Þjóðviljinn - 02.12.1979, Blaðsíða 8

8 SIÐA — ÞJÖÐVILJINN Sunnudagur 2. desember 1979
Eysteinn
S^orvaldsson og
Árni Bergmann
bókmenntir
./ 1-
Hvað er hægt að
skrá á bækur?
Indriði G. Þorsteinsson:
Unglingsvetur.
Almenna bókafélagið.
207 bls.
Unglingsvetur lýsir nokkrum
mánuðum I lifi ungs manns um
það leyti sem höfundur sjálfur er
17 ára og óskrifað blaö i tilver-
unni. Sagan er reyndar mjög
tengd ferli Indriða sjálfs og hæg-
ur vandi að greina i sögunni al-
þekktar persónur af Akureyri —
eða hver mun ekki kannast við
þann „menningarmann” sem
kallaður er Jón Bekkmann, og er
að þýöa Þrúgur reiðinnar eftir
Steinbeck? Sagan er samt ekki
eins miðsækin og titt er um
endurminningaskáldsögur og
veldur þar mestu um að Indriði
skiptir oft og reyndar mjög lipur-
lega um sjónhorn. En sú aðferð
kemur ekki i veg fyrir að
unglingurinn, Agúst er hann
nefndur, er i miðjum vef sögunn-
ar og getur vitað allt sem þar er
sagt eða gefið til kynna. Tíðinda-
leysið i ýmsum köflum sögunnar
minnir einnig miklu fremur á
endurminningar en hefðbundna
skáldsögu.
Tónn þessarar sögu er blandinn
trega. Ekki aðeins vegna þess að
„þau ár eru liðin og koma aldrei
aftur” heldur ræður þar miklu
um saga sambýlismanns Agústs,
Lofts Keldhverfings, sem hverf-
ur úr heimi eftir röð atvika, sem
leiða hvert af öðru, en gætu vel
verið háskalaus hvert um sig.
Vegna þess aö ungur maður sér
stúlku i glugga fer hann á ball að
eltast við hana. Vegna þess að
hann fór þangað lenda þau saman
upp á divan; barn er af stað farið.
Vegna þess að stúlkan Ólöf er
ólétt gerist galgopinn Loftur
ábyrgur og alvörugefinn — og
ákveður að gerast leigubilstjóri
— m.a. vegna þess að herbergis-
félaginn Ágúst veit um bil sem
verður i framboði. En vegna þess
aö Loftur er stoltur og neitar að
láta aðra bilstjóra auðmýkja sig
með undarlegri inntöku-
serimóniu, þá hættir hann við og
fer suður að selja bilinn. Og þess
vegna er hann á heimleiö i flugvél
— sem ferst.
Hvað er sagt með þessari sögu
annað en að vaktar séu upp nokk-
uð angurværar hugleiðingar um
grimma duttlungasemi dauðans?
Það er ekki gott að vita. Lýsing á
Lofti Keldhverfingi er góð og
gild svo langt sem hún nær — og
sama má segja um ýmsar per-
sónur aðrar, ekki sist móður
Ágústs sem á erfitt með að fóta
sig I annarlegu framferði bæði
„menningarmanns” og unga
fólksins þá á dögum. Indriði G.
Þorsteinsson hefur oft sýnt að
hann er fagmaður kunnáttusam-
ur og svo er enn. Það má til dæm-
is segja þessari sögu sérstaklega
til hróss, að þar hefur höfundur
losað um samtöl persónanna, þau
eru ekki eins þvinguð og til-
ætlunarsöm eins og stundum áður
þegar persónurnar reyndu hver
sem betur gat að keppa við Guö-
rúnu ósvifursdóttur eða véfrétt-
ina i Delfi. En hitt getur svo orðið
nokkurt umhugsunarefni hve
langt Indriöi gengur einmitt i
þessari sögu i þvi að dempa allt
niður, segja sem fæst, afdrama-
tisera.
Indriði G. Þorsteinsson
Þetta sem nú er sagt leiöir
hugann fyrst og fremst að
unglingnum Agústi. Söguveturinn
lendir hann i ýmsum manndóms-
raunum: að fara á sveitaball og
misheppnast kvennafar, að kynn-
ast ögn menningunni og læra
viskidrykkju, að lenda i kröggum
i vetrarferð, að heppnast kvenna-
far — undir lokin er bilpróf á dag-.
skrá. í sjálfu sér skipta hin ytri
atvik ekki mestu: við vitum að
Ágúst lifir það skeið sem er
merkilegt og mun ráöa miklu um
framtið ungs manns — svo
framarlega sem honum tekst að
sneiða hjá dauðadæmdum flug-
vélum. En hér er eins og höfundur
reisi allhátt skilrúm milli lesand-
ans og aðalpersónu sinnar. Hann
takmarkar mjög upplýsingar frá
honum, hleypir forvitnum ekki
upp að honum, lætur okkur eins
og virða hann fyrir okkur úr
fjarska og jafnvel með aðstoð
bergmálsmælinga. Útkoman
verður sú, að Agúst söguhetja er
hér um bil jafn óskrifað blað við
lok sögu og i byrjun hennar (þótt
svo það sé ljóst að hann ætlar ekki
að gleyma þýðanda Steinbecks).
Og þótt það sé að sjálfsögu engin
synd að afdramatisera þá er hægt
að leggja sig svo mikið eftir þeirri
iðju, að lesandanum finnist að
lokum hann sitji uppi með full
dauflega bók.
Hér er ekki aðeins á ferð ein-
hver feimni gagnvart endur-
minningaforðanum. Engu er lik-
ara en að höfundur hafi lent I
mikilli vantrú á möguleikum orð-
anna, kannski á möguleikum bók-
mennta yfir höfuð, eða eins og
segir um ástir Lofts Keldhverf-
ings (bls. 147):
„Þetta var hinn lokaði heimur
nýs trúnaðar milli karls og konu,
öllum óviðkomandi nema þeim
tveimur, byggður upp af tilfinn-
ingum, sem hvorki uröu skýrðar
né sagðar nema i einhverjum
blaðrandi skáldskap, sem varð að
hafa orð yfir allt, lika það sem
einungis var snerting og tilfinning
og timi, sem aldrei var hægt að
skrá af neinu viti i bækur.”
Vantrú af þessu tagi getur auð-
vitað verið kreppueinkenni á ferli
höfundar. En þar með er ekkert
fullyrt um það hvort sú kreppa
verði til góðs eða uppgjafar gagn-
vart þvi verkefni að færa i orð þau
tiðindi sem gerast. Allavega eru
slik „kreppueinkenni” skárri en
sjálfumgleði þeirra höfunda, sem
finnst aö þeir hafi fangið fullt af
bókmenntalegum úrræðum og
geti þeir hespað af i snarhasti
hverju tilefni til að setja saman
bók sem flýgur i greipar þeirra.
AB
Ó, margspælda fjöregg
Þórarinn Eldjárn:
Erindi
75 bls.
Iðunn, 1979.
Siöan fyrsta bók Þórarins Eld-
járns, Kvæði.kom út fyrir 5 árum
hefur hann skemmt þjóðinni með
kvæðum og rimum.Þessi sérstæöi
hagyrðingur hefur nú sent frá sér
nýja kvæöabók og er stundum
griöarlega skemmtilegur sem
fyrr. Kvæöunum er skipt i fjóra
meginkafla. Yrkisefni hans eiga
mörg hver rætur I þjóðsögum,
lifshlaupi fólks á ýmsum tlmum,
smáborgaraskap og öðrum mein-
semdum samtimans. Hann
smiðar úr þessu hefðbundna
texta meinlegt ádeiluskop og
hermikvæði, stundum i bur-
lesque-stil. Mér finnst reyndar
kimnin og hæðnisádeilan ekki
eins friskleg og markviss I
Erindum og Kvæðum. Þó er
margt i hinni nýju bók meinfynd-
ið og haglega gert t.d. „Ara-
fræði”: kvæðiö sneiðir að fræða-
grúski Ara fróöa en hátturinn
minnir á Aravisur Stefáns Jóns-
sonar. Siðasta erindið er svona:
En Ari hann var ekki
öldungis geldur
og aðferðin þróaðist hratt:
— Það sem sannara reynist það
höfum við heldur
ef hvorugt er satt.
I kvæðum bókarinnar rekst
maður ööru hverju á stef og hend-
ingar frá gömlu skáldunum.
Þessar visanir koma jafnan á
óvart og vekja hnyttileg við-
tengsl.
Hagmælska hefur leikið margt
islenskt skáldefni grátt. Ekki hef
ég samt trú á þvi aö Þórarinn
Eldjárn þjáist af hagmælsku.
Miklu fremur sýnist mér kveð-
skaparmáti hans vera einhvers
konar ásetningshandverk.
Enginn skyldi vanmeta ánægjuna
af þvi að setja saman hefö-
bundnar visur eða kvæðatexta.
Slikar flikur klæða vel hæðnis-
ádeilu og virðast oft ómissandi
fyrir hermikvæði. En annað er að
yrkja svo að úr verði listrænn
skáldskapur. Nú má vel vera að
Þórarinn Eldjárn hafi aldrei
ætlað sér annað en að vera hag-
yrðingur, og er ég þá hreint ekki
að gera litiö úr þeim listiðnaði
sem hagmælskan getur stundaö
þegar best tekst til. Samt grunar
mig að sum kvæðin i Erindum,
þ.e. kaflarnir „Staðir, stundir” og
„Veggir”, ætli sér lika að vera
skáldskapur, en þau skortir tals-
verttil þess að standa undir þvi. I
mörgum þessara kvæða eru
vissulega smellnir sprettir og
eftirminnilega orðaðar hug-
Þórarinn Eldjárn
myndir, en þetta kveðskaparform
hefur innborna ólæknandi kvilla,
s.s. hortitti, rimoröaveldi oe takt-
nauðung, sem hefta hugsunina,
rjúfa hana eða drepa á dreif.
Þórarinn Eldjárn er forvitni-
legur höfundur og enginn frýr
kvæðum hans vits. Ef til vill hefur
hann engan hug á að snúa sér að
skáldskap I alvöru (sem er ekki
það sama og að hætta að yrkja
Ironisk kvæði). En ef hann gerði
það er litill vafi á að við fejigjum
aö kynnast skáldi. Um þaö vitnar
„Kartöflumóðir” þar sem hann
losar um viöjar handverksins, og
það er besta kvæðið i bókinni:
Ég er kartöflumóðir sem
þraukaði i Þykkvabænum
og þjónaði bændum.
Dóttir min gullauga fetar
f fótspor min.
Mella, segja yngri dæturnar
sem eru rauðar Islenskar.
EyÞ
Úr veröld Gyðinganna
lsaac Bashevis Singer:
Töframaðurinn frá Lúbiin.
Hjörtur Pálsson þýddi.
Setberg 1979.
Hvað sem • annars má um
Nóbelsverölaun segja, þá eru þau
eitt af þvi fáa sem kemur sæmi-
legum erlendum skáldverkum á
islensku (hinn gerandinn er
náttúrlega norræni þýðingar-
sjóðurinn). Nú hefur jiddisk
skáldsaga verið þýdd i heiðurs-
skyni við Nóbel og Isaac Bashevis
Singer hinn pólsk-amriska, sem
fékk bókmenntaverölaunin i
fyrra.
Hrakfallabálkur er uppistaða i
mörgum gyðinglegum skáldsög-
um og þá ekki sist sögum Singers.
Og þá er sá lánlausi shlimazl,
spaugilegur og þó raunum ristur,
i þungamiðju sögunnar. Einn
slíkur er Jasja Mazúr i þeirri
sögu sem nú hefur verið þýdd:
töframaður og loddari sem hefur
náð mikilli fullkomnun Isinni iðju
— og svo i þvi að safna glóðum
elds að höfði sér. Jasja er þess-
konar schlimazlsem hefur engan
frið fyrir holdsins bruna, hann
svelgir i sig konur eins og
alkóhólistibrennivin og kallar yf-
ir sig afdrifarikar ákvarðanir
sem hann getur ekki ráðið við.
Þegar konur hans fjórar steypast
hver yfir aðra með margskonar
sögulegum hörmungum og
stórslysum þá áttar hann sig allt i
einu á þvi að hann hefur gleymt
guöi feðranna og flýr af hólmi til
að leita hans.
Með öðrum orðum: hér er ekki
einungis fjallað um holdsins
háskasamlegu ævintýri eins og i
annarri skyldri sögu Singers,
óvinirnir. Jasja Mazúr er einn
þeirra gyðinga sem hafa horfið
frá trú feðranna — án þess þó að
geta slitið sig frá hinum gyðing-
lega heimi. Hann sveiflast á milli
trúar og trúleysis — en það sem
hann þó fyrst og fremst saknar
þegar á reynir er sú sameign sem
gefur hinum skeggjuðu frændum
hans kjölfestu — „andlegt
föðurland, saga og von”. Og
þangað leitar töframaðurinn frá
Lúblin undir lokin — af sama
ofstopa og hann áður naut kvenna
og annarra lystisemda. Singer er
kannski reikull I gyöingdómi eins
og söguhetja hans — en hér fær
enn einu sinni staðfestingu sá
boðskapur hans, að gyðingur geti
ekki undan þvi vikist að kannast
við uppruna sinn — annars hefur
hann týnt niöur einhverju sem
ekki verður úr bætt.
Það er mjög lofsvert framtak
að gefa Islendingum kost á þvi að
kynnast dálitið hinum undarlega
Isaak Bashevis Singer
heimi austurevrópskra gyðinga,
heillandi og öfgafullum, heimi
sem nú er horfinn en lifir sótt-
heitu lifi I bókum Singers. Hjörtur
Pálsson hefur vandað sig við
þýðingu og tekst margt vel, þótt
þvi veröi ekki neitað, að margt
hefur farið forgörðum þegar hin
kynlega blanda sem jiddiskan er
hefur gengiö I gegnum ensku og
yfir I mál Egils og Snorra.
Og eins og kannski mátti búast
viö getur maður ekki verið sáttur
við allar þýðingar á hlutum og
fyrirbærum úr gyðinglegum
heimi. Ég held t.d. það sé réttara
að kalla „tallit” bænasjal en
ekki bænaskikkju. Heldur finnst
mér álappalegt að kalla heder
„trúnemaskóla”. Kristnar
skvisur hétu „schikse” á
jiddísku, og það orð hefur mikið
annan keim en „heiðingjastelpa”
sem Hjörtur notar. Það er lika
óþarft að kalla grafreit Gyðinga
„kirkjugarð”. Og ég hélt lika að
„shuvuos” væri laufskálahátið —
en ekki „hvitasunna” — aldrei
mundu vinir vorir gyðingar taka
mark á þvi að heilagur andi hafi
komið yfir postula Krists.
ÁB