Þjóðviljinn - 24.04.1982, Blaðsíða 10

10 StÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 24.-25. apríl 1982
Svavar Sigmundsson
skrifar málþátt
Lítil samantekt
1 siöustu sex þáttum heí ég beðið lesendur að hafa samband við
mig bréflega eða simleiðis til að gera athugasemdir við þættina
og auka við samheitum. Skemmst er frá þvi að segja, að ég hef
aöeins fengið eitt bréf, en hinsvegar nokkrar upphringingar, og
ýmsir hafa vikiðað mér athugasemdum á förnum vegi eða með
öðrum hætti. Bg ætla nú aö taka saman nokkur þau atriði sem
mér hefur verið bent á.
12. þætti, þar sem égtókfyrir fötlun.nefndi ég forna orðið fet-
ill.sem nú væri notaö i myndinni fatli.Mér hefur verið bent á aö
á Austurlandi sé orðiö fetillenn i góðu gengi, t.d. aö fá sér efni í
fetil.
I 3. þætti nefndi ég m.a. oröið öhlrun og gat þess aö Orðabók
Háskólans hefði ekki eldri dæmi um það orö en frá 1980. Vitaö er
þó að orðið er nokkru eldra. 1 ritgerð sem Ásdis Skúladóttir og
Ingibjörg G. Guömundsdóttir skrifuðu til BA-prófs I félagsfræði
og stjórnmálafræði viö Háskóla tslands 1977, Aldraðir i nútima-
þjóðfélagi, nota þær oröið öldrun, og má vera aö það sé enn
eldra; e.t.v. hafa læknar notaö það fyrr.
I sama þætti nefndi ég að skar væri haft um foreldri, en þaö
skal tekið fram, að hér er um slangurnotkun aö ræða, sem óvist
er um útbreiöslu á. Skarmerkir annars „lasburða gamalmenni”
sem kunnugt er, og það er almennasta merkingin.
I 4. þætti var orðiö táningurm.a. gert að umtalsefni, og gat ég
þess að elsta dæmi Orðabókar Háskólans um það væri frá 1962.
Hægt er að rekja oröið lengra aftur i timann. Kona hringdi til
min og sagðist hafa heyrt orðið hjá bónda austur á landi i síðasta
lagi árið 1957. Bóndinn haföi spurt hana hvað þetta orð táningur
merkti, en hann hafði rekist á það i Vikunni að hún hélt. Konan
sagðist ekki hafa getaö svarað bónda, þvi að hún þekkti ekki
orðið. Hinsvegar hefur mér lika verið bent á, að orðið hafi verið
búið til á ritstjórn Alþýðublaðsins i tið Gisla J. Ástþórssonar, og
hefur hann staöfest það i samtali við mig. Það hefði átt að vera
um 1961. En þessar heimildir stangast á, og þarf hér frekari
vitna við til að íá úr þvi skorið hvað orðið er gamalt i islensku i
umræddri merkingu. Mér hefur verið bent á að sænska orðið
tonáringsé liklegast til aö hafa verið fyrirmynd að táningur.og
má það vel vera.
Arið 1963 þýddi Jónas Kristjánsson leikritið Teenagerloveeftir
Ernst Bruun Olsen íyrir Þjóðleikhúsið og kallaði Táningaást.
Orðið hafði þá verið til umræðu i blöðum og var álitamál hvort
ætti að nota það I þýðingunni segir Jónas mér. Teenagermerkti
þá i dönsku „pige mellem 13 og 20” eins og segir I Nudansk ord-
bog frá 1957. Táninguri' islensku hefur hinsvegar aldrei merkt
annað en unglingur almennt, án tillits til kyns.
Isama þætti gat ég þess.að dæmi um orðið barnavernd i Orða-
bók Háskólans væri elst frá 1945. Sem vænta mátti var það ekki
elsta dæmi á prenti. Mér heíur verið bent á, að barnaverndarlög
vorusett hér 1932, og er liklegt aðoröiðséenn eldra.
1. 5. þætti fjallaði ég m.a. um streituog sagði elsta dæmi Orða-
bókar Háskólans vera t'rá 1974. Mér er tjáð að Páll G. Kolka hafi
komiðorðinu á framíæri, liklega i útvarpi, en ekki hefur tekist að
fá nánari vitneskju um hvenær það hafi verið. Benedikt Tómas-
son hefur bent á þetta, en hann notaöi sjálfur orðið álagí Heilsu-
fræði sinni 1966. Hann notar einnig það orð i þýðingu sinni i Al-
fræðasafni AB 7, Hreysti og sjúkdómar, sem út kom sama ár.
Þarsegir: „Alag (stress) er notað jöfnum höndum um þau öfl,
sem mæða á lifveru, og áhrifin af þeim.” (192). En hér eru þá
þrjúsamheitikomin: álag,streita.og stress.
Halldór Halldórsson prói'essor hefur bent mér á, að i upptaln-
ingu um sjúkdóma vantiorðið limpia.Orðið er I talmálssafni OH
i þessari merkingu (þ.e. „lasleiki”) komið frá Halldóru B.
Björnsson (einnig myndin linpia ).En orðið er lika til i merking-
unni „heilsuleysingi”. Þannig skrifar ölöf Sigurðardóttir frá
Hlöðum: „Það var ég auminginn, sem var linka, limpia og
heimótt, öllum minum til skapraunar”. (Ritsafn 1945,258). Orðið
limpiulegur er þekkt frá þvi fyrir 1800. Hannes Fmnsson notar
það i Kvöldvökunum: „Sifellt bliðviðri gjörir hveríi einn limpiu-
legan.” (1,8). Kona á Fáskrúðsfiröi segir að orðið sé „stundum
notaðum fólk, sem er nýstigið upp úr veikindum og er gauðslegt
i útliti”. (Talmálssafn OH). Halldór Halldórsson benti mér lika,
á.aðorðið lélegur vantaöi um þann sem laslegur er.
Helgi Guðmundsson dósent gat þess við mig, að i sjúkdóma-
orðin vantaði bringsmalaskottu sem hann hafði heyrt mætan
mann nota. Astæöan til þess aö oröið var ekki tekið upp i þætt-
inum, er liklega sú, aö oröið merkir nánast „þunglyndi”, en þau
orð hef ég ekki tekiö íyrir enn. Elsta dæmi OH um þetta orð er
frá Jónasi Hallgrimssyni þar sem hann segir: „mér er batnað
allra meina minna, nema einhverrar agnar af Hypo-
kondri — bringsmalaskottu —eða hvað það heitir”. (Rit II, 98)
Hipokondri er i orðabókum þýtt með „imyndunarveiki, þung-
lyndi”, og Konráð Gislason segir i orðabók sinni frá 1851 að það
sé „einskonar geðveiki.”Siðar hefur Halldór Laxness notað orðið
bringsmalaskottu. i'bókum sinum.
1 6. þættinuin nefndi ég, að oröið verkamannafélag væri i
Orðabók Blöndais (1920—24) en ég gat þess ekki, að elsta dæmi
ÓH er úr Andvara 1893-35). Verkakvennafélag var ekki tekið
upp hjá Blöndal fyrr en i Viðbæti 1963, en elsta dæmi OH er frá
Guðmundi Friðjónssyni (Rit IIL204),en textinn sem það kemur
fyrir i er liklega frá fyrsta eöa öðrum áratug aldarinnar. Verka-
iýðsfélager vislega eldra en frá 1958, eins og vita mátti, en þaö
kemur a.m.k. fyrir i bókinni Félagsmál á tslandi sem út kom á
vegum félagsmáiaráðuneytis 1942.
Hér verður Iátið staöar numið við a'thugasemdir að sinni, en
siðar komiö að þeim ábendingum sem borist hafa við 7. þátt.
Þeir sem vilja leggja orð I belg skrifi Málþætti
Þjóöviljans, Síðumúla 6. R. Einnig geta þeir haft
samband við Svavar Sigmundsson i slma 22570.
Laugardagur, sunnudagur,
mánudagur, þriöjudagur, miö-
vikudagur, fimmtudagur, föstu-
dagur... Allir dagar hafa lit, og
lögun sumir eru ljósir, aðrir
dökkir. Þykkir dagar, þunnir
dagar, léttir dagar, þungir dagar.
Rauðir og bláir dagar, heiðbláir
dagar.
Á laugardag fyrir viku sveif sól
á milli skýja sem sigldu hraðbyri
um himinhvolf. Léttur andvari
strauk um kinn. Grænka farin að
sjást aftur i túnum. Bg var i húsi
við Siðumúla og horfði út um
glugga. Fangelsi blasti við mér
hinum megin við götuna.
Ef maður væri i fangelsi...
kannski allt vorið... og sumarið...
Kannski I heilt ár eða mörg ár.
Gæti ég afborið það? Bg hugsa
stundum um það. Lokaður inni í
litlum klefa með rimla fyrir
glugga eða kannskiengan glugga.
Að sitja i fangelsi hlýtur að vera
pynting. Bg yrði brjálaður. Frek-
ar vildi ég láta klipa mig með gló-
andi töngum en að sitja inni i eitt
ár.
Dagurinn þyngdist.
Steinunn Sigurðardóttir talaöi
við Halldór Laxness Isjónvarpi á
sunnudag. Hannsagði aö sér heföi
aldrei orðið misdægurt a ævinni
og gæti kannski þakkað þvi að
hann hefði aldrei lagst i þung-
lyndi eða jafnvel giæpamennsku.
„I gær var maður handtekinn á
heimili sinu i Mosfellssveit og
tekinn til yfirheyrslu. Hann játaði
að vera valdur að innbrotinu i
skartgripaversluninni við Lauga-
veg um daginn. Nafn mannsins er
Halldór Guðjónsson”.
Svona hefði kannski staðið i
blaðinu i gær ef Halidor Laxness
hefði ekki átt hana ömmu sina
eða fengið heilahimnubólgu i
æsku. Að lenda i afbrotum er
mikil ógæfa og það á ekki að loka
menn inni nema þeir séu hættu-
legir fyrir annað fólk. Það er ör-
þrifaráð. Nóg er ógæfan samt.
Þjófa á að beita fortölum, setja
þá I vinnu, kenna þeim eitthvað
gott eða hvað sem er ,.. annað en
að setja þá bak við lás og slá.
erlendar bækur
Epochen der deutschen
Lyrik. I—X
Hrsg.v. Walther Killy
Úbersetzungen.
3 Teile. Nach d. Erstdrucken in
zeitl. Folge hrsg.v. D. Gutzen, H.
RUdigcr, R.v. Tiedemann.
Deutscher Taschenbuch Verlag
1969 - 1978. Originaiausgabe.
Safn þetta er frumútgáfa dtv.
Þýsk heiidarsöfn ljóöa i úrvali frá
ýmsum timum eiga sér langa
sögu. Meðal þeirra fyrstu og viöa-
mestu var safn Eschenburgs pró-
fessors „Beispielsammlung zur
Theorie und Literatur der schön-
en Wissenschaften”, sem kom út
1788. Rit þetta kom út i 9 bindum.
Þetta safn var eitt þeirra upp-
byggilegu rita eða Bildungsrita,
sem þá voru sett saman. 1 þvi var
ekki aðeins að finna þýsk verk
heldur verk klassiskra höfunda
og samtimahöfunda i Evrópu.
Siöan hafa mörg úrvalssöfn verið
gefin út og er þetta safn dtv. með-
al meiri háttar safna um þýska
lyrik. Kunnir fræðimenn og bók-
menntafræðingar hafa staðið að
verkinu undir yfirumsjon Walth-
ers Killy.
Fyrstu ljóðin eru frá 8. öld og
eru þau og öll eldri ljóöin prentuð
i frumgerð með þýðingum á nú-
tima þýsku. Fyrsta bindið nær til
1300, annað bindið frá 1300 - 1500
og þriðja og fjórða spanna hvort
eina öld til 1700. Safnið nær til 1960
og þrir hlutar eöa bindi þess taka
yfir þýðingar á þýsku.
Formálar eru fyrir hverju
timabili og athugasemdir fylgja
um frumbirtingu ljóðanna og
upphöf og heiti ljóðanna eru i reg-
istrum. Útgefandinn gerir skýra
grein fyrir vinnuaðferðum við
samantekt safnsins i fyrsta bindi;
þar eru einnig birtar myndir af
handritum.
Peter R. Odell:
Oil and World Power.
Penguin Books, 1981
Hér er á ferðinni sjötta útgáfa
þessarar bókar, sem fyrst kom
út hjá Penguin forlaginu, 1970.
Útgáfa þessi er aukin og endur-
skoðuð. Olia og iönaðurinn sem
henni tengist hefur á undan-
förnum árum veriö allmikið i
fréttum. Kreppur, striö og
samningamakk hafa fylgt
henni og sér ekki fyrir endann á
þeim ósköpum. Olia er mest i
Austurlöndum og hafa stór-
þjóöir sölsaðundir sig svæði þar
sem hana er að finna. Til
skamms tfma réöu Bandarikin
stærstum hluta þeirra svæða, en
með timanum hafa þau verið
hrakin á brott og misvitrir
stjórnmálamenn tekið yfir auð-
lindir þessar.
Fyrir 30árum voru framleidd
500 milljón tonn af oliu. Nú er
talan komin upp fyrir 3000 millj-
ón tonn, og hversu lengi verður
hægt að halda áfram er óvist.
Einu sinni átti ég viðtal við
fanga i steininum við Skólavörðu-
stig. Þá var lika vor og ungt fólk
gekk með sæiuhroll um stræti
þver og endilöng Alls konar Jónur
og Stinur tifuðu léttklæddar i
bylgjandi blússum og töluverður
sláttur var á ýmsum Stjánum og
Gvendum. Svo lokaðist þung
fangelsishurðin meö skelli og vor-
iö varð eftir fyrir utan. Fanga-
vörður með hringlandi lykla á
kippu dró skjálfandi og sveittan
mann út úr klefa. Hann átti að
fara að afplána dóm fyrir smá-
syndir, var greinilega illa haldinn
af drykkjuskap og samviskubiti
og sjálfsálitið ekki upp á marga
fiska. Aumingja maðurinn. Mikið
vorkenndi ég honum.
Að viðtalinu loknu hljóp ég út
með kökk i hálsi.
I fangelsi hljóta flestir dagar að
vera gráir, kannski mismunandi
gráir, sumir svartir, en engir
heiðbláir eða rauðir.
Guðjón
I þessari bók segir af oliunni
og þeim völdum sem hún hefur
skapað. Höfundurinn er jarð-
fræðingur og starfaöi um hrið
hjá risaoliufyrirtækinu Shell.
Hann er nú prófessor i jarðfræði
i Hollandi og hefur skifað all-
margar bækur um oliu, jafnt
sem aörar orkulindir.
Oil and World Power er tæpar
300 siður að stærö, i henni eru
allmargar töflur og uppdrættir,
og aftast bendir höfundur á
bækur aörar, fyrir þá sem betur
vilja kynna sé stöðu mála i oliu-
viöskiptum.
Lawrence Durrell:
Livia or Buried Alive
Faber & Faber 1981.
Lawrence Durrell er athafna-
samur rithöfundur. Hann hefur
skrifað margar skáldsögur,
ferðabækur og ljóö. Auk þess
hefur hann sent frá sér bréfa-
bækur nokkrar.
Livia or Buried Alive er önnur
bók i flokki fimm sem hann
hefur i smiðum. Fyrir nokkru
kom sú fyrsta dt-.Monsieur, og
var henni hampað af krítikerum
um viða veröld. Þessi bók,
Livia, er flókinn samsetningur,
og gerist i Suður Frakklandi
fyrirsiðasta heimsstrið. Durrell
starfaði lengi I utanrikisþjón-
ustunni bresku og gerast sögur
hans jafnan i' dtlöndum. I Liviu
segir hann að eins sé um Útlönd
og Helviti, bæði eru skrifuö með
stórum staf. Sem fyrr segir er
Livia flókinn samsetningur, en
skemmtilegur og er bókin
rúmar 260 siður i allstóru broti.
Þeim sem þegar hafa lesið
Monsieru, skal bent á að lesa
þessa einneginn, og eins öðrum
unnendum Durrells.