Þjóðviljinn - 03.04.1982, Blaðsíða 13

Veikasta hliö þessa rikis, sem i
'upphafi var þaö vlölendasta í
Evrópu, var aö flestra dómi lítill
styrkur konungsvaldsins, eöa
miöstjórnarvaldsins með öörum
orðum sagt. Aöallinn var fjöl-
mennur, haföi skattfrelsi og réöi
aö jafnaöi þvi sem hann vildi
gagnvart öörum aöilum I rlkinu.
Hann gætti þess vel aö ekki kæm-
ist á laggirnar borgarastétt svo
sterk, aö hún gæti keppt viö hann
um völdin. Kirkjan haföi fyrir sitt
leyti ærin friöindi og var ánægö
meö óbreytt ástand, bændastétt-
in, þorri landsmanna, ánauöug aö
mestu og áhrifalaus. Konungarn-
ir stóöu þvi einir uppi I valda-
streitunni viö aöalinn og fóru
jafnan halloka. Valdaeinokun aö-
alsins og jafnframt ánauö bænd-
anna viröist hafa aukist samfara
efnahagsþenslunni undir lok
miöalda. Utflutningsframleiöslan
fyrir Vestur-Evrópumarkaö
kallaöi á stórbú og greiöan aö-
gang aö vinnuafli, sem varö til
þess aö rikustu aöalsmennirnir
drógu undir sig sem mest af landi
og hertu ánauöina á bændum.
Pólskt þing
Til þess aö geta komiö ein-
hverju af áhugamálum sinum i
framkvæmd urðu konungarnir að
fá stuöning aöalsins, og þann
stuöning fengu þeir ekki nema
meö þvi aö láta aðlinum eftir si-
aukin friöindi og völd. Hinsvegar
voru aðaismenn oft sundurþykkir
innbyröis, og sem miklir ein-
staklingshyggjumenn gættu þeir
þess vandlega, aö aðalsstéttin
sjálf gæti ekki komiö á fót fram-
kvæmdavaldi i staö þess valds,
sem hún hafði svipt konunginn.
Til þess aö fyrirbyggja slikt
endanlega ákvaö rikisþingið (áriö
1652), þar sem aöallinn aö sjálf-
sögöu réöi mestu, aö þaðan af
skyldi ekkert frumvarp ná fram
að ganga, nema þvi aðeins aö all-
ir þingmenn greiddu þvi atkvæöi.
Var þá svo komiö aö ekki einungis
konungurinn var þvi sem næst
valdalaus, heldur og einnig fyrir
þaö girt aö mestu aö þingiö gæti
stjórnaö. A sænsku þýöir „pólsk
riksdag” (pólskt þing) stjórn-
leysi.
Þetta kom samt sem áöur ekki
svo mjög aö sök fyrir ríkiö sem
sllkt meöan engum verulega
hættulegum andstæöingi var aö
mæta á næstu grösum. Rússland
var vanþróaö og tiltölulega mátt-
vana, Þýskaland aö visu tiltölu-
lega þróaö i atvinnumálum, en
sundraö og þvi fremur kraftlitiö
pólitiskt. Meðan ekkert öflugt riki
var I Noröur-Þýskalandi gat Pól-
land — likt og Sviþjóö og Dan-
mörk — auöveldlega haldiö sér i
tölu sterkra rikja og jafnvel stór-
velda. Viö suöurlandamærin
brutu Tyrkir Ungverja á bak
aftur snemma á sextándu öld og
ógnuöu siöan Pólverjum ööru
hvoru, en Tyrkir beindu athygli
sinni þá fyrst og fremst aö
Miö-Evrópu og Miöjaröarhafi,
svo aö áhugi þeirra á land-
vinningum á kostnaö pólsk-lithá-
iska rlkisins varö aldrei nema
takmarkaöur.
En á seytjándu öld dró blikur á
loft bæöi I austri og vestri. Rúss-
land magnaöist þá jafnt og þétt
undir stjórn Rómanofanna og
færöist einkum i aukana á siöari
hluta aldarinnar, eftir að þaö
haföi náö a sitt vald austurhluta
Okrainu og friöaö þaö land fyrir
Krimtörturum. Þegar Tartarar
voru á bak og burt gafst bændum
næöi til þess aö rækta korn, og
kornræktarland þetta, eitt þaö
besta I Evrópu, gaf þá áöur en
varöi af sér slika firnauppskeru,
aö Rússakeisarar fengu æriö um-
framkorn til þess aö fóöra fjöl-
menna embættismannastétt (sem
varö miöstjórn og stjórnsýslu-
kerfi til eflingar), námumenn er
brutu járn I úralfjöllum og fjöl-
mennan her, sem vopnaöur var
vigtólum úr þvi járni. A þeim her
fengu nágrannar Rússa, þeirra á
meðal Pólverjar, fljótlega aö
kenna.
1 Noröur-Þýskalandi kom öfl-
ugt riki, Brandenbúrg-Prússland,
til skjalanna um sama leyti. Og I
suöri haföi Austurriki eflst mjög
viö þaö aö hrekja Tyrki úr Ung-
verjalandi. öll þessi riki höföu
sterka miöstjórn og betur skipu-
lagðari her og stjórnsýslu en Pól-
land.
Helgin 3.— 4. april 1982. ÞJóÐVILJINN — StÐA 13
kost vænstan aö halla sér aö
Sovétrikjunum, til þess aö eiga
þar visa vernd gegn Þýskalandi.
^Oder-Neissse
línan
Til þess aö tryggja sér Pólverja
enn betur lagöi Stalin undir þá
mestallt Þýskaland austan fljót-
anna Oder og Neisse — meiri-
hluta Austur-Prússlands meö
Danzig (sem á pólsku heitir
Gdansk), Austur-Pommern og
Slésiu. Héruö þessi voru svo aö
segja alþýsk, og voru Ibúar
þeirra, ef til vill sjö til átta mil-
jónir aö tölu, hraktir slyppir og
snauöir vestur yfir Oder, þeir
sem ekki voru þegar þangaö
komnir á flótta undan sovéska
hernum. Vesturveldin samþykktu
þetta gerræöi fyrir sitt leyti, enda
um þær mundir almennt álitiö aö
þaö væri ekki nema gott á Þjóö-
verja. Reyntvar aö réttlæta þetta
meö þvi aö benda á, aö héruö
þessi heföu áöur fyrri verið pólsk.
Slésia og Austur-Pommern höföu
aö visu heyrt pólska ríkinu til á
fyrstu öldum þess og þá veriö
byggð slavnesku fólki, sem sumt
aö minnsta kosti má eflaust telja
til Pólverja. Austur-Prússland
haföi hinsvegar á þeirri tlö ekki
veriö byggt Pólverjum eöa Slöv-
um yfirleitt, heldur Böltum, og
þaö haföi aldrei veriö I nema
lausum stjórnarfarstengslum viö
Pólland. öll áttu héruö þessi þaö
sameiginlegt aö i margar aldir
höföu þau veriö þýsk aö mestu,
hvaö mál og menningu snerti.
Meö þeSsu þóttust Sovétmenn
slá tvær flugur i einu höggi. Þeir
minnnkuöu Þýskaland og sviptu
það meöal annars ööru mikilvæg-
asta þungaiönaöarsvæöi sinu,
Efri-Slésiu. 1 ööru lagi mátti bú-
ast við, aö Þjóöverjar myndu illa
una þessum málalokum, þannig
aö Pólverjum yröi nauöugur einn
kostur aö halda tryggö viö Sovét-
rikin, til þess aö eiga vernd þeirra
visa gegn Þjóöverjum, ef þeir
skyldu reyna aö endurvinna um-
rædd héruö. Hér var sem sagt
gert ráö fyrir þvi, aö Pólland yröi
áfram i gömlu klemmunni milli
miklu sterkari rikja Þjóöverja og
Rússa.
En málin hafa aö ýmsu leyti
þróast á annan veg. Vegna tog-
streitu Sovétrikjanna og vestur-
veldanna klofnaöi Þýskaland I tvö
riki og er því tiltölulega veikara
og síöur samhent gagnvart Pól-
landi en áöur. Pólland er aö visu
innikróaö af Sovétrikjunum og
fylgirikjum þeirra, en ofurefli
þeirrar innikróunar er samt sem
áöur ekki á viö þann járnhring,
sem Hitler og Stalin höföu slegiö
um landiö fyrir siöari heimsstyr-
jöld og Rússland, Prússland og
Austurriki á siöari hluta átjándu
aldar.
Árangur af
Ostpólitík
Þar aö auki hefur ekki einungis
Austur-Þýskaland, heldur
Vestur-Þýskaland, viöurkennt
Oder-Neisselinuna. Veröur ekki
annaö séö en aö Þjóöverjar hafi i
þeim efnum komist að þeirri
niöurstööu, aö best sé aö sætta sig
viö oröinn hlut. Þetta er einn liö-
urinn I „Ostpolitik”
vestur-þýskra sósialdemókrata,
sem gengur út á þaö aö mýkja
hug Austur-Evrópumanna — og
ekki sist Pólverja — I garö Þjóö-
verja. Sú pólitik hefur áreiöan-
lega haft tilætluö áhrif i Póllandi,
aö minnsta kosti aö vissu marki.
Þaö hefur svo haft i för meö sér
aö ótti Pólverja viö Þjóöverja er
minni nú en fyrr (þó áreiöanlega
langti frá horfinn), sem gerir svo
að verkum aö Pólverjar telja sig
ekki hafa neina sérstaka þörf á
Sovétrikjunum sem bakhjarli
gegn grönnunum I vestri.
1 stuttu máli sagt: í striðslok
stuöluöu Sovétmenn aö stofnun
fremur sterks Póllands i þeirri
trú, aö þetta riki yröi öryggis sins
vegna upp á þá komiö og aö þeir
gætu þvi auöveldlega haft þar
tSgl og hagldir um langa framtlö.
Þróun mála eftir striöiö, einkum
viövikjandi Þýskalandi, hefur
gert að verkum aö þessi áætlun
sovéskra valdhafa hefur sumpart
Sjá næstu siðu
Þýskir herlögreglumenn, liflátnir Pólverjar: engin þjóö varö fyrir meira manntjóni.
Pólverjar setjast aö i Austur-Prússlandi 1945: Stalin taldi aö þeir yröu
aö halla sér aö Sovétrikjunum.
er þeir skiptu þvi á milli sin undir
lok aldarinnar. Um þaö verk voru
Prússar og Rússar mestir áhuga-
menn, Austurrlki heföi aö likind-
um viljaö halda viö sjálfstæöu
Póllandi i von um aö geta teflt þvi
fram gegn hinum tveimur, en
hirti þó „sinn” part heldur en aö
láta hann lika lenda I gini vald-
hafa i Berlin og Moskvu.
Meöan stórveldi þessi þrjú,
Rússland, Prússland/Þýskaland
og Austurriki, réöu mestu i Mið-
og Austur-Evrópu og höföu þar aö
auki meö sér vissa samstöðu,
voru litlar likur á þvi aö pólskt
riki yröi stofnaö á ný. Þótt
ágreiningur væri á milli keisara '
dæmanna þriggja um ýmislegt,
voru þau hjartanlega sammála
um þaö, aö best færi á þvi aö i
þeim efnum yröi látiö sitja viö
óbreytt ástand. Vesturveld-
in höfðu hinsvegar á bak viö
eyraö aö koma Póllandi á fætur
aö nýju, til þess aö geta teflt þvi
fram gegn stórveldum álfunn-
ar miörar og austanverörar.
Napóleon haföi þannig á sinum
'tima tilburöi I þá átt aö rétta
Pólland viö þó meö hálfum
huga. Þetta ástand mála breytt-
ist fyrst að ráöi meö heims-
styrjöldinni fyrri. 1 lok þess
stríös var Austurriki sundraö,
Þýskaland sigraö og Rússland
lamaö af borgarastriöum. Undir
þeim kringumstæöum var hægt
aö koma tiltölulega myndarlegu
pólsku riki á legg meö stuöningi
vesturveldanna.
Fjórða skipting
Póllands
En Þjóöverjar og Rússar i
mögnuöust skjótt á ný, og jafn-
framt sáu Pólverjar sér enn á ný
hættu búna úr austri og vestri. Af
hugsjónaástæðum átti aö visu svo
aö heita, aö Þýskaland nasista og
Sovétrikin væru svarnir og
ósættanlegir óvinir, en þessi stór-
veldi áttu þaö hinsvegar sam-
eiginlegt, aö þau voru óánægö
meö þá skipan mála, sem sigur-
vegararnir i heimsstyrjöldinni
fyrri, vesturveldin, höföu komiö á
i Evrópu aö striöi loknu. Milli
Rússa og Prússa haföi aukheldur
aö jafnaði veriö fremur gott sam-
band, þótt aö visu heföi slest
alvarlega upp á vinskapinn stöku
sinnum. Afstaöa prússnesku
júnkaranna gagnvart Pólverjum
var önnur og stórum neikvæöari.
Það heföi þvi ekki endilega
þurft aö koma eins og skrattinn úr
sauöarleggnum er þeir Hitler og
Stalin geröu meö sér griöa-
samning, réöust siðan á Pólland
og skiptu þvi á milli sin, rétt eins
og Friörik mikli og Katrin önnur
áöur. Enn sem fyrr voru vald-
hafar Þýskalands og Rússlands
sammála um, aö best færi á þvi
aö ekkert Pólland væri til.
En þessi sátt stóö ekki lengi,
Hitler réöist á Sovétrikin og I lok
heimsstyrjaldarinnar siöari voru
málin enn gerbreytt. Vesturveld-
in voru aftur sigurvegarar og
tóku ekki annab I mál en aö
pólska rikiö væri endurreist. Þar
aö auki hafði árás Þjóöverja á
Sovétrikin og yfirgengileg
hryöjuverk þeirra þar aö engu
gert þá heföbundnu vinsemd, sem
aö vissu marki haföi rikt I sam-
skiptum Prússlands/Þýskalands
og Rússlands/Sovétrikjanna. Nú
hötuöu og óttuðust Sovétmenn
Þjóðverja öllum öðrum fremur og
næstu árin var meginatriöiö i
utanrikispólitik Sovétrlkjanna aö
útiloka aö þetta gæti endurtekiö
sig. Stalin vildi þvi ekki einungis
sjálfstætt Pólland (aö forminu
til), heldur og sæmilega öflugt
Pólland, er gæti oröiö útvöröur
Sovétrikjanna gegn Þýskalandi.
Hann treysti aö visu Pólverjum
illa, en taldi þó aö eftir illvirki
Þjóöverja I Póllandi (um 6
miljónir Pólverja létu lifiö I
heimsstyrjöldinni siöari og landiö
var aö miklu leyti lagt i eyði)
myndu Pólverjar sjá sér þann
Pilsudski varö forseti endurreists
Póliands eftir heimstyrjöldina
fyrri: milli tveggja elda.
Pólland skipt
Stalin og Ribbentrop 1939: sem
fyrr samiö um aö ekkert Pólland
væri á milli þeirra.
Afleiöingar þessara breytinga á
valdajafnvæginu i álfunni sýndu
sig i upphafi átjándu aldar, er
Sviþjóð datt úr tölu stórvelda og
var aö minnsta kosti öðru hvoru
næstu áratugina litiö annaö en
rússneskt leppriki. Pólland haföi
verið meö Rússum i bandalagi
þvi, er batt endi á stórveldistfö
Svia i Noröurlandaófriðnum
mikla 1700-1721, og þótt Pólverjar
ættu þannig aö heita á meöal
sigurvegaranna i þvi striöi, þá
uröu þeir aö þvi loknu jafnvel enn
háðari Rússum en Sviar. Pólskir
sagnfræðingar tala af litilli virö-
ingu um Agúst sterka kjörfursta
af Saxlandi, sem þá var jafn-
framt konungur Pólverja; segja
aö kraftar hans hafi aöeins veriö
likamlegir. En honum var vork-
unn; pólsku aðalsmennirnir vildu
enn sem fyrr engu sleppa af frelsi
sinu til þess aö hægt væri aö koma
á fót starfhæfri stjórn. Þetta, auk
vaxandi ofureflis Rússa og
Prússa, leiddi til þess aö rikiö
varð áuöveld bráö nágrönnunum.