Þjóðviljinn - 04.02.1979, Síða 9

Sunnudagur 4. febriiar 1979 j>JQÐVILJINN — SIÐA 9
Björn Þorsteinsson:
íslensk miöaldasaga.
Sögufélag. Reykja vik,
1978. 387 bls.
Björn Þorsteinsson hefur um
áratuga skeiö veriö i fararbroddi
þeirra manna sem gefa sig að
rannsóknum islenskrar sögu. Rit-
in sem birst hafa frá hans hendi
um þessi efni eru or&in býsna
mörg, allt frá þvi aö Islenska
þjóðveldið kom út árið 1953 til Is-
lenskrar miðaldasögu sem kom
út laust fyrir slðustu jól. 1 þessum
tveimur bókum fjallar Björn að
nokkru um sama efni og er þvi
lærdómsrikt að bera þær saman
og gera sér grein fyrir breyttum
viðhorfum og breyttum efnistök-
um sem þar birtast. Björn Þor-
steinsson hefur til að bera þá höf-
uðkosti þroskaðs visindamanns
að þykjast aldrei of góöur til að
taka fyrri sjónarmið sin til endur-
skoöunar. Frjór i hugsun og si-
ungur i anda hefur hann gengið á
hólm við rannsóknarefni sögunn-
ar og rutt fordómum og úreltum
kenningum úr vegi án tilfinninga-
semi og manngreinarálits. Hefur
hann þá engu skeytt hvort þær
kenningar sem fuku höfðu til þess
tima verið i náðinni hjá honum
sjálfum eða einhverjum öðrum.
Þetta miskunnarlausa raunsæi
sem engu þyrmdi hefur valdiö þvi
Nokkur
orð um
íslenska
miðaldasögu
eftir
dr. Björn
Þorsteinsson
prófessor
Dr. Björn Þorsteinsson prófessor
Raunsönn
og lifandi sagnaritun
að Björn Þorsteinsson ber um
þessar mundir höfuð og herðar
yfir velflesta aðra fræðimenn i
rannsóknum islenskrar miðalda-
sögu.
Islensk miðaldasaga skiptist i
sjö meginkafla. Hinn fyrsti er
stuttur og fjallar um söguna og
hjálpargreinar hennar, jafnframt
þvi sem efni bókarinnar er skipt i
timabil. Er byrjað á að skilgreina
heimildir, en siðan er gerð grein
fyrir þvi hvar og hvernig sagn-
fræðingurinn geti aflað sér heim-
ilda á hinum ýmsu sviðum utan
eiginlegrar sagnfræði. Sem hjálp-
argreinar sögunnar eru taldar
upp fornleifafræði, örnefnafræði,
þjóðháttafræði, Islensk tunga og
jarðfræði. Er mjög mikilsvert til
glöggvunar að fá i upphafi bókar-
innar yfirlit yfir þessar hjálpar-
greinar, en eina fræðigrein hefði
ég gjarnan viljað sjá til viöbótar i
þessum hópi, þjóðsagnafræðina,
sem getur skipað veglegan sess i
islenskum sögurannsóknum ef
rétt er á haldið. Þá er gefið stutt
yfirlit yfir sex timabil Islenskrar
mi&aldasögu og er einkar gagn-
legt fyrir skólanemendur og aðra
sem vilja fá fljótlega yfirsýn yfir
efnið að hafa þetta yfirlit i upp-
hafi.
1 kafla um forsöguna fjallar
Björn um Thule-timann og vik-
ingaöldina, rekur elstu heimildir
sem geta um Thule, sem stundum
má ætla að sé Island, og segir frá
elstu fornminjum sem fundist,
hafa hér á landi, rómversku pen-
ingunum frá þvi um 300 e.Kr.
Hann telur liklegast að þessir
peningar hafi borist hingað með
landnámsmönnum um 900. Ekki
er mér fullljóst á hverju höfundur
byggir þá ályktun, en Kristján
Eldjárn leiddi á sinum tima að
þvi nokkuð þung rök i Kuml og
haugfé, að peningar þessir hefðu
einmitt ekki borist hingað með
landnámsmönnum. Envera kann
að hér hafi einhver rannsókn,
mér ókunn, verið gerð á siðustu
tveimur áratugum, sem renni
stoðum undir ályktun Björns.
1 kaflanum um vikingaöld er
gerð stutt en skýr grein fyrir bú-
skaparháttum, atvinnuvegum og
tæknikunnáttu i Evrópu á þessum
tima og I framhaldi af þvi dregn-
ar fram helstu forsendur fyrir út-
þenslustefnu vikinganna nor-
rænu. Fundi Islands er lýst að
hefðbundnum hætti samkvæmt
sögnum i upphafi Landnámu sem
hér eru birtar með eðlilegum vis-
indalegum fyrirvara. Þá er drep-
ið á þær fornleifarannsóknir sem
gerðar hafa verið og styðja þess-
ar sagnir svo langt sem þær ná.
í kaflanum um landnámsöld
(870-930) segir fyrst frá Ingólfi
með tilvisun til Ara. Þá er gerð
grein fyrir heimildum um land-
nám, kafli er um þrælahald og
annar sem heitir „Landnámu-
fróðleikur”. Þá er einnig i þess-
um kafla gerð ágæt grein fyrir
skiptingu landsins I jarðir. Kafl-
inn um heimildir hefst með þess-
um orðum:
,,Um landnám á Islandi fræð-
umst við af fornminjarannsókn-
um, einkum rannsóknum á forn-
um mannvirkjaleifum eins og
fundist hafa I miðbænum i
Reýkjavik. Slikar mannvirkja-
leifár eru finnanlegar um allt
land, en rannsóknum þeirra hefur
verið litt sinnt til þessa. „Hér er i
fáum einföldum prðum kveðinn
upp þungur áfellisdómur yfir
þeim sem taka ákvarðanir um
fornminjarannsóknir hér á landi.
Hver sem vill má vita að þessar
fornu minjar um okkar elstu sögu
eru i mikilli hættu á okkar timum
og þvi eru i mörgum tilvikum
siðustu forvöð að bjarga þvi sem
bjargað verður að afla heimilda
um elstu sögu okkar sem ella
verða að eilifu glataðar. Væri vel
ef hin tilvitnuðu orð Björns yrðu
til þess að ýta við þeim sem
ráðstafa fjármunum til forn-
min jar annsókn a.
Þá segir Björn frá Landnámu-
bókunum og nefnir aðeins frá
hvaða tima þær eru. Hér hefði
verið æskilegt að gera nánari
grein fyrir þessum mikilsverðu
heimildum um elstu söguna, bæði
hvað varðar aldur og áreiðanleik
einstakra Landnámubóka og eins
meö hliðsjón af þeirri tilhneig-
ingu sem gætir i yngri gerðum til
kristinnar sagnaritunar, sem ný-
lega hefur verið dregið glögglega
fram á visindalegum vettvangi.
Goðaveldisöld kallar Björn
Þorsteinsson timabilið frá 930 til
1262/64. Ef til vill er þessi nafngift
einhver mesta byltingin i þessari
bók. Við höfum vanist þvi að kalla
þetta timabil þjóðveldisöld og
lagt i það þann skilning að þjóð-
in hafi á þessum tima ráðið
sér 'isjálf. Að sjálfsögðu eru slik
viðhorf mótuð af rómantiskri
glýgju, þvi að þjóðin sem
slik hafði ekki svo ý.kja mik-
ið aö segja um malefni sin.
Þaö voru goöarnir sem öllu réöu
og þeir voru frá 36 til 48. Og enda
þótt valddreifingin væri jöfn •

landfræðilega séð, þá var valdið i
höndum fárra manna. Menn hafa
fyrir löngu gert sér ijóst að þessu
var þannig farið og þá er auðvitað
hreinlegast að gera eins og Björn
og kalla timabilið sinu réttnefni:
Goðav'éldisöld. Hann skiptir
þessu timabili siðan í fjögur:
stórbændaveldi 930—1096, óskor-
að kirkjugoðaveldi 1096—1178,
kirkjustrlðin fyrri 1178—1220 og
loks Sturlungaöld 1220—1262/4.
Er gerðglögg grein fyrir þvi hvaö
ræður þessari skiptingu en sumar
nafngiftir þess eru nýjung i
islenskri sagnaritun.
Sögu goðaveldisaldarinnar rek-
ur Björn af haldgóðri þekkingu og
næmum skilningi á hvað raun
verulega hefur skipt máli i fram-
vindu þeirrar sögu. Að sjálfsögðu
byggir hann hér á rannsóknum
margra annarra fræðimanna
einnig, en fátt mun hafa verið lagt
til málanna i rannsókn þessa
tímabils sem farið hefur framhjá'
Birni Þorsteinssyni. Þá tengir
hann Islenska sögu þessa timabils
jafnan þvi sem er að gerast á
meginlandinu og setur atburði
hér á landi i sitt rétta evrópska
samhengi.
Norska öldin er timabilið frá
1264-1400. Þar er 1 upphafi gerö
ýtarleg grein fyrir hinni breyttu
stjórnskipan og lögbókunum svo
sem aö likum lætur og siðan rakin
samskipti lslendinga viö hina
ýmsu konunga i Noregi mikið
eftir frumheimildum. Þá eru
taldar fram tekjur norska kon-
ungsins af Islandi og gerð grein
'fyrir hag Islendinga og afkomu
einstakra stétta hér á landi. Þá er
rakin saga islensku kirkjunnar á
14. öld, stjórnunarstefnu biskup-
anna lýst og fjallað um verslun,
valdstjórn, höfðingjaættir og is-
lenska lágaðaiinn.
Enska öldin spannar 15. öldina
alla og upphaf hinnar 16. Þetta .
timabil er sérsvið Björns Þor-
steinssonar og hefur hann lagt ;
manna mest af mörkum til rann-
sóknar þess, einkum með dokt-
orsritgerð sinni sem heitin var
eftir þessari öld. Hér rekur hann
hvernig Islendingar þokast inn á |
hagsmuna- og viöskiptasvæði ;
Englendinga. Veldur þar mestu ■
tæknibylting sú er varð I siglinga- !
list um 1400, sem gerði Englend-
ingum kleift að leita á hin au&ugu !
Islandsmið, en hér gátu þeir sam-
einað fiskveiðar og ábatasama
verslun. Um þessar mundir voru !
Þjóðverjar ekki undir það búnir
að auka tslandi við sitt viðskipta-
svæði, en þeir höfðu um þessar
mundir lagt undir sig að mestu
verslunina i Björgvin.
Björn rekur ágætlega þau átök
sem urðu hér á Islandsmiðum á
15. og 16. öld á milli Englendinga
annars vegar og Islendinga, Dana I
eöa Þjóðverja hinsvegar. Þessi \
átök nefnir hann þorskastrið
samkvæmt ungri Islenskri mál-
venju og stuðlar með þvi að þvi að
færa þessa löngu liðnu atburði
nær okkur i timanum. Þetta er
ekki eina dæmi þess að Björn lifgi !
upp á eldri sögu með þvi að nota
alkunn heiti og hugtök úr nútiðar- j
máli til að lýsa fyrri alda at- \
vikum. Þessi aðferð er snar
þáttur I sagnaritun hans og |
stuðlar að þvi aö gera hana raun- i
sanna og lifandi.
Siðaskiptin er lokakafli Is- !
lenskrar miðaldasögu. Hann j
hefst með þvl að gerð er grein
fyrir upphafi lúthersks siðar og
lýst ástandinu I Þýskalandi er
Lúther starfaði þar og siöan er
saga lútherskunnar rakin norður
um Danmörku og til Islands. Fer
Björn ýtarlega yfir skipú þeirra
Ogmundar biskups og Gissurar
Einarssonar og rekur eftir
heimildum það sem hæst bar I
ágreiningi þeirra. Þá fylgir
hressilegur og lifandi kafli um
Jón Arason og umsvif hans uns
yfir lauk, en bókinni lýkur með
upptalningu I sex liðum á þeim
þrengingum sem yfir Islendinga
gengu I kjölfar siðskiptanna.
Hér hefur I stuttu máli verið
drepið á nokkur atriði i þessari
nýju bók Björns Þorsteinssonar. I
ritdómi sem þessum er að sjálf-
sögðu enginn kostur aö gera sllkri
bók nokkur skil að gagni. Ég hef
þó reynt að draga fram það sem
mér finnst einkum einkenna bók-
ina, en það er skipuleg og raun-
sönn framsetning, timabilinu sem
tekið er fyrir er skipt I hluta, en
það auðveldar mjög nemendum
og öðrum að átta sig á þessu
annars yfirgripsmikla og efnis-
hlaðna verki. Þá er það annar
mikill kostur á þessari bók, að
hverjum kafla fylgir yfirlit þar
sem dregin eru saman helstu at-
riði sem i þeim kafla voru tekin
fyrir. Er þetta einkar gagnlegt
þeim sem eru að læra um þennan
tlma.
Sem kennslubók er Islensk
miðaldasaga nokkuð þung og
krefst mikils af þeim sem kenna
hana og læra. 1 kennslubók sem
þessari er að sjálfsögðu ekki unnt
að geta um allar þær heimildir
sem höfundur hefur notað við
samningu sins verks, en þá reynir
að sjálfsögðu á kennara að leysa
úr mörgum spurningum sem með
nemendum vakna við yfirferð
bókarinnar.
Sögufélagið hefur vandað vel til
útgáfu bókarinnar. Hana prýða
margar myndir sem falla vel að
efninu. Prentvillur eru fáar og
virðist mér unnt að telja þær á
fingrum annarrar handar. Sagn-
fræðilegar villur held ég að verð:
vart fundnar i bókinni. Þó vil ég
ekki samþykkja það sem segir á
bls. 248, að kirkja hafi verið reis!
árið 1000 I Eyjum, og Jökulsá
Hlið sem um getur á bls. 98 veit ég
ekki hvar I ósköpunum á að vera
En þetta eru algjör aukaatriði.
heild ber þessi bók höfundi sinun
frábært vitni og er honum og út
gefanda til mikils sóma.
Jón Hnefill A&alsteinssoi