Þjóðviljinn - 25.03.1979, Blaðsíða 9

Sunnudagur 25. mars 1979. ÞJ6ÐVILJINN — SIÐA 9
ALBERT EINSTEIN:
Er hy ggilegt fyrir
mann sem er hvorki sér-
fróður um efnahags- né
þjóðfélagsmál að láta í
ljós viðhorf sin til sósial-
ismans? Ýmsar ástæður
liggja til þess að ég tel
svo vera.
Litum fyrst á spurninguna frá
sjónarhóli visindalegrar þekking-
ar. Svo kynni aö viröast sem eng-
inn verulegur munur væri á aö-
feröum i stjörnufræöi og hag-
fræöi: visindamenn I báöum
þessum greinum leitist viö aö
finnalögmálsem hægt sé aö beita
almennt á afmarkaö safn fyrir-
bæra til þess aö innbyröis tengsl
þessara fyrirbæra veröi eins auö-
skilin og unnt er. En I raun op
veru er þó fyrir hendi munur á
aöferöum. Mönnum reynist tor-
velt aö finna almenn lögmál i
hagfræöinni vegna þess aö þau
fyrirbrigöi hagfræöinnar, sem
sem skapa markmiöin og ef þau
fæöastekki andvana heldur gædd
lifsins anda og lifsþrótti þá eru
þau tekin upp og borin áfram á
örmum þess fjölda sem ákvaröar
hina hægfara þróun samfélags-
ins, aö nokkru leyti án þess aö
hann viti af þvi.
Af þessum ástæöum ættum viö
aö gæta okkar á þvi aö ofmeta
visindin og aöferöir þeirra
þegarum mannlegan vanda er aö
ræöa; og viö ættum ekki aö gera
þvi skóna aö sérfræöingar einir
hafi rétt til aö segja hug sinn um
spurningar sem varöa þjóöskipu-
lagiö.
Samfélagskreppan
Ótal raddir hafa nti staöhæft
um nokkurt skeiö aö samfélag
manna eigi I kreppu um þessar
mundir, aö staöfestu þess hafi
veriö splundraö svo aö nú sé vá
fyrir dyrum. Þaö er glöggt ein-
kenni á sliku ástandi aö einstak-
lingarnir láta sér á sama standa
um hópinn sem þeir tilheyra,
hvort sem hann er stór eöa smár,
HVERS
VEGNA
% /
1' ■ i .\|r. |

fjj
(Albert Einstein skrifaöi margar greinar um félagsmál. Eftir-
farandi grein um sósíalismann birtist eftir hann I bandariska
timaritinu Monthly Review, New York i maimánuöi 1949. ís-
lensku þýöinguna hefur Þorsteinn Vilhjálmsson eölisfræöingur
gert eftir endurprentun greinarinnar I ritgeröasafni Einsteins,
Out of my later years, 1956. Millifyrirsagnir og styttingar eru
Þjóöviljans.tAldarafmælis Einsteins var minnst I siöasta sunnu-
dagsblaöi Þjóöviljans.)
koma I ljós I athugunum, eru oft
og tiöum undir áhrifum margra
þátta sem erfitt er aö meta hvern
um sig. Þar viö bætist aö sú
reynsla, sem hefur safnast saman
frá upphafi svokallaörar siö-
menningar I mannkynssögunni,
hefur sem kunnugt er mótast
mjög og takmarkast af orsökum
sem eru engan veginn eingöngu
af efnahagslegum toga I eöli si'nu.
Til aö mynda áttu flest helstu rlki
sögunnar tilveru slna aö þakka
landvinningum. Landvinninga-
þjóöirnar komu sér fyrir sem for-
réttindastétt i hjálendunni, bæöi
aö þvl er tekur til laga og fjár-
'mála. Þær hrifsuöu til sin einokun
á jaröeignum og titnefndu presta-
stétt úr eigin rööum. Prestarnir
höföu tögl og hagldir I mennta-
málum og festu stéttskiptingu
þjóöfélagsins i sessi til frambúö-
ar, jafnframt þvi sem þeir sköp-
uöu verömætakerfi eöa gildismat
sem sfyröi siöan samfélagshegö-
un fólksins, aö verulegu leyti án
þess aö þaö vissi af þvi.
Ræningjastigið
En þaö sem sagan kennir okkur
áttisvo aö segjaviöenn Igær; viö
höfum I raun og veru hvergi kom-
ist lengra en þaö sem bandarlski
hagfræöingurinn Thorstein
Veblen kallar „ræningjastigiö” I
þróun mannsins. Mælanlegar
staöreyndir hagfræöinnar eiga
viöum þetta þróunarstig, og þeim
lögmálum, sem hægt er aö leiöa
út frá þessum staöreyndum verö-
ur ekki beitt viö önnur stig þróun-
arinnar. Þar sem raunverulegur
tilgangur sósialismans er einmitt
sá aö komast yfir þróunarstig
ránsins og jafnvel feti framar en
þaö, þá getur hagfræöin, eins og
hún er nú á vegi stödd, varpaö
harla litlu ljósi á framtiðarsam-
félag sósialismans.
I ööru lagi er sósialismanum
stefnt aö félagssiðfræðilegu
markmiöi. Visindin geta hins
vegar ekki btiiö til markmiö og
þaöan af siöur innrætt mönnum
þau; visindin geta i mesta lagi
lagt til tækin til þess aö ná tiltekn-
um markmiöum. Þaö eru menn
meö háleitar siöfræöihugsjónir
og sýna honum jafnvel fullan
fjandskap. Til aö sífyra hvaö ég á
viö skal ég segja ykkur sögu af
eigin reynslu minni. Ég átti ný-
lega tal viö greindan og velviljaö-
an mann um þá ógn sem okkur
stendur af nýrri heimsstyrjöld
sem mundi aö minu mati stofna
tilveru mannkynsins I alvarlegan
voöa. Ég lét þau orö falla aö ekk-
ert gæti foröaö okkur frá þessum
voöa nema samtök allra þjóöa
heims. Þá sagöi gestur minn meö
Iskaldri ró: „Hvers vegna ertu
svo mjög mótfallinn því aö mann-
kynið liöi undir lok?”
Ég er viss um aö fyrir einni öld
haföi enginn látiö sér slikt um
munn fara af þvllikriléttúö. Þetta
eru orö manns sem hefur leitað
árangurslaust eftir jafnvægi hiö
innra meö sér og hefur að meira
eða minna leyti misst alla von um
aö ná þvi. Þessi orö lýsa sárs-
aukafullri einmanakennd og ein-
angrun sem hrjáir svo margan
manninn nú á dögum. Hvaöveld-
ur? Og hvaö er til ráöa?
Þaö er auövelt aö spyrja slikra
spurninga en erfitt aö svara þeim
meö neinni vissu. Ég hlýt þó að
reyna þaö eftir bestu getu þó aö
ég geri mér fuUa grein fyrir
þeirri staöreynd aö tUfinningar
okkar og þrár eru oft og tiöum
mótsagnakenndar og myrkar og
veióa ekki látnar i ljós meö auö-
skUdum og einföldum formtilum.
Persónuleiki og um-
hverfi
Maöurinn er hvort tveggja i
senn, einstæöingur og félagsvera.
Sem einstæöingur reynir hann aö
verja tUveru sina og sinna nán-
ustu, fullnægja þörfum sinum og
þroska þá hæfileika sem meö
honum búa. Sem samfélagsvera
leitast hann viö aö ávinna sér
viöurkenningu og ást meöbræöra
■Sinna, aö taka þátti gleöi þeirra,
hugga þá i sorg og bæta llfskjör
þeirra. Hiö sérstaka eöli manns-
ins veröur ekki skUiö nema viö
höfum I huga þessar margvislegu
hneigðir og kenndir, sem oft og
tiöum stangast á. Samþætting
þeirra I hverjum og einum ræður
þvlaöhve miklu leytihann er fær
um aö ná innra jafnvægi og leggja
sitt af mörkum til velferöar sam-
félagsins. Þaö er fyllilega hugs-
anlegt aö erföir ráöi aö miklu
leyti styrkleika hvorrar hneigðar
um sig. En persónuleikinn sem aö
lokum kemur i ljós hefur aö
mestu mótast af þvl umhverfi
sem maðurinn býr viö á þroska-
skeiöi sinu, af gerö þess samfé-
lags sem hann elst upp i, af siö-
venjum þessasamfélags og af þvi
hvernig það bregst við mismun-
andi hegðunarmynstrum. Hiö
sértæka hugtak „samfélag”
merkir fyrir hverjum og einum
heildartengsl hans, bein og óbein,
við samtiöarmenn sina og alla þá
sem áöur voru uppi. Einstakling-
urinn getur hugsaö, fundiö til,
þráö og unniö aleinn ogút af fyrir
sig; en hann er svo mjög háöur
samfélaginu, bæöi likamlega,
andlegaogtilfinningalega, aö þaö
er ógerningur aö hugsa sér hann
eöa skilja hánn utan þess ramma
sem samfélagiö myndar. Þaö er
„samfélagiö” sem sér manninum
fyrir fæöi, klæöi, heimili, verk-
færum, tungumáli, hugsanafar-
vegum og mestöílu innihaldi
hugsunarinnar; lif hans væri
óhugsandi án þess sem áunnist
hefur meö starfi þeirra miljóna I
fortiö og samtið sem felast á bak
viö hiö yfirlætislausa orö „samfé-
lag”.
Mannkynið — ein heild
Ef viö spyrjum sjálf okkur,
hvernig ætti aö breyta gerö sam-
félagsins og menningarlegri af-
stööu manna til þess aö gera
mannlifiöeins ánægjulegt og auö-
iö er, þá ættum við stööugt aö
hafa I huga að vissum skilyrðum
er okkur um megn aö breyta.
Eins og áður var getiö má heita
ógerningur aö breyta lfffræöilegu
eöli mannsins. Ennfremur hafa
meö tækniþróun og fólksfjölgun á
siöustu öldum skapast kringum-
stæöur sem ekki veröur um þok-
aö. I þéttbýli, sem dregur að sér
þau aöföng sem ómissandi erutil
aö viöhalda þvi, er alger nauösyn
á mikilli verkaskiptingu og stór-
um einingum i framleiöslu. Sá
tlmi er liöinn I eitt skipti fyrir öll,
sem viröist svo unaöslegur þegar
viö litum um öxl; — þegar ein-
staklingar eöa tiltölulega litlir
hópar gátu veriö fullkomlega
sjálfum sér nógir. Með lítilshátt-
ar ýkjum má segja aö mannkyniö
sé nú þegar ein heild sem hefur
alla jöröina undir i framleiöslu
sinni og neyslu.
Fangar sjálfselskunnar
Ég er nú kominn aö þvi aö gefa
i stuttu máli til kynna hvaö ég tel
vera kjarnann I kreppu samtíöar-
innar. Hann varöar tengsl ein-
staklingsins viö samfélagiö. Ein-
staklingurinn gerir sér betur ljóst
en nokkru sinni fyrr, hversu háð-
ur hann er samfélaginu. En hann
skynjar þetta ekki sem jákvæö
hlunnindi, sem lifræn tengsl eöa
sem verndandi afl, heldur sem
ógnun viö náttúruleg réttindi sin
eöa jafnvel viö efnalega tilveru
slna. Ennfremur er hann þannig
settur i samfélaginu að þaö er
sifellt veriö aö ýta undir eigin-
gjamar hvatir i eöli hans, en fé-
lagslegum hvötum, sem eru I eðli
sinu veikari, fer stööugt hnign-
andi. Allir menn, hver svo sem
þjóöfélagsstaða þeirra er, eiga
viöþessa hnignunaöetja. An þess
aö vita af þvi eru þeir fangar eig-
in sjálfselsku, haldnir óöryggi og
einmanakennd og sviptir barns-
legri, einfaldri og ósvikinni lifs-
nautn. Llfið er stutt og háskalegt
ogmaðurinn getur aöeins léö þvl
merkingu meö þvl aö helga sig
samfélaginu.
Þaö sQórnleysi efnahagslifsins,
sem rikir I auövaldssamfélögum
okkar daga, er aö mlnu viti hinn
raunverulegi bölvaldur. Viö okk-
ur blasir aragrúi framleiöenda
sem vinna linnulaust að þvl aö
svipta hver annan ávöxtum sam-
eiginlegrar vinnu sinnar — ekki
meö ofbeldi, heldur yfirleitt sam-
kvæmt lögboðnum reglum. I
þessu viöfangi er mikilvægt aö
gera sér ljóst aö framleiöslutækin
eru samkvæmt lögum, og aö
mestu i raun, einkaeign einstak-
linga. Meö framleiöslutækjum á
ég hér viöalia framleiösluaöstööu
sem þarf til aö framleiöa neyslu-
vörur, sem og viö allan annan
fjármunastofn.
Einkaauðmagn og
löggjafarvald
Einkaauömagn hefur tilhneig-
ingu til aö safnast á hendur fárra,
sumpart vegna samkeppni milli
kapftalistanna, og sumpart vegna
tækniþróunar og aukinnar verka-
skiptingar sem stuöla aö þvl aö
stærri einingar myndast og ryöja
hinum smærri úr vegi. Þessi þró-
un leiöir til fámennisstjórnar
einkaauðmagns (oligarchy of
private capital) sem hreppir svo
geysileg völd aö þeim veröa ekki
settar skoröur jafnvel þótt um sé
aö ræða samfélag sem er skipu-
lagt lýöræöislega á stjórnmála-
sviöinu. Þetta á rætur aö rekja til
þess aö löggjafarsamkundur eru
valdar af stjórnmálafloldcum sem
kapitalistar fjármagna aö miklu
leyti eöa hafa ítök i meö öörum
hætti. Þannig skilur einkaauö-
magniö i sundur kjósendur og
löggjafarvald. Afleiöingin er sú
aö fulltrtiar fólksins gæta i reynd
ekki nægilega hagsmuna þeirra
samfélagshópa sem verst eru
settir. Eins og nti er háttaö hafa
kapitalistar ennfremur tögl og
hagldir, leynt eöa ljóst, i helstu
upplýsingamiölum (blööum, út-
varpi, skólakerfi). Þaö er þess
vegna einstaklingum geysierfitt,
og reyndar meö öllu ógerningur I
fiestum tilvikum, aö komast aö
hlutlasgum niöurstööum og beita
pólitískum réttindum slnum svo
aö vit sé i.
Afleiðingar óheftrar
samkeppni
1 efnahagskerfi sem reist er á
einkaeign auömagns rikir ástand
sem bestveröur lýst meö tveimur
meginreglum: I fyrsta lagi eru
framleiöslutækin (auömagniö) i
einkaeign og eigendurnir ráö-
stafa þeim eins og þeim þykir
henta: og I ööru lagi er vinnu-
samningurinn frjáls. Vitaskuld er
ekki til neitt hreinræktaö auö-
valdssamfélag I þessum skiln-
ingi. Menn ættu sérstaklega aö
taka eftir þvi aö verkamönnum
hefur tekist meö langri og
strangri pólitiskri baráttu aö
tryggja nokkrar endurbætur á
hinum „frjálsa vinnusamningi”,
vissum hópum verkamanna i vil.
En ef á heildina er litiö þá er hag-
kerfi samtimans ekki mjög frá-
brugöið „hreinu” auövaldsskipu-
lagi (capitalism).
Rekstur framleiöslunnar miö-
ast viö gróöa, ekki viö notagildi.
Hvergi er kveöiö á um aö vinnu-
færir og vinnuftisir geti alltaf
fengiö vinnu: „hersveit hinna at-
vinnulausu” er næstum alltaf viö
lýöi. Verkamaöurinn lifir I si-
felldum ótta um aö missa vinnu
sina. Þar eö atvinnulausir og illa
launaöir verkamenn mynda ekki
gróövænlegan markaö er fram-
leiöslu á neysluvörum haldiö i
skefjum og afleiöingin er mikill
þrældómur. Tækniframfarir leiöa
oft og tíöum til meira atvinnu-
leysis I staö þess aö létta vinnuok
heildarinnar. Gróöavonin, ásamt
samkeppni kapitalistanna, veldur
sveiflum I samsitfnun og nýtingu
auömagnsins og kreppur veröa
sifellt alvarlegri. óheft sam-
keppni leiöir til geysilegrar sóun-
Framhald á blaösiöu 22.