Þjóðviljinn - 03.04.1982, Blaðsíða 10

10 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 3.— 4. aprll 1982.
Svavar Sigmundsson
skrifar málþátt
Frá innanskömm
til streitu
Einn er sá hópur fólks i þjóðfélaginu sem miður má (sin) í
tvennum skilningi, en það eru þeir sem sjúkir eru, hvort sem er
til skamms tima eða langs.
Orðið sjúkdómur og samheiti þess tákna ekkert skýrt af-
markað hugtak, hvorki i munni alþýðu né lækna. Það nær yfir
breitt svið ýmissa fyrirbær^t.d. frá krabbameini til þunglyndis.
Flestir munu skilgreina sjúkdóm sem einstaklingsbundna þján-
ingu, sem á sér ytriorsakir t.d. eitrun, smit eöa slit. Þetta sjúk-
dómshugtak hefur smátt og smátt fest rætur siöustu aldirnar,
eftir að náttúruvisindin fóru að greina einstaka sjúkdóma i
myrkviði trúar og hjátrúar. Ariö 1789 skrifaði Sveinn Pálsson
læknir einmitt grein i Lærdómslistafélagsritin um islensk sjúk-
dómanöfn, þar sem hann mælir með islenskum heitum i stað út-
lendra.
Fyrir daga náttúruvisindanna var sjúkdómshugtakið i raun
félagslegra en það hefur verið nú um langa hrið, þvi að sjúk-
dómar voru þá mjög tengdir hugmyndum um sekt og skömm,
refsingu og friöþægingu. Það gæti beinlinis komiö fram I orðinu
innanskömmum innvortis kvilla. Tilkoma nýrra aöferða lækna-
visindanna við greiningu sjúkdóma og um leið lækning margra
þeirra, hafði þann ókost með sér að sjúkdómar og orsakir þeirra
voru rifin úr félagslegu samhengi Þaö er ekki fyrr en eftir siðari
heimsstyrjöld sem farið er aö gefa þessu samhengi meiri gaum,
og kemur þar ekki sist til sálfræði og sállækningar. Nú er litiö á
sjúkdóma öðrum augum en áður var, og er þá sérstaklega átt viö
sálræna sjúkdóma en einnig marga likamlega. Sá sem fær sjúk-
dóm, sýnir i rauninni sameiginlega vanliðan hópsins sem hann
heyrir til.
Núer æ meira taiað um ýmsa dæmigeröa „streitusjúkdóma”
sem afleiðingar af samfélagsgerð og lifnaöarháttum nútimans.
Orðin streita og stress koma ekki inn i máliö fyrr en á 7. og 8.
áratugnum. 1 Alfræðisafni AB um mannslikamann frá 1965 er
stress notaö sem nýyrði, og áriö eftir skrifar Þjóöviljinn um
„ „borgarsjúkdóm” eins og stress” (7. april, r). En elsta dæmi
Orðabókar Háskólans um streitui þessari merkingu er úr Arbók
Ferðafélagsins frá 1974, þar sem talað er um að fjall nokkurt
„losi um þá streitu sem safnast i limina á sléttum borgar-
strætum”. (85)
Félagsleg sjónarmið ryðja sér til rúms ilæknis- og hjúkrunar-
fræöum. Félagsiæknisfræðihefur verið kennd I Háskóla Islands
siðasta áratuginn og fyrstu féiagshjúkrunarfræöingarnir (öðru
nafni heilsuverndarhjúkrunarfræöingar) voru útskrifaðir hér á
landi I vor leiö (sbr. Þjóðviljann 24. júni, 6). Og nú er besta lækn-
ingin talin fólgin í þvi að koma I veg fyrir kviila.
Ég sagði i upphafi að hugtakið „sjúkdómur” væri litt afmark-
að, og má segja aö það komi fram i þeim mörgu samheitum sem
til eru I málinu. Hér verður ekki farið út i einstök sjúkdómanöfn,
enda er til sérstök orðabók, Islensk læknisfræðiheiti, þar sem
þau eru talin. En hér verða nefnd þau samheiti sem almennt eru
notuöum vanheilindi iikamans.enorðum geöveikiverða að biða
að sinni. Þessi orö eru: amaieri, billa, fár, heiisubrestur, heilsu-
leysi, heilsuvéila, illska, illta, krankleiki, kröm, kveisa, kvilli,
lasleiki, linja, linka, lumbra, luröa, lymja, Iympa, mein, mein-
semd, molla, ógerð, ófá, ófáa, óheilindi, ónot, otjálgra, ótrisja,
ótryssa, ótukt, pest, sjúkdómur, sjúkleiki, sjúknaður, skissa,
skömm, slappleiki, slen, slæmska, sótt, sýki, vanheilindi, van-
heilsa, vanliðan, vansemd, veiki, veikindi, veikleiki veilindi,
vella og vesöld.
Ýmis þessara orða eru sjaldgæf, og má vera að sum séu ein-
göngu notuð um skepnur, eða siöur um fólk, t.d. fár (sbr. hunda-
fár),eða ótjálg(r)aog ódöngun.Þá eru sum oröin einkum notuð
um ákveðna tegund sjúkleika, t.d. billaog ógerðsérstaklega um
magaverki, einnig kveisa.Hér eru talin saman orð sem spanna
sviöið frá hinni minnstu tilfinningu fyrir veikindum, t.d. slapp-
leikiog yfir i hina skæðustu pestog orð sem tákna almennt bágt
heilsufar, t.d. heilsuveila og vanheilsa. Eflaust mætti fiokka
þessi orð betur niður og gera nákvæmari grein fyrir merkingar-
brigðum, en hér eru ekki tök á þvi.
Verið getur að sum þessara orða hafi merkinguna „verkur”
beinlinis, t.d. illta, og sé þá samheiti viö pinu, sting og verk.
Þannig er hægt að hafa höfuöverk, tannpínu, hálsilltu og hlaupa-
stingsvo að nefnd séu nokkur dæmi um algengar tilkenningar.
En hvernig er hægt að lýsa þvi að maður sé haldinn sjúkdómi?
Tilþesserumörglýsingarorð,og eru þau helstu þessi: dompinn,
frá, farinn að heilsu, heilsulaus, heilsulinur, heilsulitill, heilsu-
veill, heilsutæpur, klénn, krankfelldur, krankur, kvellisjúkur,
lakur, lasburða, lasinn, linur, lurnpinn, litilfjörlegur, lymju-
legur, lympulegur, óheill, óhraustur, sjúkur, slappur, sloj,
slæmur, van(d)gæfur, vanheill, veikur, veill, vesall, þjáður og
þungt haldinn.
Hér er á sama hátt farið vitt yfir eins og i kaflanum um sjúk-
dóma, og væri fróðlegt að heyra frá lesendum um nánari skil-
greiningar, En þessi mörgu samheiti benda til þess að menn hafi
haft þörf fyrir að nota orð af mismiklum styrkleika eftir þvi hve
sjúkdómurinn var skæður. Mörg oröanna eru e.t.v. einskonar
bannorð, þar sem menn vildu ekki nefna sjúkdóma réttum
nöfnum af ótta viðþá. Þannig var sullaveikit.d. kölluðmein.
Svosem kunnugt er, er sá sem sjúkur veröur.kallaður sjúkl-
ingur.en til er lika orðið veiklingur, þó aí> sjaldgæft sé. Ef um
meiri háttar sjúkdóma er að'ræða, er talað um að e-r sé mikill
heilsuleysingi, og neilkvæðara: óttalegur kramakriki eða jafn-
vel pestargemlingur.og á það liklega helst við krakka. Þá eru
lika orðin ræfill og vesalingurum heilsulaust fólk. Um norðan-
vert land er sá kallaöur bjálfisem er fölur og tekinn eftir veik-
indi.og skekkiil er lika haft i þeirri merkingu.
Eftir allt þetta tal um sóttarfar og sjúkdóma, væri ekki úr vegi
að minnast á lækningar að siðustu. Þó að þær hafi breyst i rás
timanna, hefur orðið læknirhaldið velliog ekkert samheiti til við
það siöan bartskeraog græðaraleið. Og hin gömlu kvennastörf
hafa lika breyst. Hjúkrunarkona heitir nú hjúkrunarfræðingur,
og nuddkonan er orðin að sjúkraþjálfara eftir að hún fór að
hreyfa og þjálfa limina i stað þessaðnudda þá og strjúka.
Þeir sem vilja ieggja orð i belg skrifi Málþætti
Þjóðviljans, Siðumúla 6, R. Einnig geta þeir haft
samband við Svavar Sigmundsson i sima 22570.
Ég fer aftur austur
Vorið kemur eins og stelpa á
stuttum kjól sem hleypur út með
ærslum og látum. Vorið kemur
eins og kálfur sem hleypt er út i
fyrsta sinni. Vorið er dásamlegt
og varhuga vert i senn.
Brjóst okkar belgjast út af
fögnuði yfir nýrri birtu og
svalanum sem kemur yfir fjöíl.
Svefntimi styttist og blóðið ólgar.
Viðgáum ekki að okkur, hlaupum
léttklædd út og gleymum að taka
vitamin. Svo fáum við flensu af
eintómri léttúð og liggjum i rúm-
inu i marga daga.
Um siðustu helgi greip létt-
úðin mig og ég spanaði alla leið
austur i Miðdal i Laugardal með
valinkunnu liði, til að liggja úti i
sumarbústað. Ekki var þó fyrir-
hyggjan meiri en það, að i stað
þess að taka með mér stigvél eða
bomsur, var ég einfaldlega á
ónýtum og miglekum götuskóm. 1
Reykjavik var svifandi vor og
angan úr hálfþurru túni. Á
Laugarvatni var snjókoma með
vori, svo blaut, svo blaut, — ekki
fyrir sigtiskó.
Ég fékk lánuð stigvél hjá
Kristjáni og Sigurborgu á
Menntaskólanum og svo var
gengið upp með Skillandsá i
hundslappadrifu. Gilið er fallegt i
leysingum og ofankomu, svo
fallegt að þvi verður ekki með
orðum lýst. Á eftir heit kjötsúpa i
góðum bústað og spjall meðan
rökkrið lagðist yfir hvit tré og
jörð og himinn urðu eitt.
Það snjóaði alla nóttina, hvessti
og skóf. Um morguninn vatns-
burður og snjómokstur. Bill
grafinn úr fönn.
Þegar við komum til
Reykjavikur var sama góða vorið
þar.en á mánudag fór eitthvað að
sarga i hálsinum á mér eins og
farið væri ofan i hann með grófri
þjöl. Ég ákvað að fara snemma
heim úr vinnnu, og um kvöldið
var kuldahrollur i mér og hálf-
gerður vetur. Ég fór snemma að
sofa og svaf til hádegis á
þriöjudag. Þá var ég svo
máttlitill að ég hafði varla þrótt
til að draga gluggatjöldin frá. 1
stað þess að drifa mig til vinnu
skreið ég aftur undir sæng og svaf
mestallan þann dag — i volæði.
Smám saman breyttist háls-
bólgan i mæöiveikihósta og nef-
rennsli mikið. Svona getur vorið
farið með mann.
A miðvikudag var liðanin
skárri enda hafði ég þá skóflaö i
mig ógrynni vitamins og sulls. Ég
gekk dúðaður til vinnu minnar i
Siðumúla og sviti spratt úr enni
við hvert fótmál.
Vorið var á sinum stað og þrátt
fyrir nokkra vanliðan fór ég
smám saman að gefa náttúrunni
gaum og teyga að mér hreint ioft'
i laumi. Ég losaði aðeins um tref-
ilinn og var strax gripinn ósjálf-
ráðum fögnuði.
Það er ekkert sem heitir. Ég
fer aftur austur i Miðdal á
páskum.
— Guðjón.
Ingólfur Á veröndinni situr kona
Sveinsson: °« drekkur absint
i grænum augum hennar
kvikar ljóðrænt bros
við næsta borð situr italskur signor
_ _ r með smekkinn framan á sér
Manu mey og dottar
inn af veröndinni hamrar blökkumaður
lög eftir Gershwin
á pianógarm
a vegg
mynd af Mariu mey
hangir á vegg
konan kveikir i vindlingi
dregur djúpt andann
Hvers vegna ertu hér, signor?
hvaðan komstu?
Skyndilega er blístrað hátt og hvellt
konan tekur upp vasaspegil
gerir skyndikönnun á andlitinu
litur til Mariu meyjar
signir sig
og segir:
Ég kem aftur...
Hún stakk út úr glasinu
og hvarf út i mannhafið
á Via nazionale. <Róm íaso)