Þjóðviljinn - 23.12.1980, Blaðsíða 8

Þjóðviljinn - 23.12.1980, Blaðsíða 8
8 SIÐA — ÞJ6ÐVILJINN í Þriðjudagur 23. desember 1980 Þriðjudagur 23. desember 1980 WÓÐVILJINN — SIÐA 9 Eysteinn Þorvaldsson og Dagný Kristjánsdóttir bókmenntrir Á ljóðvegum Sigurður Pálsson: Ljóð vega menn Mál og menning 1980 Ljóð vógu salt en vega nii menn. Ljóð- vegamenn eru i ljóðför um ljóðvegina. í nýrri ljóðabók sinni heldur Sigurður Páls- son áfram að brýna tungumálið og smiða sér ný vopna til ljóðviga. í fyrri bók sinni (Ljóð vega salt, 1975) forðast hann gamal- dags likingamál: það gerir hann ekki siður nú og fer oft ótroðnar slóðir i máli og ljóð- myndum. kasta teningum Upp kemur sjöundi flöturinn með ljóðtölunni leyndu og ég bendi með sjötta fingri I fimmtu höfuðáttina Einbeitta svalandi siþráða Ijóðveginn Einu og sjaldséðu höfuðáttina. (A hringvegi ijóðsins V) 1 upphafi bókar er boðið i ferð út á hring- veg ljóðsins og þetta verður tólf ljóða ferða- lag. Það er freistandi að þiggja boðið. Burt héöan já burtu langt frá nötrandi einsemd nístingskuldans á berangri höfuðborgarleiksviðsins þessu splundraða smáborgaraviti Leiðin liggur siðan til landsins byggða en ekki til viöerna óbyggðanna þar sem hefði mátt vænta að mótvægi hinnar fúiu borgar fyndist helst. Þessi hringvegur virðist enda I hnút á noröausturhorni landsins. Þetta reynist vera endurminningaferð um liðna tima og æskuslóðir skáldsins, og má það einu gilda. í þessum bálki um hringveg Ijóðsins nýtur hin fjölmikla, glaðbeitta myndsköpun sin einna best. Enn er t.d. hægt að lýsa sólaruppkomunni á ferskan hátt i ljóði: 1 morgunskimunni varla ratljóst en landnámið er hafið sú gamia kattfrisk enn að klifra Enn á ný á loft gamla grjónan hnötturinn væni logagyllta fluga á kúplinum - (II) Hlutar bókarinnar eru ljóð úr tveimur leikverkum höfundar, þ.á m. liprir söng- textar Ur Hlaupvidd sex. Þá er flokkur ljóða sem nefnist „Nocturnes handa sólkerfinu”. Þetta eru margbreytilegar rökkuræfingar, sumar gáskafullar og dálitið út i bláinn, enda tileinkaðar himintunglunum. Hér er gnægð af fjörlegum leikjum og fléttum máls og orðtaka. t næturljóði handa Mars er t.d. þetta: Ryðgaður i framan i rauðlýsinu móður rauður og hás eins og sveittur tryllitæknir i iskrandi blikkdós Framljósum beint út i rauðan buskann Afturljósum rauðum frammi dauöann Þessari ljóöabók er sem sagt skipt i af- markaðar heildir eða bálka eins og fyrri ljóðabók Sigurðar. Ljóðin innan hverrar heildar tengjast nánar vegna þess aö þau hafa óræöan titil eða aðeins númer og eru þannig sneydd þeirri skirskotun merkingar sem oft felst i nafni ljóös. Einn bálkurinn heitir „Það eitt til sex”. Þetta eru eiginlega 6 gátur: hvertljóð hefst á oröinu „það” og sagnorði á eftir. Það mætti þess vegna Það er mikil persónuleg reynsla að verða lifshættulega veikur. Og sjaldan finna menn jafn sárlega fyrir vanmætti sin- um og varnarleysi eins og þegar þeir eru veikir, slasaðir eða kvaldir og trúa þvi að þeir séu að deyja. Þá þýðir nú litið að beita fyrir sig sjarmanum eða dugnað- inum og bjarga málinu*, þá þýðir ekkert annað en að tala við laátni. Og þá byrjar nú ballið! I bók sinni Lækamafiunnilýsir Auður Haralds veikindum sfnum ogbaráttu við læknastéttina. Hún fær gallsteina, flettir upp i Britannicu og les sér þar til um sjúkdóminn — en það heföi hún betur látið ógert, eða að minnsta kostiheföi hún ekki átt að vera aö flika þvi neitt — viö lækna. Hún gerir það nú samt og þvi fram- lengir hún kvalir sfnar um marg- var vikur, verður fyrir þúsund auömýkingum og á börn hennar, Sigurður Pálsson spyrja i gátustil: Hvað er það sem bifast, heldur sinu striki, skrensar og spólar, blandast ekki, rifnar ekki, batnar ekki? Ráðningu hverrar gátu verður lesandinn að finna i viðkomandi ljóði, hún felst ekki i titli þess. Siðasti hluti bókarinnar heitir „Gamla Hofsgatan eða Sú gamla frá Hofi”. Mætti ætla að skáldið hafi flutt úr Rue Mattre Al- bert (sjá Ljóð vega salt) i Rue Vieille-du- Temple. Forðum daga voru ort sveitasælu- ljóð (idyllur). Sigurður Pálsson yrkir eins konarborgarsæluljóðum götur Parisar. Og það er nú einhver munur á borginni þeirri eða islenska höfuðborgarófétinu sem hann útmálar i upphafi og endi ljóöhringferöar- innar. Manni finnst strax notalegt og þekki- legtiÞeirri gömlufrá Hofi innan um kaffi- húsafólk, bakara, einfætlinga, fyllibyttur, börn að leik, götuleikara og barkonur. Hér er ekkert smáborgarviti, undirferli og lygar eða neysluskylda sem stefnt var frá út á hringveg ljóðsins. Af framansögðu má vera ljóst aö þetta er fjölskrúöugt safn ljóða. Og það er vonandi hrósyrði að segja að þetta sé skemmtileg bók. Hóglát kimni og innsæi I margbreyti- legar mannlegar aðstæður mæta okkur i þessum Ijóðum, búin lifleguog oft frumlegu ljóðmáli. Jafnframt flytja þessi ljóð ein- arðar skoðanir og viðhorf til mikiivægra mála. Með þessum ljóðum hefur Sigurður Pálsson staðfest þau góðu fyrirheit sem fyrsta bók hans gaf. Eyþ. Af gaUsteinum vini og vandamenn leggst óverð- skuldað álag. Nú er skemmst frá þvi að segja að Auður lýsir læknunum og sam- skiptum sinum við þá oft á drep- andiháðskanog fyndinn hátt. Hjá henni kemur lika skýrt fram hvi- likur endemis hroki og mann- fyrirlitning vill blómstra i þessari starfsstétt umfram aðrar stéttir i þjóðfélaginu. Læknirinn er valds- maður, a.m,k. gagnvart sjúklingnum. Hann hefur þekk- inguna, hann hefur ráð sjúklings- ins I hendi sér og hann getur látið svo litið að lækna sjúklinginn — eða hreinlega Iátið það vera. Þetta vald stigur býsna mörgum læknum til höfuðs — þvi miður fyrirokkur hin. Það eru nefnilega engir smáhagsmunir I húfi fyrir sjúklingsgreyið þar sem er hans arma lif og heilsa — og ekkert minna. Flestir hafa, þvi miður, Kaffiangan og kjölvatnsfnykur Birgir Svan: Ljóð úr lifsbaráttunni Letur, 1980 Þetta er allmikill ljóðabálkur, sem hefst á þvi að stráklingur er á sveimi I örfirisey að kvöldlagi. Hann biður þess að bátarnir komi að, faðir hans er sjómaður. bátarnir berja inn týnast inn og það er fjörfiskur f auga vitans á sundinu Seinna erbrugöiö uppmynd af samfélagi sjómanna um borð: útúr fúlum hafnarkjaftinum skriður skuggi bátsins kaffiángan og kjölvatnsfnykur blandast hvað öðru I lúkarnum heit malar kabyssan værðarlegur köttur Ljóðunum I heild er markaö ákveðiö, kunnuglegt svið i Reykjavik og timinn, hiö ytra og innra, er nokkuð ljós lika. Yfir ljóð- unum er blær endurminninga, frásagnar af lifsreynslu hversdagsins. Sjónarhornið er oftast hjá stráknum unga en oft lfka hjá honum fullorðnum þegar hann er orðinn frásagnarmaður, skáld. Dæmin sanna aö flestum virðist fyrirmunað aö rifja upp bernskuminningar án þess aö gerast rómantiskir og angurværir. Birgir Svan fellur ekki i þá freistni. Lýsing hans á hugarheimi barnsins er hóflega hugljúf og útmálun hans á umhverfinu, lifandi og dauðu, er öll með raunsæislegum, myndrænum tökum og ekkert dregið undan. Vettvangur þessara ljóöa er vestast i vesturbænum, sjávarsiðan og höfnin, nokk- urn veginn frá Selsvör og austur á Sprengi- sand. Og liklega á strákurinn heima ekki fjarri Selbúðunum. A þessum slóöum vals- ar strákurinn og kynnir okkur fyrirburöi og kennileiti en umfram allt þó fólk, lifandi fólk, stritandi fólk, þetta ólgandi mannlif lifsbaráttunnar sem oft er grómtekið og miskunnarlaust. Eftirminnilegust er fjölskylda drengsins, hugsanir hans sjálfs og áhugamál, svo og hryssingsleg sam- skipti foreldranna. Þessar mannlifsmyndir llfgast mjög við það að fólkið talar, hvert með sinu nefi. Móðirin byrjar eina rimm- una við eiginmanninn: hún: þaðernúsök sér með krakkagreyiö en mér kemur ekki á óvart þo'tt þiö hafið ekki matarlyst þessir greifar sem étiðhrygg og læri Ialla mata ætli maður fariekki nærri um það þd auövitað finnistykkur alveg sjálfsagt að senda krakkagreyin neðan af bryggju rogandi með heilu ýsukippurnar það er séð fyrir þvi að það vanti ekki trosiö i kjaftinn á okkur svo er bara farið útá s jó án þess að skilja eftir svo mikið sem krónu Barnið situr undir dembunni við mat- borðið og veit hvað á eftir muni fylgja. Hugarviðbrögöum drengsins er lýst i' næsta ljóði áöur en orrahriö hjónanna heldur áfram: ef teppiöi stofunniværi töfrateppi mundidrengurinn fljúga því yfir esjuna engantækihann með sér nema kisu Svo halda foreldrarnir áfram skömmun- um með beinum tilsvörum eins og I leikriti, en hugsanir og sálarlif drengsins endur- speglast i ljóöum inn á milli skothriðanna. Þessu er haglega stillt saman. Nágrannamir verða lika ljóslifandi af þvf að viö sjáum þá bæöi og heyrum. Lára ól sjö börn á jafnmörgum árum. Maður hennar er drykkfelldur járnsmiður og þau búa i „húsnæði hins opinbera”. Þegar hún ræðir um hann, nefnir hún hann aldrei annað en „þetta helviti”. svo leyfir þetta helviti sér að koma heim I leigubil rétt einsog greifi vitandi að ekki er til króna fyrir mathanda börnunum rauðþrútin höndin skelfur er konan tekur tobakskorn af túngubroddinumog blæs útúr sér beiskum reyknum hvað ætli yrði sagt um okkur Ytri timinn i þessum ljóðum er liklega fyrir 15 árum eða rúmlega þaö. Um það fáum við gleggst vitni af hártisku ungling- anna, en I hárlubbastyrjöld fullorðna fólks- ins týnir einn unglingur lifi i þessum bálki. ölvaður nöldurseggur sem þusar i rak- arann, er uppblásinn af vandlætingu yfir spillingu ungdómsins sem heimtar „bein- harða peninga fyrir bitlaplötum”. Margt fleira fólk er á ferli og mörg ljóð sýna hugarheim stráksins og hugðarefni hans. Þaö vekur eftirtekt mina að Birgir Svan er ekki eins djarfur i málnotkun i þessari bók og áður. E.t.v. veldur efnið og hugblær endurminninga nokkru um það. En i fyrri bókum hefur hann beitt slángi, orðaleikj- um og frumlegum samsetningum og fáum tekist betur aö gera slikan efnivið gjald- gengan i ljóðagerö. Sköpun myndmáls, jafnt beinna mynda og likingamáls, tekst hér viða vel eins og oft áður i ljóðum Birgis Svans. Ég nefni sem dæmi ljóð um löndun á fiski aö kvöldlagi, þar sem svipmót mynda og val oröa hæfir inntakinu vel: himinkviðinn úr gapandi sárinu svifa soltnir máfar og skeggjaðir menn i olíustökkum flana um sviðiðá klofháum stígvélum meðdauðlegar setningar á vörum blakkir kyrja ryðsöngva spil annast undirleik Svipað má segja um samræmi i inntaki ogsniði mynda I ljóði sem lýsir hugarheimi drengsins: i bröggum og timburhjöllum sofa bronsdrengir silfurdrengir og gulldrengir I þeirra augum eru allir leikir úrslitaleikir þá dreymir hjólhestaspyrnur samskeytin inn og sýngjandi netamöskva skínandi bikara þeir lifa á hrósi þjálfarans Þetta ljóö er sá þáttur i syrpunni sem verður milli styrjalda hversdagsins.aö næt- urlagi þegar hvilst er. I myndunum er kyrrð og draumur og dálitil kaldhæðni sem skáldið beitir viða kænlega. Að öllu samanlögðuer þetta forvitnilegur og vél saminn ljóðaflokkur. Þetta er vissu- lega óvenjulegt verk. Heimur þess eftir- minnilegur. Það er ekki hægt að varast að leiða hugann að Þorpi Jóns úr Vör eftir þennan lestur. Og þá má öllum vera ljóst að timarnir breytast og ljóðin meö. Birgir Svan stendur vel fyrir sinu sjávarplássi ekki siður en Jón úr Vör fýrir sinu þorpi. — EyÞ. einhvern tima upplifað ómjúkar móttökur, fýlu, hroka, merkileg- heit og dónaskap hjá einhverjum læknum, einhvern tima á ævi sinni. Og satt er það að samheldn- in innan stéttarinnar er meö ósköpum — einkum þegar kemur aðmistökum þessa fólks og hand- vömm — enda hagsmunir við- skiptavinanna miklir eins og áður er sagt. En þó að mér sé öldungis ósárt um að barið sé hraustlega á sjálfumglöðum og hrokafullum læknum, sem telja það fyrir neð- an viröingu sina að tala viö sjúk- liuga eins og viti borið fólk, þá blöskra mér alhæfingarnar og ýkjurnar i' bók Auðar. Læknamir sem skipt er við i bókinni eru til- finningalaus, grimmdarleg, hé- gómagjöm, óalandi og óferjandi illmenni — upp til hópa. Minna má þaö nú ekki kosta. Gallsteinarnir Mikið var undirrituð fróðari um gallsteina eftir lestur Lækna- mafiunnaren hún var fyrir hann. Samt er hún ekki betri eða hjarta- hlýrri manneskja en það að gall- steinar, veikindi og þjáningar að- alpersónu héldu illa áhuga undir- ritaðrari sex klukkutima, en bók- in, Læknamafian, er 179 bls. að lengd og það tekur nokkurn tima að lesa hana. Ef skáldsagnahöfundar vilja i alvöru tengja reynslusina og við- fangsefni við reynslu lesandans, segja honum eitthvað sem gæti snert hann lika, komið honum við o.s.frv. — þá verður eitthvað meira að koma til en það sem er á boðstólum I þessari bók. Hvunndagshetjan eftir sama höfund var full af einstaklings- hyggju eins og þessi bók — en sá er munurinn að hér er hringurinn þrengdur mjög mikið. Hvunn- dagshtejan var saga af kvenhetj- unni Auði Haralds, sigrum henn- ar og ósigrum, og það má segja að fleira og færra i þeirri bók hafi höfðað til reynslu annarra kvenna, beint eða óbeint. Lækna- mafian er hins vegar saga af sjúklingnum (og hetjunni) Auði Haralds, nánar tiltekið gall- steina-sjúklingnum (og hetjunni) Auði, og frækinni baráttu hennar við andstæðinga sina sem lyktar með fögrum sigri hetjunnar — eins og raunar fyrri bókin lika. Nú — ef þessi bók hefði átt að verða áhugaverö þá heföi höfund- ur átt að tengja reynslu sina við reynslu annarra sjúklinga, þján- ingabræðra og -systra. Það er svolitiö reynt I bókinni, en ekki mjög mikið. Hinir sjúklingarnir verða fullkomnar aukapersónur i augum lesandans, yfirskyggðar af aðalpersónunni og æfinlegaséð- ar með hennar aueum — og þeim ekki alltaf vinsamlegum. Mig langar til að minna á það hvernig Dea Trier Mörch fjallaði um hliðstætt efni i bókinni Vetrarbörn.sem er hópsaga, full af samkennd og persónulegri og pólitiskri greiningu á þvi sem hún tekur til umræöu. Sömuleiðis finnst mér að höfundurinn hefði þurft aö vinna ómælda undirbúningsvinnu ef ætlunin hefði verið að koma „alvöru-höggi” á læknamafiuna og heilbrigðiskerfið — en þar er áreiðanlega margt söguefnið ef einhver vildi fara i saumana á þeim málum á Islandi. Ég er ekki að tiunda þetta hér til að benda á þaö að Lækna- mafianheföi getað orðið öðru visi bók en hún er — ef hún hefði verið skrifuð öðru visi. Ég er aðeins að benda á það að bókin er hreinlega ekki nógu vel unnin. Eins og hún er þá ber efni hennar hana ekki uppi, það vantar allt sem við á að éta, og það kemur raunar til manns i þvi aö lopinn er teygður og teygður og teygður og teygður Ýkjustill Ýkjustill Auðar Haralds getur orðið alveg ofsalega skemmtileg- ur þegar henni tekst best upp. Þá eru líkingar hennar og lýsingar svo dillandi fyndnar og frumlegar að maður grætur af hlátri og veg- samar slikt hugarflug og slika endalausa frjósemi i meðferð máls og mynda. En i Lækna- mafiunni verður ýkjustill Auðar hins vegar svo þreytandi á köfl- um að maður bókstaflega stynur undan honum. Tökum kunnuglegt dæmi: „Þessi upplifgandi lik- fylgd skarar sig (svo!) við fóta- gaflinn og djákninn frá myrká yddir sig (svo!) inn með stokki” (113). Fleiri svona dæmi mætti taka. 1 öllum þessum endalausa, langsótta og þvingaða likinga- flaumi drukknar gjarna sú fyndni sem Auður á til þegar sá gállinn er á henni. Og það sem verra er — i vaðlin- um drukkna lika oft raunveruleg merking þess sem höfundurinn vill skila til okkar. Þegar ég las bókina fannst mér stundum rofa til, eitthvað kom til m in i gegnum allar þessar lýsingar á ofboðslegum kvölum, æðisgengnum þjáningum, botnlausri niðurlægingu, hams- lausri vonskulæknanna o.s.frv. — sem fék k m ig til að hugsa hissa og samöðarfull: Aumingja stelpan — hvaö hún hefur þjáðst! Svona geturýkjustillinn jafnað alltút og gert allt marklaust — þegar verst tekst til. Að lokum — Læknamafianer að minu mati óunnin og hroðvirknis- legbók sem er ekki samboöinhöf- undi sinum, sem hefur bæði hæfi- leika og metnað til að gera betur. Læknamafian hittir ekki beint i mark — eins og segir i auglýsing- unum — bókin hefði batnað mjög ef drjúgur slatti af málalenging- um i ýkjustil, setningar, blaðsið- ur, kaflar hefðu verið strikaöir út úr handriti. Og ég spyr — hvers vegna i'ósköpunum leggja forlög- in ekki til slika yfirferð og gagn- rýniá jafn áberandi gölluðu verki — og það áður en kemur til umfjöllunar á borð viö þessa. Dagný ádagskrá Það hefur löngum veriö talið aðal góðra listaverka að sjá hlutina og segja á nýjan hátt, brjótast úr viðjum vanans. Þvi við ætlumst til þess að listamenn rýni djúpt i heim okkar . . . Kallfæri í bókmenntum Gaman var að lesa orðaskipti þeirra Guðbergs Bergssonar og Ama Bergmann i helgarþjóö- viljanum 22«—23. nóv. sl. Upphafið var ritdómur um nýjustu sögu Guðbergs, helgina áður. Þar lýsti hann áhyggjum sinum af þvi, að hið mikla frelsi sem m.a. Guð- bergur taki sér, komi honum úr kallfæri við fjöldann, alltof fáir hafi getu eða forvitni tilað fylgja slikri framúrstefnu eftir. Viku siðar útskýrir hann þetta nánar, hann óttast að bókmenntir hætti að verða þjóðinni mikilvægar ef svo farifram sem nú horfi, að les- endahópurinn gliðni I sundur. Og AB ber fyrir okkur helstu goð- sögu menningarihaldsins: „Við teljum okkur hafa sæmilega rök- studdan grun um að fyrir skömmu hafi fslenskir lesendur verið furðu samstæð heild.” Úr bókmenntasögu Oft fylgir þessari goðsögu upp- talning á öllu þvi sem islenskir lesendur eigi sameiginlegt, og er þá gjarnan byrjað á Fjölnis- mönnum, þótt ÁB geri það nú ekki. En einmitt á þeim springur goðsagan. Fæstir Islendingar vildu sjá eða heyra Jónas Hall- grimsson, þegarverk hans komu fram. Sjaldan hafa skáld verið eins gersamlega úr kallfæri við þjóð sina, hún hafnaði með fyrir- litningu þessari útlendu framúr- stefnu, rómantikinni, með hennar framandi bragarháttum, hug- myndum og málfari. Enda hafði þjóðin i nærfellt sjö aldir verið næsta samfelldur lesendahópur um rimur. En 20árum eftir dauða Jónasar var þessi rómantik á allra vörum. Hvort finnst okkur betri bókmenntir nú? Aþekkt dæmi, mun nærtækara, eru atóm- skáldin. Sjaldan hafa viðbrögð lesenda, upp til hópa orðið nei- kvæðari við nýrri skáldskapar- stefnu. En siðan hefur aðgangur hennar að lesendum áreiðanlega greiðst mikið, og flest ný skáld fylgt hefð hennar. Hinsvegar verður það varla fært á reikning þessara skálda, að hér skuli hafa orðið sama þróun og annars- staðar, að ljóð hafa þokað fyrir skáldsögum. AB óttast að ef framúrstefnu- skáld fjarlægist lesendur of mikið, gliðni þeir i tvo hópa. Sárafáir lesi framúrstefnu- skáldin, en fjöldinn rusl. „Þá verður ekki lengur til hámenn- ingarverkamaður einsog Tryggvi Emilsson né heldur alþýðu- höfundur einsog Þórbergur Þórðarson.” Bæði dæmin sýnast mér af- sanna kenningu AB. Þvi þaö hljóta allir að sjá sem lesiö hafa bækur Tryggva, hve gegnsýrðar þær eru af skáldsögum Halldórs Laxness frá 4. áratuginum, bæði i þjóðlifsmynd og málfari. Og þær sögur voru þó örugglega ekki samdar fyrir rikjandi smekk sins tima. Er ekki sanni næst að Hall- dór hafi alveg gengið framaf honum? Eða þá Bréf til Láru, 1924. Var það I kallfæri við það sem fólk hafði vanist I bók- menntum? Ég veit ekkert rit eldra i' námunda við það. Mig minnir að Stefán Einarsson kalli það byltingu i bókmenntasögu sinni, loksins hefði talmál verið fest á bók. Höfðaði Þórbergur til almennings svo snemma? Svari þau sem til þekkja. Ég hefi það eftir Axel i Klausturhólum að bækur hans hafi nær ekkert selst fyrren i seinni heimssytjöld. Af dæmunum dreg ég að framúrstefnan seytli til fjöldans, og að hana þurfi til að upp risi hámenningarverkamenn. Alþýðubókmenntir Skáld mega ekki binda sig við þær lestrarvenjur alþýðunnar sem rikja hverju sinni. Þvi i auð- valdsþjóðfélagi er hún upp til hópa mótuð af borgaralegum við- horfum einsog aðrir þegnar þess. Stalinistar neituðu þessu. A sinn hátt héldu þeir lika fram þessari borgaralegu goðsögu, að góðar bókmenntir hljóti að ná beint tíl alþýðunnar. Þeir rök- studdu hana með einhverskonar verkalýðsdulhyggju. A 20. öld, undir drottnun auðvaldsins, átti verkalýður (einkum i stóriðju) að hafa heilbrigð, eðlileg og sósialisk viðhorf til allra hluta. Af þessu risu öreigavisindi (liffræði Lysenkos, m.a., öreigabók- menntir.o.fl.). Raunar töldu þeir lika þurfa leiðsögn flokksins. Þetta er nk. vélræn efnis- hyggja. Fyrst verkalýðsstéttin myndi gera sósialiska byltingu, hlaut hún að hafa réttar hug- myndir, almennt talaö. Marx- istar telja hinsvegar að hún öðlist réttar hugmyndir i byltingar- baráttunni. Þvi börðust leiðtogar rússnesku byltingarinnar á móti þessari goðsögu, og vildu að verkalýðurinn tileinkaöi sér gagnrýnið hið besta i rikjandi, borgaralegri menningu. Það er byltingarstefna I menningar- málum. Þetta sýnist mér Ami lika boða i lok greinar sinnar. En 1928—9 varð verkalýösdul- hyggjan ofaná hjá kommúnist- um, og hefur lengstum riðið hjá þeim húsum siðan, með hörmu- iegustu afleiðingum. Svo tiltölu- lega vægt dæmi sé tekið, fékk Bertolt Brecht miklar ákúrur fyrir óalþýðlega framúrstefnu. Hann svaraði þvi til, að það væri alls ekki alþýðunni i hag að lög- helga lestrarvenjur hennar. „Tilaö fá bókmenntir fyrir alþýðuna þarf hreint ekki að gera þá kröfu að verkið verði umsvifa- laust skiljanlegt öllum sem á það rekast. Alþýðan getur tileinkað sér verk með ýmsum hætti, t.d. i gegnum fámenna hópa sem skilja skjótt og breiða siðan út skiln- inginn, Að skrifa fyrir litla hópa þarí alls ekki að sýna íyrir- litningu á alþýðunni. Það fer eftir þvi hvort þessir hópar fyrir sitt leyti þjóna hagsmunum alþýö- unnar, eða vinna gegn þeim (einkanlega i sérhagsmuna- skyni)”. 1 framhaldi segir Brecht ýmsar sögur af þvi hve opið verkafólk hafi verið fyrir form- nýjungum, en lokað fyrir þvi að hann hefði eitthvað vegna hefðar- innar. Aðalatriði var fólkinu að verkið væri satt i inntaki, tilfinn- ingum og framsetningu (B. Brecht: Alþýðleiki og raunsæi, grein frá 1938). Listsköpun Þaö hefur löngum veriö talið aðal góðra listaverka að sjá hlutina og segja á nýjan hátt, brjótast útUr viðjum vanans. Þvi við ætlumst til þess að listamenn rýni djúpt i heim okkar, finni sjálfir meginatriöi hans og setji fram þannig að nái til lesenda — ekkibara tilskynsemi þeirra, það yrði ritgerð, meira eða minna dulbúin — heldur þannig, að þeim veröi þetta skynjun, reynsla. Þar sem nú veröldin er ákaflega margslungin og breytíleg, leiðir af þessu, að mjög oft hljóta skáldin að vikja útaf förnum vegi, „fara nýjar leiðir”. Enda er alkunna að þegar listamanni tekst vel upp, er naumast hægt að segja að hann velji sér efni, hvað þá afstöðu tíl þess eða stll, og þarafleiðandi ekki heldur les- endahóp. Allur persðnuleikinn er virkur i sköpuninni, dulvitund i rikum mæli. Þótt almenningur þurfi oft langan tima tilað með- taka mikla nýlundu, þá gerir hann það að lokum, þegar lista- verkin opna honum innsýn i eigin heim. Það sýna m.a. dæmin hér aðframan. Svo, þegar litið er um öxl, vill þetta allt renna saman, fólki sýnist að góð skáld hafi ævinlega kunnað að höfða til aiþýðunnar. AB hefur áhyggjur af nýlegri stéttaskiptingu i bókmenntunum. En hún hefur lengi verið við lýði. Það er ósköp eðlileg afleiðing þess að þjóð- félagið er stéttskipt, auðvitað hafa menn mismunandi aðgang að list og mismunandi áhuga, eftir skólagöngu, m .a. Við getum bætt úr þvi með þvi að útrýma stéttaskiptingu, með byltingu, en við útrýmum henni aldrei með töfrum, einsog að særa skáldin tilað skrifa nú svoað alþýðan fylgist með. Og sist held ég að við þurfum að kviða þvi að „mið- sæknin” (konformisminn) verði ekki nógu sterk. Ætli markaðs- lögmálin sjái ekki um það, og gott betur. Það er sjálfur vaxtar- broddur listarinnar sem rýfur heildarmyndina hverju sinni. Þvi er amk. mjög villandi, ef ekki beinlinis rangt að segja: „menninger ekki sterk nema hún nálgist það að vera sameign þjóðar, samnefnari, viðmiðun.” Hitt væri sanni nær að m en ning sé sterkust þegar hún er fjölbreyti- legust, andstæð öfl berjast i henni, þvi þá leggja menn sig alla fram i þjónustu málstaðar sins, skoða málin I grunn. Og þá verður sú menning best sem almenningur á aðgang að þvi sinni. En það er vitaskuld megin- atriðið, einsog ég held lika að Arni meini með siðast tilfærðri klausu. Inntak goðsögunnar Þessi kenning, um að tslendingar hafi verið samstæður lesendahópur fram á siðustu ár, er jafn útbreidd og hún er röng. Þvi gegnir blekkingin greinilega þjóðfélagslegu hlutverki, er goð- saga. Og það er alveg augljóst hvert þetta hlutverk er. Það er að breiða yfir stéttaandstæður þjóð- félagsins, skapa mönnum þá fölsku vitund að þjóðin sé ein heild, stór fjölskylda, allirá sama báti, hvað sem þjóðfélagsstöðu liður, og þaráofan nokkurs konar andlegur aðall mannkynsins. Smáa, en samstæöa hábók- menntaþjóðin i' norðrinu er sko engir öreigar. Aðeins eitt geti stefnt þessari dýrð I voða, þ.e. að skáldin séu ekki nægiiega ihalds- söm! Þessi goðsagá er þvi eitt af þeim öflum sem viðheldur auð- valdskerfinu á Islandi. Mér er auðvitað fjarri skapi að gera Arna Bergmann ábyrgan fyrir henni. Þetta er ein þeirra lyga sem allsstaðar smjúga inn, taka á sig ötal gervi, verða hvar- vetna fyrir. Þvi verður að gripa hvert tækifæri tilaö afhjúpa þær. Lyon, 30. nóv. 1980. örn Ólafsson

x

Þjóðviljinn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.