Þjóðviljinn - 19.05.1978, Blaðsíða 8

8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Föstudagur 19. mal 1978
af erSendum vettvangi
Afganska
stjómarbyltingin:
Nií er Afganistan komið i
heimsfréttirnar, og verður ekki
annaðsagt en að það sé frétt út af
fyrir sig. Til þessa hefur fátt það
skeð I þessu fátæka og frumstæða
landi i vesturenda háfjalllendis
Mið-Asiu að það hafi þótt frétta-
matur i öðrum löndum, sist af öllu
á Vesturlöndum. Árið 1919 hafði
riki þetta striö við Breta og á
hippatimunum sótti þangað fjöldi
ungmenna af Vesturlöndum,
meðal annars vegna þess, að þar
fékkst hassiö ódýrt og án þess að
yfirvöld skiptu sér mikið af þvi.
Þar að auki er landið fallegt og
loftslag þar heldur þægilegt fyrir
Evrópumenn. Svo var stjórnar-
bylting gerð i iandinu 1973 og
konungdæmi þar afnumið. Ekk-
ert af þessu þóttu þó miklar
heimsfréttir.
/
Taraki, hinn nýi forsætisráðherra Afganistans, á blaöamannafundi eftir stjórnarbyltinguna
STRIK I REIKNING VALDHAFA
Það þótti hins vegar önnur
stjórnarbylting, sem gerð var i
Afganistan i lok siðastliðins mán-
aðrar. Varla þó stjórnarbyltingin
sjálf sem slik, þvi að aðrar að-
ferðireru varla mögulegar til að
skipta um stjórn i þvi landi. Hitt
þykir öllu meiri tiðindum sæta að
þeir sem siðari stjórnarbylting-
una gerðu eru vinstrimenn og of-
an á það hliðhollir Sovétrikjun-
um.
Ættarveldi lokið
Sökum þess, hve fréttaburður
frá Afganistan er og hefur verið
takmarkaður, er enn margt á
huldu um stjórnarbyltinguna,
flokk þann sem að henni stóð og
raunar ástandið i landinu yfir-
leitt. Þetta á enn frekar við um
aðdragandann að stjórnarbylt-
ingunni, og ennfremur um það,
hvort henni fylgja einhverjar
breytingar á högum Afganistans
og grannrikja þess.
Flokkur sá, sem stóð á bak við
stjórnarbyltinguna, var i fyrstu
fréttum af henni nefndur
Kalk(alþýðu)flokkur, en i þeim
siðari Lýðræðisflokkur alþýðu.
Leiðtogi hans og að likindum um
sinn helsti ráðamaður landsins er
Núr Mohammad Taraki, kominn
nokkuð á efra aldur. Hann og
félagar hans steyptu með
stjórnarbyltingunni af stóli höfð-
ingjaætt, sem ráðið hafði mestu
eða miklu i landinu i um 130 ár.
Lengstaf þeim tfma fórættin með
konungsvaldið 1 landinu, og veldi
hennar haggaðist ekkert þegar
það varð lýðveldi með stjórnar-
byltingunni 1973, enda var forset-
inn sem þá tók við, Mohammad
DaUd, mágur og frændi hins frá-
farandi konungs. Að sögn lét hin
nýja stjórnverða sitt fyrsta verk
að hreinsa alla frændur þeirra Ur
hernum og embættum á vegum
stjórnarinnar, og það er út af
fyrir sig ekki svo litil bylting á af-
ganskan mælikvarða.
Vinstri-sveifla á sjötta
áratug
Reuter-fréttastofan hefur eftir
sendiráðsmönnum i KabUl og ein-
hverjum afgönskum heimildum,
sem fréttastofan telur þó nokkuð
að marka, að vinstrihreyfing sU,
sem Lýðræðisflokkur alþýðu
spratt af, hafi fyrst komið til sög-
unnar á sjötta áratugnum, að því
er virðist mikið til fyrir indversk
áhrif. Þá voru Indland og Paki-
stan nýoröin sjálfstæð og mikil
hræring i hugum manna þar og i
grannlöndum. Þessu fylgdi tals-
verð vinstrisveifla i löndunum
sunnan Himalaja, og voru
rithöfundar þar mjög ofarlega
á baugi, ekki sist i Afganistan.
Þar í landi naut millistéttin, sem
er að visu fámenn og áhrifalitil,
þá vaxandi menntunar, og snerist
það fólk mjög til vinstri. Ættar-
klikuskapurinn, sem er gríðar-
legur 1 Afganistan eins og viðar,
lagði vinstrimönnum ásamt með
öðru vopn i hendur. Gáfuð ung-
menni af millistétt, sem lokið
höfðu háskólaprófum með mikl-
um ágætum, fylltust réttlátri
reiði þegar allrahanda afglapar,
frændur konungs eða gæðingar,
voru teknir framyfir þau við em-
bætta- og stöðuveitingar.
Sellur í her og ráðuneyt-
um
Að sögn heimildarmanna Reut-
ers var Lýðræðisflokkur alþýðu
þó ekki formlega stofnaður fyrr
en í ársbyrjun 1965. Hann hafði i
upphafi einkum fylgi náms- og
menntamanna, en reyndi að ná
fylgi bænda að fordæmi Maós
Kinaformanns og Hós frænda 1
Víetnam. Það mistókst hinsveg-
ar, þvi að enda þótt búandkallar I
Afganistanséusárlega hr jáðir af
álögum stórjarðeigenda og falli
úr hor ef eitthvað bregður Ut af
með uppskeru, þá eru þeir
stranglega ihaldssamir og mU-
hameðstrUaðir. Takmarkalaus og
hugsunarlaus undirgefni er
grundvallaratriði Múhameðstrú-
ar (orðið islam mun merkja
hlýðni eða undirgefni) og á það
liklega mikinn þátt i þvi, að fólk,
sem hefur þá trú I miklum háveg-
um, er ekki ginkeypt fyrir umbót-
um, þaðan af siður byltingu. 1969
var flokkurinn bannaður, en
starfaði eftir það neðanjarðar,
uns hann kom upp á yfirborðiö
með stjórnarbyltingunni nú um
daginn. Upp úr 1970 gafst flokkur-
inn að sögn upp við það i' bráðina
að turna bændunum, sem eru
þorri landsmanna, en sneri sér
þess i stað að hernum og opinber-
um starfsmönnum og hafði þar
erindi sem erfiði. Leið ekki á
löngu áður en sellur flokksins
voru i hverri herdeild og hverju
ráðuneyti.
Skáld og blaðamenn í
ráðherrastólum
Það var árangur flokksins inn-
an hersins, sem gerði gæfumun-
inn, enda er herinn nánast eina
stofnunin i þvi landi sem ein-
hverrar þróunar hefur notið. Mo-
hammad DaUd, sem tók völdin
1973og hafði liklega til þess bless-
un sovéskra ráðamanna, efldi
herinn mjög, trUlega vegna þess
að hann hefur ekki talið sig
öruggan i' sessi. En þar hvatti
hann brand, sem batt endi á lif
hans sjálfs og valdatið ættar
hans.
Mjög eru skiptar skoðanir um
stefnu hinsnýja valdaflokks, sem
til skamms tima var bannaður og
ofsóttur. Heimildarmenn Reuters
telja sig það helstum hann vita að
miðnefnd hans sé einkum skipuð
rithöfundum, skáldum og blaða-
mönnum, og sé miðnefndin, 11
manns, öll i nýskipaðri. 21 manns
rikisstjórn. 1 fréttastofufregnum
hefur flokkurinn verið kallaður
kommúniskur, en ekki er það á
hreinu fremur en annað. Að
minnsta kosti ber NU Mohammad
Taraki á móti þvi að svo sé, og
sendiráðsmenn i Kabúl treysta
sér ekki til að fullyrða neitt um
það, þótt þeir telji engum vafa
bundið að flokkurinn sé vinstri-
sinnaður og hliðhollur Sovétrikj-
unum. Tarakihefur lýst yfir fullu
fylgi flokksins við MUhameðs-
trUna, sem getur að visu verið
hrein skynsemdarráðstöfun,
vegna gifurlegra áhrifa islams-
klerka, imama og múlla, á hugar-
far landsmanna.
Sovétmenn litt hrifnir?
Sumir fréttaskýrendur telja
liklegt að Sovétrikin hafi staðið á
bak við stjórnarbyltinguna eða að
minnsta kosti lagt blessun sina
yfir hana, einkum vegna þess að
Mohammad Daúd var farinn að
stiga nokkuð i vænginn við irans-
keisara. Munu Sovétmenn hafa
orðið fyrir vonbrigðum með DaUd
sem þeir voru fyrst i stað mjög
hlynntir, vegna þess að þeir töldu
hann meiri vin sinn en konunginn
fyrirrennara hans. En Dev
Murarka, indverskur fréttaritari
iMoskvu, sem þótthefur naskur á
að lesa i hug Kremlarbænda, tel-
ur að þeir hafi ekki átt hér hlut að
máli og hafi þeir þvert á móti orð-
iðlitthrifnir af valdatöku Tarakis
og manna hans.
Hefðbundin ihaldssemi og var-
kárni sovéskra ráðamanna á
mestan þátt i þessu, að sögn
Murarka. Þeir eru allajafna litt
hrifnir af atburðum, sem koma
eins og skrattinn úr sauðarleggn-
um og ganga þvert á stefnuUt-
reikninga ráðamanna í Moskvu.
Sovétmenn óttast einnig að þessu
gæti fylgt vaxandi spenna i
Suður-Asiu og að hUn kunni
að leiða til þess að Sovétrikin
dragist nauðug viljug inn i
margskonar varhugaverð deilu-
mál. 1 þvi sambandi má benda á
að Sovétrikin hafa mikil versl-
unarviðskipti og tæknilegt sam-
starf við iran.
Persakeisari dauð-
hræddur
Murarka segir að ekki sé til
þess vitað að þessir afgönsku
„kommUnistar” hafi siðustu tiu
árin haft nokkurt formlegt sam-
band við Kommúnistaflokk
Sovétrikjanna. Og i heillaóska-
skeyti, sem sovéska stjörnin
sendi hinum nýju valdhöfum i
KabUl, er þess vandlega gætt að
titía þá ekki „félaga.” 1 þriðja
lagimá ætla aðSovétmönnum liki
það ekki allskostar að afgönsku
kommUnistarnir — ef þeir geta
kallastþað —eru þeirfyrstu, sem
komast til valda með stjórnar-
byltingu hermanna. Það er ekki
samkvæmt hugmyndafræðileg-
um forskriftum sovéskra og þykir
ekki gott til afspurnar, þar eð al-
gengast er að það séu iwegrisinn-
aðir herforingjar, sem taka völd-
in á þann hátt.
Séu Sovétmenn órólegir Ut af
atburðunum i Afganistan, eru
aðrir grannar Afgana hræddir.
Skelfdastur allra er transkeisari,
sem á við að striða harðnandi
andstöðuheima fyrir frá mörgum
aðilum, einkum menntamönnum,
klerkum MúhameðstrUar og
einnig i vaxandi mæli frá nokkr-
um hluta hersins, sem þó er
helsta haldreipi hans. Persakeis-
ari hefur undanfarið látið fang-
elsa og drepa allmarga herfor-
ingja og veit að þeir munu gjalda
honum liku likt, fái þeir færi. Og
nærtækt er að ætla að stjórnar-
byltingin i Afgánistan, þar sem
ungir herforingjar voru aðal
framkvæmdaaflið, geti orðið
irönskum herforingjum fordæmi.
Persakeisari hlýtur að fyllast
innilokunarkennd, þegar hann
hugsar til þess, að riki hans er nU
að meira en hálfu leyti umkringt
vinstririkjum, Irak i vestri,
Sovétrikjum I norðri og Afganist-
an I austri.
Bandarikjamenn sneyptir
IPakistan eru menneinnigsár-
kviðnir. Herforingjastjórnin þar
er ekki ýkja traust I sessi og
vesturfylki landsins, Norðvestur-
fylkið og Balútsjistan, eru byggð
þjóðum, sem skyldari eru Af-
gönum en öðrum Pakistönum.
Afganar hafa áður gert tilkall til
þessara fylkja eða mælt með þvi
að þau fengju sjálfstjórn. Kröfur
um það hafa lengi verið uppi i
þessum fylkjum. Ráðamenn
Pakistans kviða þvi nú mjög að
hinir nýju valdhafar Afganistans
kunni að itreka fyrri kröfur Af-
gana viðvikjandi þessum tveimur
landshlutum.
Bandaríkin og Kina eru lika
skelkuð. Pakistan hefur lengi
verið i nánum vináttutengslum
við Kina, og Bandarikjastjórn er
bæði hrædd og skömmustuleg, þvi
að stjórnarbyltingin kom henni
algerlega á óvart. CIA virðist þar
greinilega hafa brugðist — eða
sofnað á verðinum. I Pakistan
óttast menn nú vaxandi ihlutun
Bandarikjanna þar I landi til mót-
vægis við Sovétmenn, reyni þeir
að ganga á lagið eftir stjórnar-
skiptin i Afganistan.
Þjóðbraut sigurvegara
Indlandsstjórner ekkiáhyggju-
laus heldur. Sumir lita á valda-
töku Lýðræðisflokks alþýðu sem
lið i sókn róttækra vinstriflokka
sunnan Himalaja og HindúkUsj. I
Indlandi stjórnar Marxiski
kommUnistaflokkurinn þarlendi
tveimur fylkjum, Vestur-Bengal
og Tripura, og þykir hafa farist
það vel Ur hendi. Og i Kerala er
KommUnistaflokkur Indlands,
sem er heldur sovétsinnaður,
mjög áhrifamikill. Sá flokkur er
raunar sá eini, sem vitað er til að
hafi haft eitthvert opinbert sam-
band við Lýðræðisflokk alþýðu.
Saga Afganistans er einnig vel
til þessfallin að auka ugg ýmissa
valdhafa. Þegar Bretar lögðu
undir sig Indland, komu þeir að
visu sjóveginn, en flestallir aðrir
allt frá Indó-Arium hinum fornu,
sem lögðu leið sina þangað i land-
vinningaskyni, komu frá Afgan-
istan eða yfir það.
Miðað við það sem Murarka
heldur fram virðist svo sem að
hinir afgönsku byltingarmenn
hafi brotist til valda að öllu leyti á
eigin ábyrgð, sennilega þá i
sjálfsvarnarskyni, en dagana
fýrir valdatökuna hafði stjórn
DaUds hafðið ofsóknir á hendur
þeim með morðum og fangelsun-
um. Fljótt á litið verður að teljast
óliklegt að þeir muni láta mikið til
sintakaútávið.Tilþessættu þeir
að hafa of mikið að vinna heima
fyrir, bæði vegna hugsanlegrar
andstöðu gróinna afturhaldsafla i
þessu miðaldaþjóðfélagi og sárr-
ar þarfar á umbótum á flestum
sviðum þjóðlifsins. dÞ-
Afganinn I klemmu milli rússneska bjarnarins og breska ljónsins —
skopmynd I breska blaðinu Punch frá 1878. Hernaðarlegt mikilvægi
landsins gerir að verkum aö enn vilja margir hafa þar hönd I bagga.