr-
slitaskilyrði að kaupið yrði lækk-
að, en við höfnuðum þvi alger-
lega. 3ja október neitaði Fram-
sókn að taka þátt i frekari um-
ræðum og sendi Sjálfstæðis-
flokknum sama dag tilboð um
stjórnarmyndun án nokkurrar
nýsköpunar.
Nú var vandamálið að fá Al-
þýðuflokkinn til þátttöku i ný-
sköpunarstjórn. 5 þingmenn
Sjálfstæðisflokksins höfðu lýst
andstöðu,svo að þar voru 15 eftir
og við 10, en þingmenn i heild
voru 52. Við vissum að meirihluti
Alþýðuflokksforustunnar var
andvigur slikri stjórnarmyndun,
og hann beitti þeirri aðferð að
bera fram svo og svo miklar kröf-
ur, m.a. um almannatrygginga-
löggjöf. Ég sagði Ólafi að við vær-
um sammála ölium þessum hug-
myndum Alþýðuflokksins, en
okkur væri ljóst að hverskyns fé-
lagslegar ráðstafanir yrðu papp-
irsplögg, ef nýsköpun atvinnulifs-
ins kæmi ekki tii, svo að undir-
staðan væri tryggð; hún væri
grundvallaratriði af okkar hálfu.
A þessum tima hafði myndast
trúnaðartraust milli okkar
Ólafs og hann sagði við mig þegar
málið var komið á úrslitastig:
„Einar, efvið komum þessu máli
i gegn verðum við gæfumenn i Is-
landssögunni.” Siðan sagðist
hann vilja hugsa sig um. Næsta
dag hittumst við afturniðri i þingi
og hann sagði: ,,Ef Alþýðuflokk-
urinn ætlarað drepa stjórnina, þá
er best að hann drepi sig lika. Ég
samþykki öll skilyrðin.” Þá var
Alþýðuflokksforustan komin i
vanda. Á miðstjórnarfundi hjá
Alþýðuflokknum féllu atkvæði
þannig að 10 voru með og 10 á
móti, en 4 sátu hjá. Þá var hringt i
Finn Jónsson sem var á Isafirði
og hann greiddi atkvæði með og
réðúrslitum. Nýsköpunarstjórnin
var mynduð og nýbyggingarráð
þar sem ég áttisæti.
Eitt hið fyrsta sem nýsköpun-
arráð ákvað var að láta smiða 30
nýsköpunartogara I Engl., full-
komnustu skip sem þá var kostur
á með disilvélum. Þá kom i ijós
að atvinnurekendastéttin is-
lenska var afar lágkúruleg. Við
kölluðum fulltrúa Félags is-
lenskra botnvörpuskipaeigenda
til okkar og spurðum hvað þeir
vildu marga togara. Þeir sögðust
enga togara vilja fyrr en siðar og
sist af öllu disiltogara! En við
fengum engu að siður sex skipa-
smiðastöðvar i Englandi til þess
að starfa fyrir okkur. Jafnframt
var bátaflotinn endurnýjaður og
stóraukinn bæði af islenskum og
sænskum bátasmiðastöðvum. Við
gerðum 5 ára áætlun um að 5-6
falda flutn.skipaflotann: Eimskip
tók þátt i þeim áætlunum en ekk-
ert heyrðist frá SIS! Ég gæti
haldið lengi áfram að þylja; ný-
Sköpunarstjórnin endurnýjaði allt
atvinnukerfið; hið nýja ísland
hafði séð dagsins ljós.
Afrek nýsköpunarstjórnarinnar
voru ekki einvörðungu efnahags-
leg. Ef afturhaldsöflin hefðu
fengið vilja sinn hefði fljótlega
komið upp sama eymdarástand
og fyrir strið. Sá hluti togaraflot-
ans sem ekki var sökkt á striðsár-
unum mátti heita safn ryðkláfa,
og fljótlega hefði komið upp yfir-
þyrmandi atvinnuleysi, Gjald-
eyriseigninni hefði smátt og
smáttverið sóað i nauðsynjar og
glys. Islenskt þjóðfélag hefði á
skömmum tima orðið jafnfátækt
og fyrir strið. Og þá hefðum við
orðið auðunnin bráð fyrir Banda-
rikin; menn hefðu keppst um að fá
að vinna við ameriskar herstöðv-
ar.
Sú hætta var raunar miklu stór-
felldari þá en við gerðum okkur
grein fyrir, eins og rakið hefur
verið af Þór Whitehead sagnfræð-
ingi og fram hefur komið i leyni-
skýrslum sem bandariska utan-
rikisráðuneytið hefur birt. Ýmsir
æðstu valdamenn þjóðarinnar
t.a.m. tveir fyrstu forsetar lýð-
veldisins, Sveinn Björnsson og
Asgeir Asgeirsson, og mesti
valdamaður Framsóknar, Vil-
hjálmur Þór, stefndu að þvi vit-
andi vits að innlima Island i
Bandarikin. Stefna þeirra hefði
sigrað ef nýsköpunin hefði ekki
komið til og þar með islenskt
efnahagsvald og islenskur metn-
aður.
Hið nýja Island sem mótaðist
eftir strið var árangur af stéttar-
baráttu og stjórnmálabaráttu is-
lenskra sósialista. Ég tel það
gæfu lifs mins að hafa fengið að
taka þátt i reisn verkalýðsins 1942
og hafa siðan fengið að taka þátt i
þvi að móta nýtt þjóðfélag á Is-
landi.
— m
RÆTT VIÐ EINAR OLGEIRSSON SEM ER 75 ÁRA í DAG