Þjóðviljinn - 24.11.1982, Side 9

Miðvikudagur 24. nóvember 1982 ÞJÖÐVILJINN — SIÐA 9
Varhugaverð efni í starfsumhverfi
Það varð fyrir nokkrum
árum að menn fóru að hafa
áhyggjur af mengun, það er
hvaða áhrif útblástur og frá-
rennsli hafa á lífríkið í kring,
hvernig andrúmsloft hefur
spillst vegna stóraukinnar
bílaumferðar, og hvernig há-
vaði frá utanaðkomandi
starfsemi truflar hið daglega
líf svo nokkurdæmi séu
nefnd. Minna hefur hins veg-
ar til skamms tíma farið fyrir
umræðum um mengun á
vinnustað en við f ramleiðslu
á þeim vörum sem notaðar
eru í hinu daglega lífi eru oft
notuð ef ni eða þá að þau
myndast við framleiðsluna
og geta haft áhrif á líf og
heilsu þeirra sem við f ram-
leiðsluna vinna.
Menn gera kröfu um að
heimili þeirra séu þrifaleg og hrein-
lætisaðstaða sé sem best en sem
dæmi má nefna að yfir eldavélar í
flestum íbúðum eru settar sérstak-
ar viftur sem sjá um að fjarlægja
matarbræluna áður en hún fer að
trufla heimilismenn. Hins vegar
hafa þessar hreinlætis- og þrifn-
aðarkröfur ekki náð inn á vinnustað-
ina í nægilegum mæli. Þar hefur
verið í lagi að hafa allt í drullu og
anda að sér brælunni frá fram-
leiðslunni þó hún sé yfirleitt alltaf
miklum mun varasamari en mat-
arlyktin á heimilinu.
Varhugaverð efni í starfsum-
hverfinu eru það mörg (nokkrir
tugir þúsunda) og notuð svo víða
að ekki er nokkur leið að gera grein
fyrir þeim öllum á þessum vett-
vangi og því verða hér eingöngu
tekin dæmi urn áhrif efna og ein-
staka efnaflokka.
Áhrif varhugaveröra
efna
í fyrsta lagi má hér nefna að
fjölmörg efni og efnasambönd eru
eld- og sprengifim sem þýðir að við
tiltekin skilyrði getur kviknað í
þeim eða þau sprungið annað hvort
af sjálfu sér eða vegna utanaðkom-
andi áhrifa svo sem rafneista, hita
eða sígarettuglóð.
Á Spáni varð slys við tjaldstæði
1978 þegar bíll hlaðinn própan
sprakk með þeim afleiðingum að
fleiri hundruð manns létust.
Árið 1971 kviknaði í skipi í
Gautaborg vegna þess að natríum-
klórat sem er mjög eldfimt komst í
snertingu við jurtaolíu. Tveir menn
létust. Dæmi eru um br'una og
sprengingar vegna varhugaverðra
efna hér á landi. Til dæmis létust
tveir menn þegar sprenging varð í
flugeldagerð á Akranesi 1977.
Einnig hafa orðið brunar í efna-
verksmiðjum. Yfirleitt er það
þekkt hvort efni eru eld- eða
sprengifim og þá gerðar viðeigandi
ráðstafanir.
Mengun í starfsumhverfinu er
ekki bara bundin við ryk, gufur og
lofttegundir sem hafa mismunandi
áhrif á líkamann. Áhrifin geta
einnig stafað af því að sullað er
með efnin, þeim hellt niður og því
að umgengnin er ekki upp á það
besta. Áhrifin eru einnig mismun-
andi, sum efni hafa greinileg áhrif
strax við fyrstu snertingu. Áhrif
annarra efna koma fyrst í ljós eftir
langan tíma. Mörg efni komast inn
í líkamann og berast síðan með
blóðrásinni til viðkvæmra hluta lík-
amans. Skaðar af varhugaverðum
efnum verða meiri því lengur sem
dvalist er í mengun og því meiri
sem mengunin er.
Eitrunum sem upp koma má
skipta í tvo flokka:
Bráð eitrun kemur í ljós eftir
skamma stund, þ.e. mínútur eða
daga. Síðkominnar eitrunar verður
fyrst vart eftir síendurtekna meng-
un í langan tíma þ.e. mánuði eða
ár.
Hér er sem sagt átt við þann tíma
sem líður áður en áhrif á heilsuna
koma í ljós. Bráð eitrun getur haft
ævarandi áhrif, sbr. blindu eftir
eitrun af metanóli (tréspíritus).
Einnig getur síðkomin eitrun geng-
ið yfir á tiltölulega skömmum tíma
eftir að hún uppgötvast.
Til þess að efni og efnasambönd
geti haft skaðleg áhrif á líkams-
starfsemina þarf það að komast inn
í líkamann og þar er um þrjár leiðir
að velja, það er um
Öndunarfærin
húöina
eða meltingarfærin
Lofttegundir og gufur sem
leysast upp í vatni geta valdið ert-
ingu og skaðað slímhimnur í önd-
unarfærum og geta einnig skaðað
augun. Dæmi um þess háttar loft-
tegundir eru ammóníak, formalde-
hýð, sýrur og köfnunarefnisoxíðar.
Eftir að þessi efni hafa leystst upp í
slímhimnum geta þau borist út í
blóðið. Lofttegundir sem ekki
leysast vel í vatni berast niður í
lungun þar sem þau eru tekin upp
og þaðan geta þau borist með
blóðinu til annarra viðkvæmra
hluta líkamans. Fastar agnir geta
einnig borist ofan í lungu og gildir
þá að því fínni sem agnirnar eru því
lengra niður í lungu berast þær.
Ryk af kristallaðri kísilsýru
(kvarts) sest í lungun og leysist ekki
upp; ef menn verða fyrir mengun í
langan tíma geta menn fengið s.k.
steinlunga. Ásbestþræðir sem eru
örmjóir stingast í lungnavefinn og
hér þarf mengun ekki að hafa verið
mikil eða varað lengi til að menn
séu í aukinni hættu að fá krabba-
mein sfðar á ævinni.
Varhugaverð efni geta borist
gegnum húðina og út í blóðrásina
vegna smits á klæðum eða vegna
óhreininda á höndum eða öðrum
Pétur Reimarsson deildarverk -
fræðingur Vinnueftirlits ríkis-
ins: Varhugaverð efni í starfs
umhverfl skipta nokkrumtugum
þúsunda.
líkamshlutum. Algengt er að menn
þvoi olíu af höndum sér með ein-
hverju leysiefni. Leysiefni leysa
upp fitulag húðarinnar, hún spring-
ur auðveldlega og þá komast efni
auðveldlega gegnum hana og inn í
blóðrásina.
í þriðja lagi geta efni borist út í
líkamann gegnum munn. Slíkt get-
ur til dæmis átt sér stað vegna
óhreininda á höndum eða mengun-
ar í matvælum. Vegna sjálfhreins-
unar lungna getur ryk sem sest í
öndunarfærin einnig borist niður í
meltingarveg. Eftir að efnin hafa
komist inn í líkamann dreifast þau
með blóðrásinni. Sum efni safnast
fyrir á ákveðnum stöðum í líkam-
anum t.d. setjast efni sem leysa
upp fitu gjarnan fyrir í heilanum
sem er mjög fituríkur vefur. Fiúor
og vissir málmar (blý) safnast fyrir í
beinum. Þungmálmurinn kadmí-
um safnast fyrir í nýrum. Sunr efni
fara beint úr líkamanum aftur við
útöndun, í þvagi eða svita. Mörg
efni hvarfast og breytast í líkaman-
um og geta þau efni sem þá mynd-
ast verið hættuleg".
Skaöar sem efni
geta valdiö
Pétur Reimarsson fjallaði þessu
næst um skaða sem efni geta valdið
og benti á að það væri mjög ein-
staklingsbundið hvaða áhrif nreng-
un hefði á menn. Sum efni eyði-
legðu vefi strax við snertingu án
þess að fara strax inn í líkamann og
mætti þar nefna tærandi sýrur eins
og saltsýru og brennisteinssýru,
tærandi basa eins og lút og vítis-
sóda, lofttegundir eins og óson,
köfnunarefnisoxíð og fosgen, ryk
og reyk og í lokin hnykkti Pétur á
með að benda á að reykingar yrði
ætíð að taka með í reikninginn þar
sem þær gætu haft svipuð áhrif og
ýmis efni í starfsumhverfinu.
Pétur benti á að taugakerfi
mannsins væri afar viðkvæmt fyrir
áhrifum efna og væru einkennin oft
þreyta, svefnörðugleikar, höf-
uðverkur, ógleði og jafnvel laman-
ir. Málarar gætu t.d. orðið fyrir
heilaskemmdum eftir langvarandi
vinnu með leysiefni. Þá væri of-
næmi mjög algengt sjúkdóms-
einkenni og krabbamein ætti mjög
oft upptök sín frá ýmsum umhverf-
isþáttum eins og geislun ýmiss kon-
ar, vírusum, efnum og erfðum.
Hvar liggja
mörkin?
Síðar í erindi sínu sagði Pétur
Reimarsson m.a.:
Áhrif efna á heilsu starfsmanna á
vinnustöðum eru háð mörgum
þáttum eins og hve mikil mengunin
er, hve lengi starfsmenn vinna í
nrenguninni auk eðlisfræðilegra
eiginleika efnanna sjálfra og auk
þess eru áhrifin nrjög einstaklings-
bundin.
Það gildir hins vegar almennt að
því meiri sem mengunin er og því
lengur sem hún varir þeim mun
meiri líkur eru á því að hún hafi
áhrif á heilsu starfsmanna. Oft er
hægt að fá fram línurit um samband
mengunar og heilsufarsáhrifa og
eru þá sett nreð hliðsjón af þeim
svo kölluð markgildi fyrir mengun í
andrúmslofti starfsmanna.
Mikilvægt er einnig að starfsmenn gæti fyllsta hreinlætis, en mikilvæg-
ast af öllu er að menn geri sér grein fyrir því sem þeir eru með í
höndunum.
mennt sú regla að mengun skuli
vera svo lítil sem nokkur kostur
er“.
Hvaöa efni ber
helst aö varast?
Hér verða talin upp þau efni sem
Pétur taldi helst að menn yrðu að
gjalda varhug við á vinnustöðum:
Af málmum væru það helst blý,
nikkel, króm, arsenik, kadíum, kó-
balt og auk þess mynduðust fjöl-
mörg málmsambönd við logsuðu
og rafsuðu sem gætu valdið sjúk-
dómuin.
Snittolíur væru varhugaverðar
og gæti langvarandi vinna með
olíur valdið krabbameini, þvotta-
og hreinsiefni gætu oft valdið óþæg-
indum og sjúkdómum, málning,
lökk og lím hefðu aðaluppistöðu
bindi- og leysiefni sem gætu verið
afar hættuleg. Þá yrðu menn að
vara sig á útblæstri bensín og dísil-
véla og heppilegast væri að notast
við rafmagnsvélar innanhúss. Loks
ræddi Pétur um asbestið og benti á
að krabbamein væri algengasti
atvinnusjúkdómur asbestverka-
manna og gæti það verið í lungum,
brjóst og búkhimnu.
Hvaö er til ráöa?
Pétur benti á nokkur atriði sem
væru til bóta og hvaða leiðir væru
helst færar í þeirn efnum:
Fyrirbyggja mengun (efnisval,
framleiðsluhættir, meðferð efna)
Koma í veg fyrir dreifingu meng-
unar (loka af mengunarvald,
punktsog (afsog))
Koma í veg fyrir að starfsmenn
verði fyrir mengun. (Almenn loft-
ræsting, sjálfvirkni)
Fyrirbyggjandi viðhald.
Ef í Ijós kemur að þrátt fyrir
tæknilegar úrbætur sé mengun enn
of mikil og á nreðan unnið er að
slíkum úrbótum verða menn að
nota persónuhlífar. Öndunargrím-
ur (hálfgríma, heilgríma, hjálmur)
eru til með mismunandi síum (ryk,
leysiefni, ákveðnar lofttegundir).
Pappagrímur (brjóstahöld) hreinsa
aðeins gróft ryk ekki fínt og alls
ekki lofttegundir. Einnig geta
hanskar, hlífðargleraugu, svuntur,
stígvél og alklæðnaður verið nauð-
synlegir.
Mikilvægt er einnig að starfs-
menn gæti fyllsta hreinlætis en
mikilvægast af öllu er að menn geri
sér grein fyrir því sem þeireru með
í höndunum og leiti upplýsinga um
heilsufarsáhrif af þeim efnum sem
þeir hafa með að gera. Þannig er
hægt að gera sér grein fyrir þeim
kröfurn sem gera þarf um vinnu-
staðinn.
Til þess að þetta nregi verða er
nauðsynlegt að framleiðendur og
innflytjendur merki vörur sínar
þannig að unnt sé að sjá hversu
varasamar þær eru og reglugerð á
þessu sviði hlýtur að vera forgangs-
verkefni vinnuverndar á næst-
Frá ráðstefnu
Vinnueftirlitsins
um vinnuvemd
Úr erindi Péturs
Reimarssonar
deildarverkfræðings
„Undanfarnaáratugi hefur
tæknifleygtfram. Auðlindir
jarðar eru nú nýttar til hins
ýtrasta. Þetta hefur haft í för
með sér aukna efnalega vel-
ferð og aukin þægindi í hinu
daglega lífi. Einnig hefur
þetta þýtt að nú er gengið
mjög nærri náttúrunni en
maðurinn er aðeins hluti
hennar. Þannig þekkja senni
lega flestir dæmi þess að
umhverf ið hafi orðið fyrir
áverkum.
Varhugaverð efni geta borist gegnum húðina og út í blóðrásina vegna smits á klæðum eða vegna óhreininda
á höndum eða öðrum líkams hlutum.
Markgildin eru sett þannig að
þau gefa til kynna þá mengun sem
einstakir starfsmenn mega verða
fyrir á 8 stunda vinnudegi og eiga
að tryggja að langflestir geti unnið
við slíka mengun án þess að þeir
bíði skaða af. Markgildin byggja á
{teirri þekkingu sem tiltæk er á
hverjum tíma og eftir því sem
þekking manna hefur aukist hafa
þau yfirleitt farið lækkandi.
Viss efni eru það hættuleg að um
þau eru ekki sett markgildi. Þetta á
við um krabbameinsvaldandi efni
en þar er eina örugga markgildið 0
þ.e. þau ættu ekki að koma fyrir á
vinnustöðum. Þau efni sem mark-
; gildi eru til fyrir eru nokkur hundr-
uð en fjöldi þeirra efna sem í notk-
I un eru nemur nokkrum tugum þús-
! unda. Til þess að ákveða hættu
! vegna mengunar á vinnustað þurfa
að koma til mælingar. Því miður
eru mælingar á varhugaverðum
efnum á vinnustöðum hér á landi
enn takmarkaðar og gildir því al-