Þjóðviljinn - 05.07.1980, Blaðsíða 21

Silja Aðalsteinsdóttir skrifar um barnabækur:
Egill í fortíð og nútíð
Tvær danskar barnabækur um ísland
t Danmörku eru nýkomnar út
tvær barnabækur hjá Borgen for-
laginu um efni sem okkur kemur
viö. t>ær eru báöar eftir rithöf-
undinn Palla Petersen sem
þekktur er þar i landi fyrir bækur
meö viöbötarlestrarefni handa
skúlabörnum um söguleg og sam-
félagsleg efni. Onnur þessara
nýju böka hans er um tsland f
samtimanum, hin um lifiö hér I
fjarlægri fortiö. Söguhetjur
beggja heita Egill.
Egill segir frá
Kender du Island?er kynningar-
rit handa börnum I Danmörku um
land, þjóö, sögu og tungu íslend-
inga, lagt í munn Islenskum
dreng, Agli, sem býr I Borgar-
firöi, skammt frá Borgarnesi.
Hann lýsir fyrir erlendum jafn-
öldrum sinum árstiöabundnum
störfum I sveitinni, hvaö hann
lærir I skdlanum og hvaö hann
langar til aö veröa. A eölilegan
háttfléttast saga fortiöar og sam-
tiðar inn I frásögn hansí höfundur
hefur áreiöanlega tekið eftir þvi
hvaö Islendingar eiga erfitt meö
aö segja frá atburöum og ástandi
án þess aö koma sögunni aö.
Drengurinn ber saman sveitalif
ml og I gamla daga, segir frá
verslun nú og á ýmsum tima-
skeiöum I fortíöinni, tvennum
siöaskiptum, Alþingi (sem er aö
visu haldiö á Þingvöllum!),viö-
skilnaöinum viö Dani, þorska-
strlöum og Vestmannaeyjagosi.
Miöaö viö stærö bókarinnar eru
þama saman komnar ótrúlega
miklar upplýsingar og eins og
nærri má geta eru mörg mál ein-
földuö, stundum úr hófi; tlma-
lengdir eru óljósar eöa rangar,
stjórnskipun landsins til forna
hefur höfundur ekki áttaö sig á,
ekki heldur verkaskiptingu
danskra og Islenskra stjórnvalda
eftir 1918. Hann heföi þurft sagn-
fræöilega aöstoö viö þessi efni og
fleiri; þaö er t.d. klaufalegt þegar
segir aö vlkingar hafi flutt hesta
til Islands ,,for næsten tusind ár
siden” og væri gaman aö vita
hver hefur gefiö höfundi þá tölu.
Ártaliö 1536 á siöaskiptunum á Is-
landi mun eiga betur viö I Dan-
mörku og Surtseyjargos hófst
1963 en ekki 1968 eins og stendur I
bókinni. Auk þess hefur höfundur
ekki skiliö réttir og tilgang
þeirra, hann heldur aö þær kindur
séu einar reknar I réttir sem eigi
aö slátra, og hann segir aö allar
Islenskar ær séu hyrndar þótt vel
megi sjá á mynd fyrir neöan sem
höfundur tók sjálfur aö þær eru
þaö ekki.
Þaö er vel til fundiö aö láta
krakka segja söguna, en miöaö
viö villumar heföi kannski veriö
snjallara aö láta gestkomandi
bam frá Danmörku segja frá en
Islenskt barn. Textinn er mjög
læsilegur og aögengilegur,en frá-
sagnaraöferöin er eflaust líka
valin til þess aö breiöa yfir óná-
kvæmni, höfundur felur sig i
rauninnibak viöungan sögumann
auk þess semhann vill nota hann
til aö ná sambandi viö lesendur.
Bókin er líka mjög aögengileg I
útliti, myndir á hverri einustu
blaöslöu, fallegar landslags-
myndir, grlnmyndir eftir Sig-
mund og Halldór Pétursson um
pólitíkina, auglýsingar úr dag-
blööum og tlmaritum, myndir af
peningum, frlmerkjum, skóla-
bókum, mannllfi, atvinnulifi. Þaö
eru llka myndir af fagurlega
lýstum handritum — og illa er ég
svikin ef ekki má sjá skeggiö á
Stefáni Karlssyni handritafræö-
ingi á einni þeirra.
Hver á aö semja
svona bók?
I fyrra uröu umræöur um þaö á
ráöstefnu barnabókahöfunda og
gagnrýnenda I Svlþjóö hverjir
ættu aö semja kynningarrit á
borö viö Kender du Island. Bæöi
Færeyingar og Samar kváöu upp
Ur meö aö þeir væru dauöleiöir á
aölesa um sjálfa sig I sögum eftir
Dani og Norðmenn, þar sem llfiö
I þjóðlöndum þeirra væri ein-
faldaö til mikils skaöa og róman-
tlseraö úr hófi fram I tóntegund-
inni „0, hvaö frumbyggjarnir eru
barnslega glaöir! ” Þeir vildu fela
eigin rithöfundum þessi verkefni
og kröföiisi þess aö erlendir
útgefendur kölluöu til menn frá
þjóöinni sjálfri þegar þörf væri á
fræösluefni um hana.
Þaö eru til einföld og villandi
rit eftir útlenda menn um tsland
þóaöbökinsem hér um ræöirfalli
aö mínu mati ekki I þann flokk en
þeirra hefur þó varla veriö þörf;
viö höfum veriö dugleg viö aö
framleiöa sllkar bækur sjálf og
búa til og viöhalda ákveönum
goösögnum um land okkar og
þjóö. Raunar hlýtur aö vera gott
aö ýmsu leyti aö útlendingur
skrifi fræöslubók af þessu tagi,
hann þekkir lesendur slna og á
auöveldara meö aö setja sig I
þeirra spor, sjá hvaöa spurninga
þeir vildu spurt hafa og gefa þeim
upplýsingar sem eru vel fallnar
til að örva þá til umhugsunar.
Hann er ekki heldur vifkvæmur
fyrir málefnum sem tslendingar
ættu margir bágt með aö setja I
bækur handa útlendum börnum,
og þá á ég einkum viö hersetu
Bandarikjamanna á Islenskri
grund. Palli getur þess meira aö
segja aö ekki séu allir jafn-
ánægöir meö þá veru. Hins vegar
leggur hann óþarflega mikla
áherslu á herinn þegar hann segir
aö Ameríkanar hafi bjargaö
Vestmannaeyingum undan eldi I
gosinu þar; þaö væri gaman aö
vita hver gaf honum þær upp-
lýsingar.
Þaö er ein forsenda þess aö
geta skrifaö svona bók aö þekkja
lesendur sína, en annaö skilyröi
og ekki ómerkilegra er aö þekkja
viöfangsefni sitt. Þaö er náttúr-
lega fáránlegt af hverjum sem er
aö skrifa bók um sögu og samtlð
lands sem maöur hefur bara gist
nokkrar vikur — nema maöur
hafi einstaklega góöa aöstoö viö
þaö. Miöaö viö þetta er bók Palla
harla góö. En hann skilur illa ts-
land og tslendinga; hann sér eng-
in einkenni á okkur nema
amerikanlseringuna, enda er
honum annað betur gefið sem rit-
höfundi en glöggskyggni á per-
sónur eins og slöar veröur komiö
aö. Heföbundinn galli á bók hans
er aö hún gerist úti á landsbyggð-
inni og segir frá börnum I sveit en
ekki I borg; sveitallfið er meira
spennandi fyrir þann sem kemur
aö utan, amk. I fljótu bragöi. En
viöhorf hans eru allrar athygli
verö og sjálfsagt taka lesendur
hans I dönskum skólum ekki eftir
neinum misfellum.
Ýmsa meinbugi sem hér hefur
verið komið aö heföi höfundur
getaö foröast meö þvl aö vinna
bók slna I nánu samstarfi viö ts-
lending, saman heföu þeir vænt-
anlega getaö uppfyllt bæöi höfuö-
skilyröin fyrir þvi aö skrifa
fræöslubók af þessu tagi.
Dan segir frá
Agli
Hin bókin, Stærke Egil i viking,
er mun viökvæmara umræöuefni
en Kender du Island. Satt aö
segja er hún púðurtunna. Þar
segir Egill ekki sjálfur frá, heldur
er sögumaöur þrællinn Dan — og
húsbóndi hans og söguefniö er
Egill Skallagrlmsson á Borg. Hér
er ný Egils saga.
Dan er tilbúin persóna, danskur
drengur sem höfundur lætur
Skallagrlm taka herskildi ásamt
móður hans á leiö frá Noregi til
tslands. Móöirin er ekki nafn-
greind I sögunni en reynist véra
ambáttin Brák sem bjargar Agli
meö dauöa sínum. Þegar Egill
fæöist fær hann Dan I tannfé, Dan
fylgir honum upp frá þvl og lifir
hann. Sagan sem Dan segir aö
Agli látnum er „sandheden om
den ber/smte helt” (4).
Sá sannleikur er I hnotskurn aö
Egill hafi veriö „illur þjófur og
moröingi. Jafnvel mamma hans
kallaði hann vlking og sjóræn-
ingja. Hann var mesti monthani.
Hann vildi ævinlega sjálfur vera
hetjan en aldrei leyföi hann mér
aö deila sæmdinni meö sér.” (4)
Fátt af þessu kemur lesendum
Eglu á óvart. Egill var mesti
rusti, saga hans leynir þvl ekki.
Hitt er annaö mál aö hann átti
fleiri hliöar en þá ruddalegu eftir
sögu hans aö dæma') þrællinn Dan
sníöur þær allar af honum. Hann
hefur ekki smekk fyrir kveöskap
og enga samúö meö Agli I ólukku-
legri ást hans á konu bróöur slns
eöa sorg hans eftir syni slna
látna.
Eftir stendur tilfinningalaus
yfirstéttargaur, tákn þess versta
sem viövitum um vikingaöldina.
Frá sjónarhóli þrælsins er þetta
eflaust raunhæf mynd, hann hlaut
engan heiöur I orrustulok, engin
launheldur, gullhringa eöa glæsi-
lega búninga, bara erfiðiö viö aö
þrífa herra sinn eftir blóðbaöiö,
tjasla honum saman ef hann var
sár, hiröa hross hans og vopn.
Hann lifir skuggatilveru þótt allt
byggist á honum, lika sú listsköp-
un og menning sem hann fær ekki
aö njóta. Þetta vill höfundur
sýna fram á I bók sinni.
I samræmi viö þetta sjónarhorn
er I Egils sögu Dans lögö mikil
áhersla á dagleg störf, öflun
fanga á sjó og landi, verkfæra-
smlöi, fatagerö, matargerö, mat-
arsiöi og fleira húslegt sem höf-
undur hefur fengið upplýsingar
um annars staöar en I Eglu. Þessi
fræösla er þörf og á erindi til is-
lenskra barna ekki síöur en
danskra, en stundum er hún svo-
lltið vafasöm. T.d. segir Dan frá
þvi aö hann hafi passaö Egil ung-
an og þá skipt um mosa á rassin-
um á honum þegar hann geröi á
sig. Ætli mosi hafi veriö notaöur
til þess???
„Nej, sddan en
bisse kan vi ikke
være bekendt”
Aöalheimild Palla Petersen er
Egils saga, en hann notar hana
ekki allaheldur velur úr henni at-
vik aö eigin geöþótta og endur-
segir, einkum þau sem sýna
ruddann I Agli, ekki skáldið eöa
bóndann. Bókin er ekki löng
(84 bls. með fjölda mynda) svo
frásögnin er I rauninni bara
beinagrind — eina kjötiö utan á
beinunum er fræösla um daglegt
lif. Sögumar úr æsku Egils eru
notaöar, veisluförin og fyrstu
manndrápin, fyrsta utanförin,
brúökaup Þórólfs og Asgerðar,
veislan hjá Báröi (ýtarlegasta
frásögnin), brúökaup Egils og
heimferö, stuttlega sagt frá hegö-
un hans heima og siöustu uppá-
tækjum hans. Inn I söguna er
6. júll. ÞJÓÐVILJINN — StÐÁ 21
skotiö frásögnum úr Eddu og öör-
um heimildum.
Hér gefst ekki tækifæri til náins
samanburðar. enda væri hann til
lltils, svo rýr er bók Palla. En fátt
stemmir þár viö Eglu og sjónar-
horniö skýrir ekki allan þann
mismun. Skallagrimur kvænist
ekki Beru fyrr en hann er búinn
aö vera alllengi á íslandi og hún
er ekki lengur dóttir Yngvars I
bók Palla. Yngvar er þvl ekki
lengur afi Egils heldur óvanda-
bundinn höföingi og bara frekja I
Agli aö vilja fara I veislu til hans
þriggja ára. 011 klmni er sótt-
hreinsuö burt af þeirri frásögn,
hún verður átakanlega leiöinleg
og ruddaleg I munni Dans. Þegar
Egill vill fara með fjölskyldunni
til afa sins hefur Egluhöfundur
eftir Skallagrimi: „Ekki skaltu
fara, þvi að þú kannt ekki fyrir
þér aö vera I fjölmenni, þar er
drykkjur eru miklar, er þú þykir
ekki góöur viöskiptis, aö þú sért
ódrukkinn.” Palli lætur Dan end-
ursegja þau orö svona:
„Nej Egil. Du er sgu báde for
lille og for fræk. Du kan finde pá
mangeulykker. Du drikker dig jo
bare fuld. Nej, sádan en bisse kan
vi ikke være bekendt”. (18)
Lýsingin á veislunniminnirlltiö
á frásögn Eglu. Skallagrimur
hverfur afsiöis meö ambátt, en
Yngvar kýs fremur aö skemmta
sér meö drengjum en stúlkum:
Han sad meö armen om en ung
mand, og den unge helt rindmede.
— Ingen var I tvivl om, at de to
mænd kunne lide hinanden. (22)
í staöinn fyrir persónu Egils
sem höfundur rænir frá okkur
sem þekkjum hann fáum viö
enga. Höfundi tekst ekki aö skapa
áhugaveröa persónu úr þrælnum
Dan, hann kemur fyrst og fremst
fram sem fýlupoki, fullur af (rétt-
látri) geövonsku og hefnigirni, en
sem dregur engar ályktanir af llfi
sinu og kjörum slns fólks. Þó vott-
ar fyrir uppreisnarhug og hressi-
leika I lokin þegar Dan situr I friöi
hjá munkum eftir lát Egils og
þeir lofa honum vegsemd hjá guöi
á himnum eftir dauöann:
— Bara þaö veröi nú ekki leiöin-
legt? — Bara ég sakni ekki Egils
sterka og ævintýranna meö hon-
um? Kannski ætti ég frekar aö
fara til helvltis? (84)
Þar er hann viss um aö Egill
uni sér I eillfum slagsmálum viö
djöfla.
Aörar persónur eru litlaus oröin
tóm. Stillinn á sögunni er fátæk-
legur og frásögnin hrá — jafnvel
þótt ekki sé miöaö viö fyrirmynd-
ina.
Lokaorö
Ég dreg þá ályktun af ofan-
greindum athugasemdum aö
Palle Petersen heföi ekki átt aö
velja Egil á Borg sem söguefni,
hann heföi átt aö láta Eglu liggja
og ráöast á lægri garö. Maöur
vinnur ekki á goösögnum meö
fræöslu um matreiöslu og sveröa-
smiöi, hversu vel útilátin sem sú
fræðsla er. Hann hefði getaö
fundiö minni háttar persónu I Is-
lendingasögum eöa búiö sér til
persónu. Fræöslan heföi oröið sú
sama, en sögupersónur heföu not-
iö sln betur ef þær þyrftu ekki aö
standa I skugga risans. Þaö þarf.
mikiö listafólk til aö hrófla viö
þessum gömlu bókum, helst verö-
ur aö skapa listaverk I staö lista-
verks — og engum hefur enn tek-
ist þaö nema Halldóri Laxness I
Gerplu.
A hinn bóginn má segja aö
Egils saga Dans geri Eglu ekkert
til, hún stendur jafnrétt eftir. Ef
til vill hafa dönsk börn gaman af
bók Palla, en varla laöar hún þau
aö íslendingasögum.
Bókin er skreytt teikningum
eftir Ullrich Rössing sem eru
unnar af vandvirkni I smáatriö-
um, listamaöurinn er fróöur um
þetta tlmaskeiö. Kunnáttan
bregst honum þó þegar til Islands
kemur — enda hefur hann ekki
komið þangaö. A flestum úti-
myndum þaöan eru snyrtileg eld-
fjöll gjósandi I baksýn (eöa rýkur
litillega upp úr þeim) án þess aö
þvl fylginokkuróþrif eöa æsingur
I landsmönnum. Ekki hefur lista-
maöurinn heldur skoöaö myndir
frá Þingvöllum. Hvort tveggja er
þetta honum til vansa. En allar
teikningar af gömlum munum og
minjum eru nosturslega unnar og
upplýsandi.
Silja Aöalsteinsdóttir.