Þjóðviljinn - 08.11.1980, Síða 24

. i!i AOiH — Ví//(J/VrtóW OKfel t‘jdmovön .fi—.H fiijjloíi
24 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 8.-9. nóvember 1980
Eitt af þvi sem skapaBi
Reykjavik yfirburBastöðu á
fyrri helmingi þessarar aldar
var þaB að yfirgnæfandi meiri-
hluti allra togara var gerBur út
þaBan og Ur næsta nágrenni. Og
myndunkapítals og kapítalisma
i höfuBborginni var nátengdur
hinni ábatasömu togaraútgerB.
Þeir, sem áttu fé lögðu þaB
, hiklaust f togara. Hér verBa
■ dálitlar vangaveltur um
I stærstu togarafélögin sem rekin
voru fyrir striB, ættirnar sem
■ stóBu aB þeim og þróun þeirra.
Stærsta togaraútgerBar-
félagiB var tvimælalaust Kveld-
úlfur h.f. <aB jafnaði 5—7 tog-
■ arar). FélagiB var hreint fjöl-
I skyldufyrirtæki, stofnað af Thor
I Jensen árið 1912 og rekiB af
| honum og sIBan sonum hans,
• Þetta er hin volduga Thorsætt
Iog er valdafléttu hennar enn aB
sjá í mörgum af stærstu fyrir-
tækjum landsins (t.d. Eimskip,
• FlugleiBum, Shell o.fl.) Sjá
IThorsættina i ÞjóBviljanum 24.
ág. s.l.
AnnaB stærsta togarafyrir-
• tæki landsins á fyrri hluta
Ialdarinnar var Alliance, sem
reyndar var einnig stofnaB af
Thor Jensen áriB 1905 ásamt 6
• rikum skútuskipstjórum.
• FélagiB átti aB jafnaBi 3—5 tog-
Iara. Thor Jensen dró sig Ut úr
félaginu, en forstjóri þess á
árunum 1911—1930 var einn af
■ fyrrnefndum skútuskipstjórum,
Ihinnvoldugi Jón ólafsson.Hann
varB bankastjóri útvegsbank-
ans áriB 1930, en þá tók sonur
, hans við félaginu.
Sonurinn, Ólafur H. Jónsson
lögfræBingur, var lengi mikill
áhrifamaBur og auk þess aö
vera forstjóri Alliance reisti
hann slldarverksmiöjuna á
, Djúpuvík og var í stjórn LÍÚ,
Félags botnvörpueigenda,
Samlags skreiBarframleiBenda,
J Olíuverslunar íslands, Vinnu-
veitendasambandsins og ým-
issa fyrirtækja. Synir hans eru
Jón ólafsson lögfræBingur
(m.a. í stjórn Olíuverslunar-
innar), Guöjón ólafsson
The Prerogative
of the Harlot
Press Barons and Power. Hugh
Cudlipp. The Bodley Head 1980.
Höfundurinn var blaöamaöur.
VarB ungur aB árum meöritstjóri
Sunday Pictorial. StarfaBi viö
blaö Beaverbrooks, Sunday Ex-
press og var ritstjóri Daily
Mirror og Sunday Mirror. Hann
var um tíma framkvæmdastjóri
International Publishing
Corporation en hvarf þaBan og út
úr blaöamennskunni. Hann skrif-
aði m.a. Publish and Be Damned.
Þessi bók hans er uppgjör viö
blaBakóngana. Hann leitast viB aö
skýra völd og áhrif þeirra manna
sem hann fjallar um, voldugustu
blaöaútgefenda fyrir og eftir sfB-
ustu heimsstyrjöld, persónuleika
þeirra og ástæöur fyrir stefnu
þeirra i alþjóöamálum og innan-
rikismálum.
deildarstjóri, Gunnar örn
ólafsson framkvæmdastjóri og
ólafur H. ólafsson viöskipta-
fræöingur.
Dætur Jóns ólafssonar voru
Unnur Jónsdóttir sem fyrr átti
Jón S. Helgason stórkaupmann
en siöar Magnús Richardson
umdæmisstjóra á Boröeyri, Asta
Lára Jónsdóttir sem fyrr átti
Óttar Ellingsen (framkvæmda-
stjóra Ellingsen h.f.) en siöar
Edward Frlmannsson
kaupmann, Agústa Jónsdóttir
sem átti Friöþjóf Johnson fram-
kvæmdastjóra (O. Johnson &
Kaaber) og ólafla Guölaug
Jónsdóttir sem átti Thor Hall-
grlmsson framkvæmdastjóra
(af Thorsætt).
Þess skal getiö aö Jón Ólafs-
son I Alliance var viöriBinn fleiri
togaraútgeröir. Hann var einn
af eigendum Defensorfélagsins
(togarinn Gylfi) og fram-
kvæmdastjóri Hilmis h.f. og
Njáls h.f. um hriB.
Bræöur Jóns tveir, þeir Bogi
ólafsson menntaskólakennari
og Gunnar Ólafsson konsúll i
Vestmannaeyjum, voru báöir I
stjdrn og eigendur aö Hængi h.f.
sem geröi út togarann Baldur.
MeBal annarra skútuskip-
stjóra, sem stofiiuöu Alliance,
má nefna bræöurna Kolbein
Þorsteinsson og Halldór Þor-
steinsson i HáteigKsem Háteigs-
vegur er við kenndur). MeBal
barna hans voru Sigfiis Kol-
beinsson skipstjdri sem fórst
Cudlipp fjallar fyrst um
William Randolph Hearst. Hann
rekur uppruna hans og uppeldi og
feril hans sem eiganda áhrifa-
mikilla blaöa, vaidagirnd hans og
striBsæsingar. Hann er einkum
kunnur fyrir þann þátt sem hann
átti I lygaherferöinni gegn Spán-
verjum út af Kúbu 1898. Siöar
stofnaöi hann til kommúnista-
ofsókna I Bandarikjunum fyrir
slöari heimsstyrjöld og átti þátt I
ýmsum skuggalegum áætlunum.
Samkvæmt áliti Cudlipps var
Hearst óhræddur maBur, hann
hikaöi ekki viB aB fletta ofan af
hneykslismálum, þótt hann
byggði glerhús sjálfur. Stefna'
hans vaf- fyrst og fremst aB auka
áhrif sin og völd án tiilits til
málefna.
Northcliffe var fyrsti
nútímablaöamaöurinn og enn er
hann talinn sá atkvæBamesti sem
uppi hefur veriB I þeirri stétt.
Hann stofnaöi Daily Mirror og
átti The Times I fjórtán ár. Hann
varö fyrstur til þess aö gefa út
blöB fyrir alla og upplög blaöa
hans voru einsdæmi I blaöaheim-
inum. Hann nýtti nýjustu tækni
viB prentun og dreifingu blaöa
sinna. Stefna hans var fyrst sú aö
upplýsa almenning, ráöast á
spillingu og sérréttindi, opna
nýjar vlddir og hreinsa til I sam-
félaginu. Hann óttaBist ekki al-
menningsálitiB og fyrirleit flokks-
klfkurnar, hann fyrirleit enga
meö togaranum Jóni ólafssyni
á stríösárunum og Hrefna Kol-
beinsdóttir, kona Leifs Asgeirs-
sonar stæröfræöiprófessors.
Halldór I Háteigi var mikill
athafnamaður, haföi m.a. eigin
fiskverkunarstöö og auk þess aö
vera einn af forkólfúm Alliance
rak hann sjálfur togarann Max
Pemperton. Halldór var giftur
Ragnhildi Pétursdóttur frá
Engey, móöursystur Bjarna
Ben. og þeirra systkina. Sveinn
Bened iktsson, systursonur
hennar, var lengi framkvæmda-
stjóri hjá Halldóri I Háteigi.
Þriöji bróöir þeirra Kolbeins
og Halldórs var Þorsteinn Þor-
steinsson I Þórshamri sem lika
var mjög viöriöinn togaraút-
gerö. Hann var lengi i stjórn
Islandsfélagsins sem geröi út
togarana Apríl og Mal. Meöal
barna hans var Gunnar Þor-
steinsson lögfræöingur (faöir
Þorsteins Gunnarssonar
leikhússtjóra).
Hér má bæta viö aö fjdröi
bróöirinn var sr. Bjarni Þor-
steinsson tónskáld á Siglufiröi.
Ekki er vitaö til þess aö hann
hafi veriö viöriöinn togaraút-
gerB. Einn sonur hans Beinteinn
Bjarnason, var hinsvegar út-
geröarmaöur I Hafnarfiröi,
kvæntur inn i Flygeringættina,
sem stundaBi togaraútgerö þaö-
an.
Einn skútuskipstjóranna sem
stofnuBu Alliance var Magnús
Magnússon. Auk þess var hann
jafnmikiö og pólitlska trúöa, en
aftur á móti gat hann gert trúöinn
aB stjórnmálamanni meö klók-
legri notkun aöstööu sinnar, sem
voldugasti blaöakóngur Eng-
lands. Hann átti margt til og fáir
vissu hug hans. Þegar á leiö
spilltu völdin honum og auöurinn
geröi hann aB hundingja. Hann
tók aB nýta blöö sin meö þaB eitt
að markmiöi, að auka áhrif sin og
völd og hefna sin á andstæöingun-
um. AB lokum gekk hann of langt
og áhrif hans gufuöu upp.
Rothermere bróöir Northcliffes
var mikill aödáandi Mussolinis og
Hitlers, kommúnistaótti hans
varö sjúklegur undir lokin og
áhrif hans og blaöa hans stóBu á
núlli þegar hann lést I byrjun
slöari heimsstyrjaldar. Henry
Robinson Luce var einnig kross-
riddari I baráttunni viö kommún-
ismann. Ahrif hans meö Time og
Life voru gjörtæk og enn gætir
áhrifa hans i ritstjórn og stefnu
Time, sem ýmsir llta á sem
vandaö fréttarit, sem þaö getur
engan veginn veriö. Auk blaöaút-
gáfu var einnig og er stunduö
bókaútgáfa á vegum Time Life
og hafa Islendingar kynnst þeirri
menningarstarfsemi I fræBibóka-
flokkum, sem þýddir hafa veriö á
islensku og útbýtt gegn lágu
gjaldi.
Cudlipp var samstarfsmaöur
Beaverbrooks, en sIBasti þáttur
bókar hans fjallar um hann. Lýs-
framkvæmdastjóri Defensor-
félagsins sem fyrr getur. Börn
hans voru Halldóra Magnús-
dóttir, kona Þóröar Eyjólfs-
sonar hæsta réttardómara
(þeirra sonur Magnús Þóröar-
sonstarfsmaöur Natóá Islandi)
og Ásgeir Magnússon útgeröar-
maöur.
ÞriBja stærsta togaraút-
gerBarfélagiB milli strlöa var
vafalaust svokölluö Blöndahls-
útgerö sem fór reyndar á haus-
inn á kreppuárunum. Hún hét
réttu nafni Sleipnir h.f. og þeir
sem henni stýröu voru feög-
arnir Magnús Th. S. Blöndahlog
Sigfús Blöndahl. Aöur en þaö
félagvar stofnaö áttu þeirfeög-
ar togarann Rán. Sigfús
Blöndahl var giftur inn i mikla
fjáraflaætt. Kona hans var
Aslaug Johnson.dóttir Þorláks
Ó. Johnson kaupmanns i
Reykjavík, en systir ólafs John-
son (O. Johnson & Kaaber).
I stjórn Sleipnis h.f. var m.a.
dr. Alexander Jóhannesson pró-
fessor#en hann og Aslaug John-
son, kona Sigfúsar, voru
bræörabörn. Siöar varö
ingar Cudlipps á skiptum þeirra
eru mjög lifandi og svo og útlistun
hans á tilgangi Beaverbrooks
sem blaöaútgefanda.
Bók Cudlipps er fhugunarverö
og er einnig aBvörun um hvaö
þeim gangi helst til, sem reka
áhrifamestu blöö heimsins, hver
sér tilgangur þeirra þegar grant
er skoöaö og hvaBa aöferöum þeir
beiti. Þaö er varhugavert þegar
áhrifamiklir fjölmiölar komast I
hendur manna, sem auöveldlega
má flokka sem psykopata.
Genius in the Drawing-
Room.
THE Literary Salon in the Nine-
teenth and Twentieth Centuries.
Edided by Peter Qucnnell. Weid-
enfeld and Nicolson 1980.
Peter Quennell sá um útgáfu
þessara ritgeröa kunnra höfunda
um bdkmennta-salóninn á 19. og
20. öld. Samræöulistin var af
mörgum talin ná hæst á siöari
hluta 18. aldar og áttu salónarnir
ekki lltinn þátt i þvi. Taliö er aö
bókmenntaumræöur hafi fyrst
hafist í salónum, I Paris á 17. öld.
Orðiö ■ salón i sambandi viö
umræöur um skáldskap fær þá
hina sérstöku merkingu.
Til þess að samræöa geti oröið
aö list, þarf mikinn áhuga á
mæltu máli, visst lífsform og
, mikinn áhuga á bókmenntum,og
Guðmundur Jóhannesson
(brtíöir Alexanders) forstjóri og
verksmiöjueigandi M. Th.
Blöndahl og eftir hann sonur
hans Jóhannes ólafur Guö-
mundsson viöskiptafræöingur.
Auk Sigfúsar átti Magnús Th.
S. Blöndahl 3 börn, þau Sighvat
Blöndahl lögfræöing, Sigriði,
sem átti Andrés Fjeldsted augn-
lækni og Kristjönu sem átti
Kjartan ólafsson augnlækni.
Af öðrum togarafélögum á
millistriösárum má nefna
lslandsfélagiö og Belgaums-
félagiö en Jes Zimsen kaup-
maöur i Reykjavik var pott-
urinn og pannan I þeim báöum,
og ýmis félög tengd ættinni
Zoéga. Af þeim má nefna Njörö
h.f., Geir h.f. og Hrönn h.f.
Framkvæmdastjóri fyrir þrjú
siöastnefndu félögin var Þor-
geir Pálsson, faöir þeirra
Magnúsar Þorgeirssonar kaup-
manns í Pfaff og Páls Þorgeirs-
sonar heildsala I Reykjavik.
Einnig má nefna togaraút- |
gerö Th.Thorsteinssonog Geirs ,
Thorsteinssonar en þeir feögar
voru reyndar einnig tengdir
Zo6ga-ættinni. (Sjá ættin Thor-
steinsson I Þjóöviljanum 31. ág.
s.l.)
Aörir áberandi togaraút-
geröarmenn I Reykjavlk á ■
þessum árum voru t.d. Páll I
Ólafsson (sjá ætt ólafs prests
Ólafssonar I Þjóöviljanum 26.
okt. s.l.) og Hjalti Jónsson (afi
Hjalta Geirs Kristjánssonar) I
Eru þá ekki talin upp ýmis |
smærri togaraútgeröarfélög og ■
þau sem voru úti á landi t.d. I I
Hafnarfiröi, sem var mikill tog-
araútgeröarbær, og i Viöey.
—GFr .
til þess aö bókmenntasalóninn
geti blómstraö þarf efnahags-
legar forsendur og nægan tíma.
Salóninn blómgast meö vaxandi
áhrifum borgarastéttarinnar og
úrkynjun aöalsins I mildu formi.
Þetta var að gerast I Paris á 18.
öld og siöan tók borgarastéttin aö
sér salónana þegar kemur fram á
19. og 20. öld. En höfuö-forsenda
þessa alls eru skáldin og verk
þeirra og glæsilegar og gáfaöar
húsfreyjur.
Nú á dögum þegar menn hafa
varla tíma til þess aö ljúka viö
setningu er af og frá aö salónlíf
geti átt sér staö i hinu gamla
formi, auk þess sem allar aö-
stæöur eru gjörbreyttar. Það er i
rauninni út I hött aö minnast á
salóna nú til dags, þegar
„dömur” eru sjaldgæfari en
hvltir hrafnar og gjáin milli i
skáldsins og samfélagsins fer
stööugt víkkandi, alminnilegir
kapitalistar eru útdauöur hópur
og I staöinn komnir pilsfalda-
kaupahéðnar, sem eyða tlma
sinum I aö betla styrki út úr hálf-
tómum rikissjóðum og sem eiga
þær konur, sem þeir eiga skiliö og
sem enginn getur ætlast til aö einu-
sinni viti hvaö „salón” þýöir.
1 þessum greinum og ritgeröum
er farið vitt um, fjölmargir koma
hér viösögu, bókin er skemmtileg
aflestrar og heimild um lifshætti
og siömenningu sem fjarlægist
óöum tima málleysingjanna.
✓