Þjóðviljinn - 13.06.1978, Síða 7

Þriðjudagur 13. júnt 1978 ÞJÓÐVILJINN
SIÐA 7
r
I staö þess að studla að haldgódri vitneskju um
málnotkun núlifandi íslendinga hefur Halldór kosið
ad berja höfðinu við steininn og býsnast yfir
„málfari götunnar”, sem hann þekkir aðeins af
afspurn að eigin sögn
Gisli Pálsson
Fávísir fordildarmenn
55
55
Drög að gagnrýni á málveirufræði
Halldórs Halldórssonar prófessors
„Samræming framburðar i
verulegum mælimundi... stuðla
að því að gefa félagslegum
hlcypidómum byr undir báða
vængi. Það gefur auga leiö, að
litið yrði niður á þá, sem ekki
notuðu samræmdan framburö.
Þeir yrðu taldir tala óvandaö
mál, oft e.t.v. að ástæðulausu.
Islenskur bóndi, sem kynni is
lensku margfalt betur en'
skólagengin reykvisk búðar-
loka, yrði af fávisum fordildar-
mönnum talinn tala óvandað
mál, af þvi að hann færi ekki
eftir einhverjum fyrirskipunum
um rikisframburð” (Halldór
Halldórsson, tslensk málrækt,
bls. 84).
Hinn aldni prófesor, sem
skráði framangreind orð árið
1955, var á margan hátt fram-
sýnn. Ef marka má grein hans i
Þjóðviljanum 25. mai s.l.
(Islensk tunga er alltaf i hættu)
virðist hann hafa séð fyrir örlög
sin. f greinasafni Halldórs,
islensk málrækt, sem geymir
gamla og nýja þanka höfundar
um málrækt, er að finna sæg af
tilvitnunum sem renna stoðum
undir þær hugmyndir sem ég
setti fram i grein minni ,,Ó-
göngur bókstafstrúarinnar” og
Haildór sá ástæðu til að mót-
mæla i áðurnefndri grein. Skyn-
samleg málpólitik, byggð á fé -
lagslegum sjónarmiðum, hefur
hins vegar snúist uppi ar-
istókratiskan yfirdrepsskap.
Prófesorinn hefur m.ö.o. orðið
fávisinni og fordildinni að bráð
eftir þvi sem aldurinn hefur
færst yfir hann eins og ég mun
leiða rök að i þessu greinar-
korni.
Margir hafa fundið sig knúða
til að andmæla greinum minum
um málvöndunarskólann. Þó er
varla hægt að segja að um al-
varlega rökræðu hafi verið að
ræða, ef undan eru skildar
greinar Kristjáns Arnasonar og
Halldórs Armanns Sigurðarson-
ar. Hér er ekki unnt að svara
allri þeirri gagnrýni sem grein-
ar minar hafa sætt. Ég held hins
vegar að gagnrýnið mat á hug-
myndum Halldórs Halldórsson-
ar leiði einkar vel i ijós pólitiskt
inntak málvöndunarinnar.
Flótti frá veruleikan-
um
Meginhugmynd min er sú að
hugmyndafræði málspeking-
anna, sem Halldór hefur átt
drjúgan þátt i að móta, sé reist á
úreltri sveitarrómantik, hug-
myndum sem taka ekki miö af
þjóðfélagsbreytingum siðustu
áratuga. Jafnframt held ég þvi
fram að vanda móðurmáls-
kennaranna, sem Halldór Lax-
ness, Halldór Armann Sigurðs-
son og Kristján Arnason hafa
lýst býsna skilmerkilega á sið-
um Þjóðv. að undanförnu, megi
að nokkru leyti rekja til hefðar-
speki Halldðrs Halldórssonar.
I greininni „Ógöngur bók-
stafstrúarinnar” leiddi ég rök
að þvi, m.a. með því að visa til
breyttra samskiptahátta hér 1
þéttbýlinu, að nauðsyn bæri til
aðendurskoða hefðbundna mál-
pólitik íslendinga. Halldór gætir
þess að sniðganga rökin i and-
svari sinu og kanski er ekki við
öðru að búast þar sem hann hef-
ur unnið ötullega að þvi undan-
farin ár að festa hina forneskju-
legu málpólitik i sessi. Menn
skyldu heldur ekki búast við þvi
að „virtir” fræðimenn séu til-
búnir að skoða viðfangsefni sin i
nýju ljósi þegar réttmæti þeirra
forsenda, sem fræði þeirra og
frami byggist á, er dregið i efa.
Gagngert endurmat á eigin
starfi er vitanlega sársaukafullt
og þvi er rétt að minna jafn-
framt á það sem vel hefur farið
þegar starf Halldórs er brotið til
mergjar. Enginn efast um aö
Halldór hefur verið hagur ný-
yrðasmiður. Enginn efast held-
ur um einlægan áhuga hans á is-
lensku máli, þar sem fáir núlif-
andi menn hafa ritað meira um
tunguna en hann. Auk þess er
mér ljóst, eins og ég gat um að
framan, að i fyrri ritsmiöum
Halldórs gætir viða félagslegra
sjónarmiða, sem ég sakna i sið-
ari greinum hans og skrifum
margra yngri manna. Fræöi-
mennskan hefur hins vegar orð-
ið að láta I minni pokann smátt
og smátt um leið og hleypidóm-
ar Halldórs hafa fengiö aukið
svigrúm. Halldór minnir t.a.m.
á það í fyrri ritum sfnum að þaö
mál sem þorri fólks talar hljóti
aö teljast „rétt”, en á síðustu
árum hefur Halldór gengið i hóp
þeirra sem vilja hafa vit fyrir
fjöldanum hvað sem það kostar,
Ihóp „ábyrgra manna I málleg-
um efnum” eða þeirra sem tald-
ir eru hafa bestan málsmekk og
mest skynbragð bera á mál”
eins og hann kemst að orði I
grein sem hann ritaði i Morgun-
bl. 28.NÓV. 1971. Þar lagði Hall-
dór einnig til að þátturinn
„Daglegt mál” yröi lagður nið-
ur þar sem þátturinn þjónaöi
ekki lengur þvi hlutverki sem
hann ætlaöi honum.
Meginkenning Halldórs er sú
að á Islandi sé „eitt málsam
félag”. Orð hans sýna þó, án
þess að um verði villst, að hann
hefur komist að raun um hið
gagnstæðaeinsogég vík að sið-
ar. En i stað þess að leita að
skynsamlegri málpólitik, sem
taki mið af veruleikanum, legg-
ur hann kapp á að fjarlægja um-
merkin i þeirri von að einhvern
tima muni hann geta sagt sagt
sigri hrósandi: Sjá! Kenningin
var rétt. Slik viðleitni er dæmd
til að mistakast á sama hátt og
„lækning”, sem aðeinsmiðar að
þvi að fjarlægja sjúkdómsein-
kenni, hróflar ekki við sjálfum
sjúkdómnum.Hitterþó verstað
i þessu tilviki hefur lyfið skað-
legar aukaverkanir; það ýtir
undir þá viðtæku kúgun sem al
.þýöufólk sætir i stéttaþjóðfé -
lagi.
Likingar sem þessar eru alls
ekki úti hött. Halldór og fylgis-
menn málvöndunarskólans
ræða nefnilega oft um málræna
kvilla (sbr. orðið þágufalls-
sýki). Helgi J. Halldórsson likir
m.a.s. flámæli við „lús i höfði” i
grein sinni „Málvöndun,
bókstafstrú og þjóöfélag”
(Þjóðv.19. maií.Þaðerþvi ekki
úr vegi að nefna speki málvönd-
unarmanna „málveirufræði” og
er orðinu hér með komið á
framfæri við Orðabókina. En
Halldór á fleiri eftirlætisorð:
Hann talar um „hljóð villu”,
. „linjunenni”, „skril”, „málfar
götunnar”, o.s.frv. Orð þessi
eru hlaðin gildismati og hleypi-
dómum og engan vegin samboð-
in málfræðingiogþvi er ekki við
þviaðbúastað niðurstöður hans
séu hlutlægar og fræðilegar.
(Með nákvæmlega sama rétti
gæti ég haldið þvi fram að að-
gerðir málspekinganna væru
skrilslæti og óvitaháttur, að
móðurmálsverndararnir væru
linjulegir nesjamenn o.s.frv., en
ekkert er mér fjærri). 1 formála
að greinasafni Halldórs um
málrækt segir Baldur Jónsson
að Halldór hafi „fjallað um is-
lenska málrækt á fræðilegri hátt
en flestir aðrir.”.Ekki skal ég
draga það i efa, en ætli fræði-
mennskan sé þá ekki vandfund-
in hjá hinum?
Halldór kann aö segja sér til
afsökunaraöeitt sé málvisi, þar
sem menn verða að svara kröf-
um fræðanna, og annað mál-
vöndun, þar sem mönnum leyf-
ist að hafa sina sérvisku. Þó
skyldimaður ætla að hér ætú að
vera um náinn skvldleika að
ræða, aö skynsamleg málboð--
un ætti að vera reist á traustum
fræðilegumrannsóknum. Þar
sem „þekking manna á islensku
nútimamáli er i molum”, eins
og Kristján Arnason benti á á
þessum vettvangi, ratar mál-
vöndunin þvi skiljanlega i ó-
göngur. En hvernig stendur á
þvi að þekkingu okkar er ábóta
vant i þessum efnum? Hefur
Halldór beitt sér fyrir þvi að
kannaðir yrðu eiginleikar
„skrilmálsins”, sem hélt vöku
fyrir honum fyrir u.þ.b. 15 ár
um, höfundar þess og
örlög þeirra? Ekki er mér
kunnugtum það, en sjálfur lýsir
hann þvi yfir i Þjóðv. að hann
„þekki fáa sem tala þetta mál.”
I stað þess að stuðla aö hald-
góðri'vitneskju um málnotkun
núlifandi tslendinga hefur hann
kosiðað berja höfðinu við stein-
inn og býsnast yfir „málfari
götunnar”, sem hann þekkir aö-
eins af afspurn aö eigin sögn.
I greininni „Ógöngur bók-
stafstrúarinnar” vitnaði ég til
greinar Halldórs, þar sem hann
sagði: „Ég geri mér ljóst, að
hér f Reykjavik er i uppsiglingu
skrflmál, en það nær til lægstu
laga þjóðfélagsins i menningar-
legum efnum. Mér þykir vafa-
samt að þessu böli verði með
öllu afstýrt. En hitt skiptir máli,
að þeir, sem meira mega sin
andlega, láti ekki óvitana móta
málfar sitt.” Ég benti á aö þessi
orð væru til marks um tak-
markalausa fyrirlitningu á mál-
fari alþýðufólks. „Túlkun” min
ærði bersýnilega óstöðugan pró-
fessorinn: „Ég held að (Gisli)
skiljihvorki orðið skrillné óviti,
en hvernig sú meinloka hefir
komist inni hann að tengja þessi
orð alþýðufóki, er mér hulin
ráðgáta...Samkvæmt túlkun
G.P. á ég, sem sé, að hafa sagt
frammifyrir alþjóðárið 1963, að
islenskalþýða væri menningar-
laus skrill... Mér virðist einsætt,
að G.P. verði að fara heim og
læra betur sitt móðurmál.” Ég
skil vel að gamla manninum
sárni „túlkun” min og læt þvi
hroka hans eins og vind um eyru
þjóta. Ég hef hins vegar enga á
stæðu tíl aö gera Halldóri upp
skoðanir. I skrifum hans eru
nægilegar sannanir fyrir þvi að
„túlkun” min hafi verið rétt.
(Þess skal getið að leturbreýt-
ingar eru ætið greinarhöfund-
ar). Halldór hefur að visu gætt
þess vandlega — sennilega af
ótta við gagnrýni — að nota illa
skilgreind hugtök eins og
„skrill”, „óvitar”, „lægstu lög
samfélagsins i menningarleg-
um efnum” o.s.frv. Rit hans eru
þvi oft eins og jöfnur með mörg-
um óþekktum stærðum. Enþeg-
ar jöfnurnar eru bornar saman,
ræðst merking óþekktu stærð-
annaliðfyrir lið.l ljós kemur að
fyrirlitning Halldórs á „skriln-
um” og „málfari götunnar” er i
rauninni fyrirlitning á alþýðu-
fólki og málfari þess.
I áðurnefndri Morgunblaðs-
grein (28. nóv. 1971) amaðist
Halldór yflr málpólitlk Jóhanns
S. Hannessonar, en sá siðar-
nefndi annaöist um nokkurt
skeið þáttinn „Daglegt mál”.
Einkum fann „sá ábyrgi” Jó-
hanni það til foráttu að hann
neitaði að flokka „þágufalls-
sýki” og „hljóðvillu” sem
„rangt” mál. I grein sinni segir
Halldór m.a.: „Hlutverk mál-
vöndunar er að lyfta þeim sem
ekki hafa átt nógu góðan
„pabba og mömmu” yfir mál-
stig foreldranna... Tilgangurinn
er, sem sé, að kenna þeim sem
minna mega sin, málnotkun
sem talin er standa á hærra
stígi. Hér er i rauninni verið að
draga úr stéttamun...” Halldór
heldur þvi m.ö.o. fram að mál-
notkun sé stéttbundin og tungu-
tak alþýðufólks („þeirra sem
minna mega sin” og ekki eru
„nógu góöur pabbi og
mamma”) sé frábrugðið mál-
fari annarra stétta, og það sem
meira er, að málnotkun alþýð-
unnar sé á lægra stigi. Varla er
hægt að skilja orö hans öðru
visi, þar sem hann talar um að
málvöndunin „dragi úr stétta-
mun.” 1 sömu grein segir Hall-
dóreinnig: „Égskilvelað sum-
ir óttist að félagsleg aðstaða
fólks kunni að mótast hér eins
og viða um lönd af málfari þess.
Hjá þessu verður að visu aldrei
sneitt Þekking og vald á máh
eru öllum nauðsynleg ef þeir
vilja komast uppúr lægstu lög-
um samfélagsins.” Fjórða des-
ember 1976 ritar Halldór enn i
Moggann um hugðarefni sitt og
skýrist þar enn betur hvað hann
ávið: „...Þá vaða enn uppi alis-
lenskar málvillur, sem þarf að
útrýma. Mér er að visu ljóst að
götumál verður aldrei að fullu
upprætt. En það þyrfti að tak-
markast við þröngan hóp og
skyni bornum mönnum innrætt,
að þeir eiga að bera virðingu
fyrir tungunni, enda sé það
þeim sjálfum virðingarauki.”
Af framansögðu er ljóst að
„skrilmálið” og „götumálið” er
i huga Halldórs málfar alþýðu-
fólks. Jafnframterljóst að hann
telur að börn alþýðufólks verði
að tileinka sér framandlegt
málfar til þess að koma sér á-
fram og öðlast virðingu. Halldór
hefur, sem sé, fært veigamikil
rök gegn sinum eigin fullyrðing-
um um að á Islandi sé „aðeins
eitt málsamfélag” og „reglurn-
ar um málvöndun (séu) að
miklu leytí sóttar i alþýðumál-
ið”(Þjóðv. 25.mai). Ef prófess
orinn getur samræmt þessi
sjónarmiö i huga sinum er eitt-
hvað meira en litið bogið við
hann. Illt er að standa i ritdeil-
um við aðraen þó er hálfu verra
að eiga i útistöðum við sjálfan
sig.
Skýringin á tviskinnungi próf-
essorsins er að minu mati sú —
og það er hartað þurfa að segja
það um merkingarfræðing — að
hann skilur ekki lengur orðið
„alþýöa”; hann hefur ekki tekið
eftir þvi' að merking þess hefur
breyst eftir að bændasamfé -
lagið leið undir lok. I bókinni ts-
lensk málrækt segir hann (bls.
219): ,,... hér á landi hefur al-
drei verið munur á alþýðumáli
og rikismáli. Hér er það alþýðu-
málið, einkum mál sveitafólks,
sem er til fyrirmyndar.” Les-
endum til fróðleiks skal enn
vitnað I sömu bók (bls. 19):
„Menning heimilanna er áreið-
anlega i rénun hér á íslandi.
Það litur að minnsta kosti þann-
ig út, aö fólk þurfi meira að
sækja sér ánægju út fyrir heim-
ili sin, hafa ekki yndi af þvi að
sitja heima og hafa um hönd
þjóölegar bókmenntir, kveða
rimur og lesa þjóðsögur eða
fornsögur heima hjá sér.” Hall-
dór Armann bendir réttilega á
hvaö draumur sveitamannsins
H.H. felur I sér er hann segir i
greininni „Enn um tungu i tim-
ans straumi” (Þjóðv. 17.mai):
„Of stif fastheldni i gamlar
máldyggðir leiðir til sundrung-
ar málsamfélagsins i samræmi
við stéttaskiptingu þess.” Ekki
veröur hjá þvi komist aö álykta
aösveitarómantik prófessorsins
sé timaskekkja, þar eða skýrsl-
ur Hagstofunnar bera meö sér
aö sveitafólkið er nú i miklum
minnihluta. Og þessu fær Hall-
dór ekki breytt enda þótt hann
sé vafalaust allur af vilja gerö-
ur, nema honum takist aö
smiða timavélina sem
H.G.Wells lagði drög að á sinum
tima. Skrillinn og götustrákarn-
ir, sem Halldóri er tiðrætt um,
eru nefnilega alþýða nútimans.
Fordild prófessorsins stafar
m.ö.o. af þvi að hann hefur ekki
fylgst með þjóðfélagsbreyting-
um siðustu áratuga.
Málspeki og mannfyr-
irlitning
Það er einlæg ósk min að
Halldór leggi til hliðar yfir-
drepsskapinn, sem sett hefur
svip sinn á skrif hans undanfar-
in ár, og snúi sér að þvi aö
kanna hleypidómalaust málfar
verkalýðsins i landinu. Þótt
benda megiá að ályktunarhæfni
prófessorsins (eins og hún
mældist i Þjóðv. um daginn) sé
ekki uppá marga fiska, hef ég
trú á þvi að hann yrði margs
visari ef hann tileinkaði sér
málfar „skrilsins” og héldi á vit
„götunnar.” Ég er sannfærður
• um að hann kæmist að raun um
aö málfar alþýðunnar er jafn
gott tjáningartæki og dauð-
hreinsaöa islenskan sem mál
veirufræöingarnir hafa lagt
kapp á að innræta mönnum meö
ærnu erfiði.
Halldór lýkur grein sinni „Is-
lensk tunga er alltaf i hættu” á
hugleiðingum um hvað sé i-
haldssöm málpólitik: „Arás á
málrækt myndi leiða...betur i
ljós þá ihalds- og afturhalds-
stefnu sem (Gisli) boðar.
(Hann) gætieinssagt islenskum
bændum aö hætta að rækta tún
sin og segja íslendingum að
hætta að rækta mál sitt.” óliku
er nú saman að jafna, eða eru
tún félagsverur að mati Hall-
dórs? Samt er likingin gagnleg.
A sama hátt og málveirufræðin
ýtir undir vanmáttarkennd al-
þýðufólks hefur óhófleg notkun
tilbúins áburðar i för meö sér
uppskerubrest og eyðingu rækt-
unarlands þegar til lengdar læt-
ur.
Meinloka Halldórs stafar
einkum af þvi að hann gefur sér
að menning „götuskrilsins” sé
ómerkileg („á lægra stigi”) og
málfar hans ófullkomið („á
lægra stigi”) . Þvi er eðlilegt að
málpólitik hans sé borgaraleg
og ihaldssöm.
Málveirufræðingarnir gleyma
þeirri mikilvægu staðreynd að
maðurinn er gæddur frjórri
sköpunargáfu. Krafa þeirra um
að „ábyrgir” menn hafi vit fyrir
fjöldanum ætti að þoka fyrir
lýðræðislegri málpólitik. Sömu-
leiðis mætti umhyggja þeirra
fyrir tungunni („bæði sérhljóð-
um og samhljóðum” einsog
Helgi J.Halldórsson kemst að
orði i grein sinni!) vikja fýrir
niannúöaistefnu. Er það annars
einber tílviljun að margnefnd
„hætta” sem steðjar að tung-
unni varö til um svipað leyti og
tslensk fræði?
Hitt er þó ljóst að ef „ábyrgir
menn i mállegum efnum” hefðu
verið viðstaddir þegar hinn
frumstæði maður tók að hreyta
út úr sér hljóðtáknum i árdaga
hefði tegundin Homo sapiens
—hinn viti borni maður— kafn-
að i fæðingu.
Reykjavik, á hátlðisdegi sjó-
manna.
Gisli Pálsson.