Þjóðviljinn - 05.07.1980, Síða 15

Helgin 5. — 6. jiill. ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 15
A bernskudögum kvikmyndageröar hér voru gerðar miklar kröfur til umburðarlyndis áhorfenda. — Milli fjails og fjöru.
í tilefni umræðu um Óðal feðranna:
Hvað ræður
íslenskra kvikmyn
velgengni
ikmvnaa?
Mannhatur
mestan part
Um daginn var ég aö rifast við
kunningja minn út af Óöali feör-
anna, nýrri islenskri kvikmynd.
Hann var, eins og fram hefur
komiö hjá fleirum, óánægöur
með kvenfólkiö I myndinni, þaö
var annaöhvort heimskt eöa
hugsunarlaust sagöi hann og
fannst þetta bera nokkurn vott
um kvenfyrirlitningu (svipuö
viöhorf hafa komið fram í gagn-
rýni hér 1 blaðinu). Ég spuröi si
sona: af hverju kvenfyrir-
litningu? Eru karlmenn i
þessari mynd eitthvaö skárri?
Hvaö um þá hugsunarlausu
stráka sem hlaupa frá móöur
sinni I hennar raunum á út-
farardegi fööur þeirra til aö
súpa, klipa stelpur og reykja
gras? Hvaö um þingmanninn,
kaupfélagsstjórann og bisness-
manninn, sem hver meö sinum
hætti nota sér fátækt og hrekk-
leysi „atkvæðanna”?
Má vera, sagöi kunningi
minn, aö viö ættum þá heldur aö
tala um mannfyrirlitningu i
myndinni. Þar er allt svo nei-
kvætt og ömurlegt. Upp úr
slikum hlutum vill höfundur
myndarinnar velta sér.
Ömurleikinn
Ég vissi aö þessi óánægöi
áhorfandi kvikmyndar var hrif-
inn af bókum Guöbergs Bergs-
sonar og sagöi þvi: Hvaö
eiga menn þá aö segja um
bækur Guðbergs? Neikvæöi á
neikvæöi ofan. Þar skín ekki sól
Ætla menn aö saka höfundinn
um mannfyrirlitningu?
Nei, Guöbergur, þaö er allt
annaö, sagöi hann.
Athugum þetta svolitiö nánar.
Guöbergur Bergsson og Hrafn
Gunnlaugsson eru auövitaö
mjög ólikir höfundar og kannski
út i hött aö reyna viö einskonar
samanburöargæöamat á þeim.
En ég held aö I tilsvari marg-
nefnds kunningja megi taka
eftir öörum hlut, sem ekki
kemur beinlinis viö sérkennum
einstakra höfunda. Meö öörum
oröum: ég held, ab hér sé á ferö-
inni enn eitt dæmi um þaö, aö
lslendingar hafa ekki vanist
kvikmyndinni, allra sist geta
þeir nálgast Islenska kvikmynd
meö sama hugarfari og þeir
lesa bækur — eöa þá horfa á
kvikmyndir sem utan aö berast.
Satt aö segja eru þaö miklar
ýkjur aö tala um aö margnefnd
mynd, Óðal feöranna, sé sér-
staklega neikvæö. ólániö eltir
um hriö tiltölulega saklausa
fjölskyldu og er þaö gæfuleysi
alls ekki dularfull geöþótta-
starfsemi örlaganna heldur á
þab sér ofur skiljanlegar rætur i
samfélagi siöari áratuga. Þessi
rás atburöa veröur til þess, aö
ungur drengur, enn óskrifaö
blab aö mestu, lokast inni i
þröngum hring og gefur upp á
bátinn tilraunir til aö rjúfa
hann. Er þetta ekki ofur ein-
föld og kunnugleg saga?
Jákvæðu kröfurnar
Og svo vikið sé aftur aö „nei-
kvæðinu”. Hræddur er ég um,
aö einnig þeir sem taka sér slik
orö i munn átti sig ekki á þvi,
hvernig þeir ætla aö beita sliku
hugtaki til fordæmingar á lista-
verkum. Reyndar hefur um-
ræöa i þessa veru ekki veriö
neitt aö ráöi á döfinni lengi. En
ég man sæmilega vel þá tiö,
þega menn fylgdust meö so-
véskri umræöu um bókmenntir
og listir, þar sem mikib var um
þaö talaö, aö þaö þyrfti aö sýna i
verkum jákvæöar persónur og
sigursælar, sem heföu meö
ýmsu móti betur f átökum viö ill
öfl og „neikvæö”. 1 þessari um-
ræöu var eins og gert ráö fyrir
þvi aö td.i hverri kvikmynd eöa
skáldsögu væru fundin einhver
„rétt” hlutföll milli persóna
sem væru holdtekningar
jákvæöra eöa neikvæöra afla i
pólitiskum og siöferöilegum
skilningi. Upphaflega var þetta
ekki illa meint en afleiöingarn-
ar voru hinar verstu: pólitisku
valdi var endanlega beitt til aö
þvinga fram „jákvæða” — og
meö öörum oröum: einfaldaða
og fegraöa mynd af samfélag-
inu. Þetta geröist af pólitiskum
ástæðum — en I öörum heims-
hluta geröist þaö af markaðs-
ástæöum, aö farsæl málalok,
sigur hins góöa, Happy End,
varö aö svo til ófrávikjanlegu
lögmáli i fjöldaframleiöslu
Hollywood á kvikmyndum. út-
koman varö endanlega ekki
ósvipuö: einnig þessi fram-
leiösla varö til aö breiöa yfir
raunveruleg vandamál I sam-
félaginu, varö til aö gera ein-
faldari og ómerkilegri þær
hetjur og skyldufanta sem
sýndir voru á tjaldinu.
íslensk viðkvæmni
Margt af þvi sem mikið bar á
á mektardögum sósialrealism-
ans svonefnda og svo Hollywood
sýnist nú liðin tið. En einhverjar
hliðstæður viö þá tima skjóta
jafnan upp kolli ööru hvoru og,
sem fyrr segir, verða menn
varir við þær þegar Islenskir
menn búa til kvikmyndir. Það
er engu likara en i allmörgum
lslendingum búi slik ofurvið-
kvæmni gagnvart sinu nánasta
umhverfi, aö þeir fari eins og
ósjálfrátt aö hugsa sér, aö út-
lendir menn, sem fátt vita um
Island sitji viö hliö þeirra, og að
sú filma sem þeir horfa á, sé
þeirra Islandsmynd, og þá
veröa menn mjög áhyggjufullir
og hugsa eitthvaö á þessa leiö:
Þetta er ekki rétt mynd. Þetta
er vond landkynning.
Ólíkir miðlar
Sem fyrr segir: Þaö er ekki
sama hvaöa miöil menn nota.
Þaö sem leyfist Guöbergi leyfist
ekki Agústi eöa Hrafni eða Þor-
steini Jónssyni. Og taki menn
eftir þvi, aö timinn kemur inn i
þetta dæmi meö sérstæöum
hætti. Þegar raunsæisskáld-
sagan var ab vinna mikla sigra
hér á landi á fjóröa áratugnum,
gátu talsmenn hins óbreytta
ástands efnt til talsveröra æs-
inga gegn ýmsum verkum á
þeirri forsendu, aö þar væri
fariö meö niö um tiltekin fyrir-
bæri I islenskum veruleika.
Sjálfstætt fólk er frægt dæmi.
Hún var i ótal blaöagreinum niö
um bændastéttina, niö um at-
orku hins sjálfstæöa manns, niö
um samvinnuhreyfinguna og af-
skapalega vond landkynning.
Omurleg bók og neikvæð, full
meö lús og skit og ljótleika
hverskonar. Þessi róöur var svo
sterkur, aö þaö þurfti Nóbels-
verölaun til aö hnekkja þvi-
likum skilningi á Sjálfstæöu
fólki, Heimsljósi og fleiri skáld-
sögum i vitund fjölda manna.
Óskað eftir
samnefnara
Þessi reynsla og svo sú staö-
reynd, aö menn eru, þrátt fyrir
allt, nokkuö vanir bókum hér á
landi, hefur orðiö til þess, aö
menn hafa yfirleitt sætt sig viö
þaö sem stendur i skáldsögum,
hve „ljótt” sem þaö er og
grimmt. Umburöarlyndib er
kannski einum of mikiö á stund-
um, þvf þaö vekur upp grun-
semdir um aö þaö lifi á þvi aö
áhrif bókmennta hafa sett ofan,
þær skipta menn ekki sama
máli og áöur. Menn eru hins-
vegar miklu frekar á varöbergi
þegar komiö er aö bókum sem
ætlaöar eru börnum. Astriöur
geta risiö hátt hvenær sem i
slikum bókum er fariö út af
troönum brautum I kynferöis-
málum, trúmálum og f túlkun á
valdi og eignarrétti. Barna-
bækurnar eiga aö vera i anda
einhvers samnefnara sem gilda
skal um allt þjóðfélagið: þar er
plúralisminn, samspil fleiri viö-
horfa, tortryggilegt fyrirfram.
Enn sem komiö er aö minnsta
kosti.
Og einhver svipaöur tauga-
strekkingur er enn á ferö þegar
islenskar kvikmyndir veröa til.
Þær mæta enn hjá allmörgum
einhverjum sérkennilegum
mælikvarða, sem er annar en sá
sem sama fólk leggur t.d. á is-
lenska skáldsögu eöa breska
kvikmynd, svo dæmi séu nefnd.
Enn er eins og blundi i vitund
áhorfenda einhver ósk um sam-
nefnara fyrir okkur öll I nýrri is-
lenskri kvikmynd af fullri
lengd, ósk um, aö þar komi
fram aö i fögru landi býr, þrátt
fyrir allt, fagurt mannlif,. Þegar
svo kvikmyndahöfundai- leggja
einhverjar þær áherslur sem
ganga gegn slfkum óskum, er
stutt f beiskju og sárindi.
Islensk kvikmyndagerö er til,
en þvf fer vfst fjarri aö hún sé
oröin sjálfsagöur þáttur f tilveru
okkar. AB
•sunnudags
pistill

erlendar
bækur
The Oxford Diction-
ary of Saints.
David Hugh Farmer. Clarendon
Press / Oxford 1979.
Heilagra manna sögur voru
einkar vinsælt efni aö iesa eöa
hlýöa á upplesiö á miööldum og
slðar. Verndardýrlingar tóku
snemma viö af penates og lares
og hver stétt átti sinn dýrling og
hver einstaklingur haföi mikla
helgi á vissum dýrlingum og haföi
oft einhvern fyrir sinn verndar-
dýrling. Dýrlingadýrkunin flétt-
aöist bókmenntum og listum og á
sinum tima urðu legstaöir dýr-
linga mjög sóttir af pilagrimum
og öörum þeim sem vildu gjarnan
tryggja sér góöa vist annars
heims. Dýrlingadýrkunin var
snar þáttur kristnihalds fyrrum
og ekki siður efnahagsllfsins i
tengslum viö feröamennsku og
hýsingu og fæöslu feröamanna.
Iönaöur margskonar og verslun
blómstraöi nálægt hinsta legustaö
dýrlinga; þar sem margt fólk
þyrptist samanvaröeinhver þjón-
usta að vera fyrir hendi. Hver
dýrlingur átti sinn dag og helgi
sumra var svo almenn aö vissir
dagar voru haldnir hátfölegir.
Dýrlingatilbeiöslan er einn þáttur
almennrar menningarsögu meöal
kristinna þjóöa og þvf eru rit sem
þetta nauðsynleg uppsláttarrit
fyrir þá sem stunda menningar-
sögu eöa almenna sagnfræöi. Rit-
iö er einkum sniöiö aö þörfum
þeirra þjóöa sem byggja
Bretlandseyjar, en þaö snertir
vitaskuld nálægar þjóöir, þvf aö
enskir dýrlingar voru tignaöir
jafnt margir hverjir f nágranna-
löndunum eins og i heimalöndun-
um. Skráin nær til þeirra dýrlinga
sem liföu og dóu á Bretlandseyj-
um eöa voru dýrkaðir þar. Skráin
nær yfir eitt þúsund dýrlinga.
Messudagar dýrlinga eru skráöir
I bókarlok.
The English Language in
Medieval Literature.
Norman Blake. J.Mm Dent 1977.
Höfundurinn er kennari viö
Háskólann i Sheffield, hann hefur
skrifaö nokkrar bækur um enskar
bókmenntir. I þessari bók ræöir
hann einkum afstöðu lesenda til
fornra texta, og telur aö kunnátta
I miðaldaensku sé forsenda þess
aö menn geti skiliö og notiö þeirra
bókmennta sem þá voru
skapaöar. Einnig telur hann aö
menn þurfi aö kunna nokkur skil
á starfi miöaldaskrifarans og
jafnvel tækninni viö bókageröina.
Nútimamál getur ruglaö rétt mat
á miöaldabókmenntum, ósjálf-
rátt miðar lesandinn við þaö
málfar sem hann hefur vanist og
les þvf i máliö, bætir viö og
skekkir þaö sem höfundurinn eöa
höfundarnir skrifuöu á sfnum
tima, svo aö boöskapurinn veröur
einhvers konar bastaröur
nútfmamáls og miöaldamáls,
merkingin skekkist. Höfundurinn
sýnir fram á hvernig nútima út-
gefendur miöaldatexta búa efniö i
hendur lesandans, svo aö þaö
veröur annaö fyrir nútimamann-
inn en miðaldalesandann.
Þvi hefur oft verið haldiö fram
aö bókmenntaverk veröi auö-
skildari og réttar metin, ef menn
vita sem mest um þær aöstæöur
sem þau voru unnin viö. Sama
gildir vitaskuld um máliö, sem
verkin voru skrifuö á, en eins og
áöur segir þá lesa t.d.
Englendingar miöaldaensku meö
nútfma ensku i huga, þvf getur út-
lendingur e.t.v. náö betri skiln-
ingi á enskum miöaldatextum,
heldur en Englendingur, vegna
þess aö textinn er honum
málfarslega óskyldur. Hann les
textann án þess aö tengja hann
stööugt háttum og venjum nútima
enskrar málnotkunar.
Þetta er þörf bók fyrir
Englendinga og gæti einnig
hentaö vel fslenskum aöstæöum.