Þjóðviljinn - 22.07.1981, Blaðsíða 10

0 StÐA — ÞJÓÐVILJINN Miðvikudagur 22. júll 1981
Haukur
Helgason:
Stúdentar á fundii Varsjá; þróuninni veröur ekki snúiö til baka...
Lítil hugleiðing um Pólverja
bað er ekki ofsögum s;agt aö at-
burðir þeir sem gerst hafa i Pól-
landi á undanförnum ellefu mán-
uðum hafa vakið geysimikla at-
hygli um heim allan. Er það að
vonum þvi vafalaust má telja að
þróun mála þar flandimun koma
til með að hafa stórfelld áhrif viða
um heim og þar með á framvindu
mannkynssögunnar.
1 raun er allt það sem skeð hef-
ur i Póllandi á þessu tæpa ári
upphafið að þvf að mikil breytine
hlýtur að verða á stjórnun vald-
hafa i þeim löndum sem búa við
hagkerfi kommúnismans/sósial-
ismans — og hugsanlega einnig i
öðrum löndum — og hefur þar af
leiðandi heimssögulegt gildi.
Ef nánar er aðgætt þá er það
engin furöa að það skulu einmitt
vera Pólverjar, sem riða á vaðið.
öll saga þeirra sýnir að þeir eru i
óvenju rikum mæli frelsisunnandi
þjóð. Og þeir hafa áður staðið i
broddi fylkingar i baráttunni fyr-
irréttindum allra manna. Jafnvel
áður en franska byltingin mikla
var gerð árið 1789 hafði pólski rit-
höfundurinn og stjórnmálamað-
urinn Hugo Kollataj kvatt sér
hljóðs og ritað um réttindi til
handa öllum manneskjum.
Það er þvi ekki Ur vegi að rifja
litiilega upp sögu Pólverja. Það
eykur skilning manns á þvi sem
hefur verið að gerast, á þvi sem
er að gerast þessa dagana, á þvi
sem mun gerast i nánustu fram-
tiö.
Ritaðar heimildir segja að
pólskt riki hafi verið stofnsett á
árinu 963. Landamæri þessa rikis
voru mjög svipuö nUverandi
landamærum, á milli fljótanna
Odra i vestri og Bug i austri, á
miUi SUdeta- og Karpatafjall-
garðanna i suðri og Eystrasalts i
norfri.
Landiö var þvi staðsett á miðju
meginlandi Evrópu með volduga
nágranna bæði i austri og vestri,
RUssland og PrUssland, og einnig
i suðri þvi i eina h’ö var Austurriki
stórvel di.
Þessir máttugu grannar seild-
ust m jög til áhrifa og valda i Pól-
landi, ýmist hver fyrir sig, tveir
þeirra sarntimis eöa allir saman.
Fyrir þvi áttu Pólverjar i einni
styrjöldinni á fætur annarri. Báru
þeir oftlega sigurorð af óvinum
sfnum en urðu þó oftar en ekki að
láta i minni pokann, lUta i lægra
haldi tyrir ofureflinu.
Þannig skiptu PrUssland, Aust-
urri'ki og RUssland landinu á milli
sin á árinu 1772 og aftur fór önnur
skipting landsins fram á milli
sömuaöila á árinu 1793.
Á árinu 1794 gerðu Pólverjar
mikla uppreisn gegn hinum er-
lendu valdhöfum . Foringi þeirrar
uppreinar var Tadeusz
Kosciuszko (1748—1817), sem tek-
ið hafði þátt i frelsisstriðinu i
Norður-Amerfku og orðið þar
hershöfðingi og einn helsti sam-
starfsmaður George Washington.
Pólverjar fóru halloka, uppreisn-
in var barinn niður með mikilli
grimmd.
t þriðja sinnið var Póllandi
skipt á milli sigurvegaranna og
var landiö bókstaflega þurrkað Ut
af landakorti Evrópu.
Þess skal getið að Kosciuszko,
sem varð þjóðhetja Pólverja,
kemur nokkuð við sögu i frelsis-
baráttu okkar íslendinga^á öld-
inni sem leið. Var það með þvi að
i fjórða árgangi FJÖLNIS 1838
var birt grein um þennan póiska
baráttumann frelsisog gerð grein
fyrir æviferli hans ilöngu máli. Að
sjálfsögðu birtuþeir Fjölnismenn
þessa grein til að hvetja lands-
menn si'na i baráttunni gegn yfir-
ráðum Dana hér á landi.
Eftir þriðju skiptinguna 1795
fyrirfannst ekkert pólskt riki i 120
ár. Allir Pólverjar voru þegnar
hinna afturhaldssömu drottnara i
Berlin, Vinarborg og Moskvu.
Á þessu timabili sátu Pólverjar
samt ekki auöum höndum, þeir
létu sannarlega til sin heyra og
gerðu eina uppreisnina á fætur
annarri, 1806, 1830—31, 1846, 1848,
1863—64, 1905—1907. Aliar voru
uppreisnir þessar brotnar á bak
aftur og var hvorki til spöruð
haröneskja né grimmd af hálfu
valdhafanna.
1 lok heimsstyrjaldarinnar
fyrri árið 1918 endurheimti Pól-
land loks sjálfstæði sitt á nýjan
leik. En eins og allir vita réðust
hersveitir Hitlers á landið i
september 1939 og lögðu það und-
ir sig og réðu þvi til loka heims-
styrjaldarinnar siðari árið 1945.
Með orðum er naumast hægt að
lýsa þeim ósköpum sem dundu
yfir pólsku þjóðina á hernámsár-
um þýsku nasistanna. Með eigin
augum hef ég séð dæmi þessa,
m.a. i Oswiecim (Auschwitz), og
treysti mér hreint ekki til að orð-
lengja þar um.
En þurrar tölur tala sinu máli.
Áður en heimsstyrjöldin hófst
voru i'bdar Póllands rúmlega 31
milljón talsins. Af þessum fjölda
féllu 644 þUsundir i orustum gegn
innrásarliðinu en 5 milljónir og
577 þúsundir manna voru myrtar
af nasistum, aðallega i gasklefun-
um. Þannig var ibUafjöldinn i
Póllandi þegar styjöldinni lauk
rUmlega 24 milljónir talsins.
i tilefni af
þjóðhátíðar-
degi þeirra,
22. júlí
Efnalegt tjón varð ofboðslegt. A
skipulegan hátt eyddu þýsku
nasistarnir heilum borgum og
bæjum. bannig voru nær þvi 90
hundraðshlutar af höfuðborginni,
Warszawa, i algjörri rUst þegar
hildarleiknum lauk. Þriðjungur
allra ibUðarhUsa i landinu hafði
verið eyðilagður. Verksmiðjur,
sem nasistarnir höfðu ekki getað
hagnýtt til eigin afnota, höfðu
verið sprengdar i loft upp. Nær
þvi þriöjungur af öllum skógum
landsins hafði verið felldur, þann-
ig öfluðu nasistarnir sér 75 millj-
ónir kúbikmetra af trjávið. Og
þannig mætti lengi telja.
1 öllum þeim styrjöldum sem
pólska þjóðin hefur átt I hefur hUn
sýnt dæmafátt hugrekki og
baráttuvilja. Þegar um er að
ræöa frelsi þjóðar þá er eins og
komið sé við kviku i pólskri þjóð-
arsál. Og þetta gildir ekki ein-
göngu þegar um frelsi eigin þjóð-
(I kvöld heldur tslensk-
pólska menningarfélagið
samkomu að Hótel Borg
(Gyllta salnum) i tilefni af
þjóðhátíðardegi Pólverja, 22.
júli.
Samkoman hefst klukkan
20.30 og þar mun Sigurður A.
MagnUsson, rithöfundur,
flytja ræðu, Gisli MagnUs-
son, pianóleikari, mun leika
pólsk lög og Þorsteinn ö.
Stephensen, leikari, mun
lesa upp.
Að lokum verður dansað.
öllum vinum Póllands er
heimill ókeypis aðgangur)
ar er að ræða, heldur einnig frelsi
annarra þjóða. Þannig var það —
svo dæmi sé nefnt — með
Kosciuszko i' frelsisstriðinu með
Washington.
Þannig var það einnig i siðari
heimsstyrjöldinni. Pólverjar
börðust ekki eingöngu á heima-
vi'gvelli heldur tóku þeir drjUgan
þátt i bardögum viðsvegar um
heiminn. Er lalið að þáttur
pólskra fhigmanna i baráttunni
um Bretland hafi verið með ein-
dæmum og átt rikan þátt i þvi' að
flugflota Hitlers tókst aldrei að
undirbUa jarðveginn fyrir áætl-
aðri ir.nrás i það land.
Heimsstyrjöldin siðari hófst
með innrás Hitlers á Pólland.
Pólverjar tóku á þann veg á móti
ofureflinu aðþaðvakti aðdáun og
um leið furðu umheimsins, enda
sagði sá stórbrotni og klóki
stjórnmálamaður, Roosewelt for-
seli, eitt sinn að „Pólland hefði
vakið veröldina til dáða”.
Strax að styrjöldinni lokinni
tóku Póiverjar til hendinni við
uppbygginguna i landi si'nu. Má
geta nærri hvilikt feikna verk þaö
var.
Allar þær rikisstjórnir, sem
með völd hafa farið i Póllandi frá
styrjaldarlokum,hafa i raun ver-
ið tilnefndar af Sameinaða verka-
mannaflokknum, en i þeim flokki
hafa kommúnistar haft tögl og
hagidir.
A fyrstu árunum tókst margt
vel i sambandi við hina margvis-
legu uppbyggingu i landinu, svo
vel á sumum sviðum að furöu
sætir.
Hinsvegar tók snemma að
brydda á þvi' að miöstýringin og
skrifstofuvaldið keyrði Ur hófi
fram. Af þessu leiddi að stöðugt
seig á ógæfuhliðina i efnahags-
stjóm landsins. Illa Igrundaðar
áætlanir voru gerðar um ýmis
stórvirki i'iðnaði og sumar þeirra
voru framkvæmdar að mestu eða
öllu með þvi' að fá að láni erlent
fjármagn, ýmist i austri eða
vestri. Margvi'sleg mistök voru og
gerð i' sambandi við landbúnað-
inn. Skömmu eftir lok styrjaldar-
innar hafði jörðum landsins verið
skipt upp, ýmist milli rikis- eða
samyrkjubUa annarsvegar eða
milli bænda hinsvegar. Hængur-
inn var sá að velflestir bændurnir
fengu aðeins skika lands þar sem
ekki var hægt að koma við vél-
væðingu. Afleiðingin varö sú að
yngri kynslóðirnar flykktust til
borganna og minna var framleitt
af landbúnaðarvörum. Jafnframt
þessum mistökum sem gerð voru
i efnahagsmálum þjóðar-
innar — og auðvitað er hér aðeins
stiklað á mikilvægustu hlið-
unum — þá gerðu stjórnvöld al-
varlegar skyssur i sambandi við
andlegt og menningarlegt lif
þjóðarinnar. Pólverjar eru ákaf-
lega trúhneigð þjóð og talið er að
allt að 90% þeirra séu kaþólikkar.
A milli stjórnvalda annarsvegar
og kaþólsku kirkjunnar hinsvegar
rikti um skeið fullur fjandskapur
og auðvitað mun það hafa verið
sök beggja aðilanna — eins og
oftast þegar tveir deila. Hitt var
alvarlegra að almennt tján-
ingarfrelsi var skert að miklum
mun.
Þetta sem nú er sagt olli mikl-
uni og^sifellt vaxandi óróa hjá
pólskú þjóSínnirOgi ágúst i fyrra
gripu verkamenn i Gdansk i
taumana með þeim árangri sem
öllum er kunnugt um.
Samstaða (Solidarnosc) hefur
komið til sögunnar og er orðin
fjöldahreyfing, meðlimir hennar
munu vera yfir 10 milljónir tals-
ins. Samstaða er ákaflega laus í
reipunum, þannig hafa engar
kosningar farið fram innan vé-
banda hennar en hingað til hefur
Lech Walesa verið óumdeildur
foringi hennar. En aðalatriðið er
að Samstaða hefur hlotið viður-
kenningu opinberra stjórnvalda
og er nú ásamt eiginlegum stjórn-
völdum og kaþólsku kirkjunni
orðin þriðji sterki aðilinn i' Pól-
landi.
Margt er I óvissu um hvernig
mál fara i Póllandi. En eitt má
telja alveg öruggt: Þróuninni þar
i landi verður ekki snúið til baka
þannig að allt fari i sama horf og
áður var. Margthefur þegar skeö
sem telja má til stórtiðinda. Þjóð-
in færað tjáhug sinn opinberlega,
i blöðum og öðrum fjölmiðlum.
Frjálsar leynilegar kosningar
fara nú fram i þeim flokki, sem
kommúnistar ráða yfir. 1 raun og
veru er hægt að segja að hinar
þrjár sterku stofnanir i Póllandi
hafi tekið höndum saman, stjórn-
völd undir nýrri forystu Kania og
forsætisráðherrans Jaruzelski,
kaþólska kirkjan og Samstaða.
Við skulum vona að pólsku
þjóðinni auðnist að fá meira frelsi
til orðs og æðis. Þá mun henni
vegna vel i' framtfðinni þótt hún
enn um sinn þurfi að bUa við
þröngan kost.
- Haukur Helgason,
hagfræðingur.
Formaður íslensk-pólska
menningarfélagsins.