Þjóðviljinn - 04.12.1982, Blaðsíða 6

6 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 4. - 5. desember 1982
bókmenntrir
Menn eiga
aö elska
móður sína
Vegurinn heim
Höfundur:
Olga Guðrún Árnadóttir
Útgefandi:
Mál og menning.
Vegurinn heim er hefðbundin
skáldsaga. Þetta er þroskasaga
stelpu sem þroskast frá því að finn-
ast hún vera í samræmi við um-
hverfið og að því að jafnvel dýrustu
gildi eru ranghverf og neikvæð.
Ég ætla ekki að vera að pukrast
með það að þetta er þrælgóð saga.
Söguefnið skiptir tvímælalaust
miklu máli fyrir mjög stóran hóp
manna; þær persónur sem mestu
máli skipta eru vel gerðar; frásögn-
in er spennandi (að minnsta kosti
lét hún mig ekki í friði fyrr en að
lestri loknum) og boðskapur verks-
ins er fullur af þrótti og tilfinninga-
hita.
Sagan gerist á rústum kjarnafjöl-
skyldu. Læknishjón skilja, pabb-
inn giftist aftur, býr í Reykjavík og
hefur strákinn Eyvind hjá sér;
mamman tekur saman við enskan
bísnismann, sest að í London og
hefur með sér stelpuna sem er
aðalpersóna þessarar sögu og heitir
því táknræna nafni Hulda. Þessar
tvær kjarnafjölskyldur sem pabb-
inn og mamman mynda eftir skiln-
aðinn, skapa síðan þá togstreitu í
lífi stelpunnar Huldu, sem sagan
fjallar um. Foreldrunum lendir
saman útaf barninu. Átökin
harðna og inní þau dragast lög-
fræðingar, barnaverndarnefnd og
peningamenn sem auðvitað fá sínu
framgengt. En til hvers eru átökin?
Fyrir hverju er barist?
Módirin
hefur fært hlýrana niður af öxlunum
og bundið þá aftur fyrir bak. Hún er
kaffibrún á hörund, leggjalöng og
mittisgrönn, maginn stinnur og
rennisléttur einsog á úngri stúlku.
Samt er hún þrjátíu og fjögurra ára
gömul og hefur alið þrjú börn.
Við hliðina á sólstólnum stendur
lítið borð, og á því er búnki af tíma-
ritum, sígarettupakki, öskubakki,
gullhúðaður kveikjari og glas með
ískældri vínblöndu. f grasinu liggur
ferðaútvarpstæki og glymur af
diskótónlist. Hún fettir og brettir
tærnar eftir hljóðfallinu, fær sér við
og við sopa af víninu og víkur
nokkrum orðum að litlu stúlkunni í
leikgrindinni. (8)
Þegar móðirin þarf svo að fara út
úr þessari vikuritsmynd til þess að
svara í símann, þá tekur húshjálpin
Theresa að sjálfsögðu við barninu.
Þetta er hins vegar ekki nema ytra
byrðið í lífi þessarar konu. Eigin-
maðurinn vill hafa nokkuð fyrir
snúð sinn. Kröfur hans eiga alltaf
algjöran forgang og hún beygir sig
fyrir þeim, enda yrði sjálfsagt stutt
í lúxusnum ef hún gerði það ekki.
Hún hefur fórnað óf miklu fyrir
þessi lífsgæði til að hún geti kastað
trúnni á þau.
Kröfur eiginmannsins hafa aðal-
lega tvenns konar afleiðingar sem
verða mikilvægar í sögunni. Það ýt-
ir dóttur hennar til hliðar að hún
skuli alltaf þurfa að vera til taks og
síðan nær hún sér að sjálfsögðu
niðri á eiginmannium með öðrum
hætti og ómældum átökum. Þau á-
tök koma harkalega niður á hálf-
stálpaðri dóttur hennar sem jafn-
framt er eini tengiliður hennar við
þjóð sína og fyrri veruleika. Hulda
segir um það útí frá hvernig:
.. .rifrildi mömmu hennar og Jóseps
urðu tíðari og hún sjálf lenti í hlut-
verki milligöngumanns, því hún
varð fljótlega betur talandi á ensku
en mamma og var látin túlka á milli
þeirra Jósa þegar mikið gekk á.
Stundum svaf mamma inni hjá
henni eftir að þeim Jósa hafði lent
saman, og þá grét hún framundir
morgun og talaði um að fara heim
til íslands með næstu vél. (138)
Einhver kynni að segja að ein-
ungis vond kona legði svona lagað
á dóttur sína en það þykir mér
grunnfærið. Þessi kona hefur
greinilega sótt það fast að vinna sér
sess í „draumaveröld konunnar";
svo fast að fyrir það lætur hún af
hendi stóran part af sjálfstæði sínu
og mannréttindum. Það getur ekki
skilað sér til hennar aftur öðru vísi
en þannig að hún missi tök á að-
stæðum sínum. Um leið verður hún
ófær um að standa undir sjálfri sér
og illþolandi byrði fyrir Huldu.
Mér þykir það skemmtilega raun-
sætt hjá Olgu Guðrúnu að sýna á
þennan hátt hvernig kúgun þessar-
ar konu gerir hana að bölvaldi í lífi
dóttur sinnar.
Faðirinn
Af Þorsteini, föður Huldu, er
færra að segja. Rétt eins og móðir-
in snýr hann rassinum í kvenna-
bókmenntir síðustu ára. Þetta er
góðlyndur lækniskurfur sem á yfir-
borðinu virðist öðlingsmaður.
Hann er dóttur sinni afar góður í
öllum smærri málum en sé litið á
átök bókarinnar í heild held ég að
flestir lesendur hljóti að efast um
einlægnina. Gagnvart dótturinni
setur móðirin sig í stellingar písl-
arvottsins en faðirinn leikur hlut-
verk hins mikla reddara. Hann
lætur það stöðugt í veðri vaka að
þátttaka hans í slagnum sé ein-
göngu Huldu vegna og hún trúir
því. Þess er líka vandlega gætt á
meðan hún er gestur á heimiíi
föður síns að halda öllum átökum
utan við hennar sjónarhorn. Sagan
fylgir Huldu mjög stíft eftir og les-
endur fá ekki heldur að sjá
neikvæðu hliðarnar á þeim Þor-
steini og Maríu, nýju konunni. Það
Olga Guðrún Árnadóttir
finnst mér galli. Eg held að hægt
hefði verið að nota þverbresti
þeirra til að setja sögu stelpunnar í
víðara samhengi. Þetta hefði til
dæmis mátt gera með því að taka
góðmennsku Þorsteins og Maríu
svolítið íronískum tökum.
Hulda
Það er eins og enginn í sögunni
viti almennilega að Hulda er mann-
Kristján J.
Jónsson
skrifar
eskja með tilfinningalíf og hugsun.
Huldu finnst að vísu að pabbi
hennar og María viti það og sagan
lætur um margt í það skína að svo
sé en eins og áður er að vikið held
ég að þáttur pabbans í átökunum
hljóti að vekja efa hjá fleiri lesend-
um en mér. Alla vega verður því
ekki móti mælt að Hulda lendir
milli steins og sleggju. Það er hún
sem tapar í átökum foreldranna.
Það er óhætt að fullyrða að það
er ekki mannvonska sem bitnar á
Huldu en hvað er það þá? Mér
virðist bókin túlka átök af þessu
tagi þannig að þegar samræmið og
eindrægnin eru búin að vera í lækn-
isfjölskyldunni, kemur upp knýj-
andi þörf fyrir sökudólg, ekki bara
einhvern til að kenna um skiln-
aðinn heldur einhvern sem tekur
að sér að vera til vandræða og
skapa þannig hagstæðan saman-
burð fyrir hina. Eins og menn vita
þá telst það viðeigandi að menn
haldi hjónaböndum sínum saman.'
í þessu tilfelli er það móðirin sem
fer, bregst skyldum sínum sam-
kvæmt hefðbundnum skilningi.
Þetta vekur hjá henni ótta um að
með uppátækinu glati hún ást
barnsins síns. Viðbrögð hennar við
þessum ótta eru harla hefðbundin.
Hún reynir ekki að bæta Huldu
upp skilnaðinn með því að vera
henni betri en áður, heldur reynir
hún að koma í veg fyrir að stelpan
myndi tilfinningatengsl sem gætu
orðið sterkari en þau sem eru milli
þeirra tveggja. Með því móti þarf
hún ekki að vera kröfuhörð við
sjálfa sig en getur kannski samt
haldi forsæti móðurinnar í huga
barnsins.
Þessi aðferð skilar sér þannig til
Huldu að ef hún elskar pabba sinn
þá er hún að svíkja mömmu sína.
Pabbinn er hins vegar klókur og
heldur fast í ást dóttur sinnar og
virðist ekki setja sig í hennar spor.
Leið Huldu getur ekki orðið nema
ein. Hún hverfur inn í sjálfa sig.
Pabbi og mamma hafa fundið nýja
tilfinningalega stöðu í píslarvætt-
inu. Hulda hefur hins vegar alveg
misst tökin á sínum aðstæðum.
Hún elskar pabba sinn og velur
hann en samfélagið leyfir henni
ekki að bera þær tilfinningar í
brjósti. Menn eiga að elska móður
sína.
P.S. í fyrri helmingi sögunnar
þykir mér málfarið svolítið stirð-
busalegt, - gott ef það minnir ekki
á Laxness. Bókarkápuskáld Máls
og menningar hefur hins vegar
staðið sig óvenju vel í þetta skiptið.
Textinn á bókarkápunni er smekk-
legur og laus við allt skrum.
Kristján Jóh. Jónsson
Réttur móður yfir barni sínu er
eitt af áleitnustu viðfangsefnum
þessarar bókar. Móðir Huldu er
falleg kona, greinilega dálítið
taugaveikluð og háð daumnum um
prinsinn sem kemur á hvíta hestin-
um og gerir gott úr öllu. Þessi kona
leikur heldur ófagurt hlutverk í
bókinni en engu að síður er hún
skiljanleg og langt frá því að vera
bara ein af þessum vondu konum
sem svo margir hafa skrifað um.
Hún er kynnt til sögunnar þegar
hún er komin í þá stöðu sem í viku-
ritum yrði trúlega kölluð drauma-
veröld allra kvenna eða eitthvað í
þeim dúr:
...telpan beinir athygli sinni að
leikfángahrúgunni í grindinni, og
móðirin gengur aftur að sólstólnum
sínum og leggst niður með andlitið
uppí loft. Hún er í hvítu bikini og
Hélublóm
Erlu
Hélublóm, fyrsta Ijóðabók Erlu,
hefur verið endurútgefin, en bókin
kom fyrst út árið 1937.
Erla er skáldanafn Guðfinnu
Þorsteinsdóttur. Hún var af
austfirskum bændaættum og í ætt
við góðskáld, m.a. Pál Ólafsson.
Ævi og kjör Erlu voru svipuð og
margra annarra húsmæðra á ís-
lenskum sveitaheimilum - ef ekki
erfiðari en gengur og gerist því hún
*var níu barna móðir og átti við
langvarandi vanheilsu að stríða.
En hún fékkst engu að síður mikið
við skáldskap og varð snemma
landskunn fyrir þulur sínar og fer-
skeytlur. Hélublóm voru fyrsta
ljóðabók hennar og hlutu góðar
viðtökur hjá lærðum sem leikum.
Þar er ljóðað um náttúruna og sam-
ferðamenn, um konuna sem stend-
ur við hlið himna og fær inngöngu í
Látbragð
Auður Haralds.
Hlustið þér á Mozart?
Iðunn 1982.
Þetta „ævintýri fyrir rosknar
vonsviknar konur og eldri menn“
gerist á einum degi í lífi Lovísu,
konunnar hans Þorsteins heildsala.
Sagan er heldur betur ólík degi í lífi
Leopolds Blooms eða skyldum
bókum: það er mjög þröngur geiri
sem verið er að skoða - Lovísa situr
innan dyra, bíður eftir bónda sín-
krafti mikillar ástar, sem braut
guðs og manna lög. Er það einna
frægast kvæða Erlu ásamt kvæði
urn fórnfúsa ást Steinunnar í Vík.
um og gesti hans í mat og drepur
tímann með reyfaralestri og
„meðvituðu" hjali við móður sína
framliðna. Enn síður er þetta
reynslusaga í ætt við dag í lífi ívans
Denisovítsj: þetta eru velferðar-
bókmenntir, byrðar þær sem per-
sónurnar bera eru bundnar saman
úr ofáti og iðjuleysi.
Lovísa er þungt haldin af
yfirþyrmandi skorti á vandamál-
um. Hún er stödd í vitlausu ævin-
týri - hún er ekki prinsessan sem
kyssti frosk og hann breyttist í
prins. Froskurinn hennar, hann
Þorsteinn, var prins þegar hún
fann hann og giftist honum. Því er
nú ver og miður. Hún kvartar sáran
yfir því að draumarnir hafi verið
teknir af henni fyrirfram:
„Allt sem mér datt í hug að langa
í færði hann mér samstundis. Hann
gerði allt fyrir mig, eins og prinsar
eiga að gera. Ég var bara eins og
stórt gat í jörðina sem öllu var
ausið í og aldrei varð fullt. Og mig
langaði að vera tré“.
Hvernig vilja menn nú skilja
þetta? Kannski sem einhverskonar
útúrsnúning á kvennabók-
menntum sem lýsa þeim konum
sem illa er farið með? Útmálun á
þeim flækjum í „mannlegu eðli“
sem andvarpar með Tómasi
Guðmundssyni: „ svo lítil eru tak-
mörk þess sem tíminn leggur á oss,
hann tekur jafnvel sárustu þjáning-
una frá oss“? Eða er blátt áfram
verið að skjóta á hjónabandið eina
ferðina enn, það er jafn ömurlegt
við „góðar“ aðstæður og afleitar?
Sá sem vill „vera tré“ verður að sjá
um það sjálfur.
hlátursins
Árni
Bergmann
skrifar
Allar þessar túlkanir geta staðist
ef menn vilja leggja í þær nokkra
vinnu. Hitt er svo jafnvíst, að það
er opinn kostur lesenda að láta al-
vörumálin lönd og leið og skoða
þennan texta sem gamanmál fyrst
og fremst, ýkjufullan leik að á-
kveðnum uppákomum sem vissu-
lega finna sér stað í samtímanum -
hvort sem væri í hlálegum íslands-
reisum til Spánar, stríðinu mikla
um hitaeiningarnar eða dularfull-
um ástarsögum.
f Morgunblaðinu var ritdómari
að kvarta yfir því á dögunum, að
íslenskir rithöfundar væru á kafi í
hrútleiðinlegum vandamálum
skandinavískrar ættar og þyrðu
varla eða gætu brosað þótt ekki
væri nema út í annað munnvikið.
Þetta er ein af þessum sjálfvirku
alhæfingum sem ganga fyrir for-
dómum og hver étur eftir öðrum í
fjölmiðlum. Sannleikurinn er sá,
að það er hægur vandi að telja upp
drjúgan hóp af íslenskum rithöf-
undum, góðumogvondumog slark-
færum, sem eru einmitt mjög
uppteknir við það að vera glettnir,
spaugsamir og sprækir. Og Auður
Haraldsdóttir er vissulega í þessum
hópi.
Freistingar fyndninnnar eru
mörgum öðrum freistingum skárri,
en að sjálfsögðu skapa þær af sjálf-
um sér hvorki góðar bækur né
vondar. Spyrjum að leikslokum.
Eða eins og Hans Scherfig komst
einu sinni að orði: Þegar til lengdar
lætur getur hvorki fyllirí né bind-
indi haldið listamanni á floti í lífsins
ólgusjó.
Auður Haraldsdóttir gengur í
gamansama skólann og árangur
hennar er upp og ofan. Það má
segja þessari fyrstu skáldsögu
hennar til málsbóta, að hún er ekki
eins þvinguð og ekki eins bruðlun-
arsöm og ýmislegt annað sem hún
hefur skrifað. Textinn verður ein-
att líflegur, hæfileiki til skopstæl-
ingar kemur ótvírætt fram til dæmis
í reyfaranum sem Lovísa les, og
Auður á nógu fjörlegt hugmynda-
flug til að rjúfa öðru hvoru það of-
ríki hlátursbragða sem gerir sitt til
að draga texta af þessu tagi niður.
Því alloft lendir Auður í þeirri
gryfju að ofnota ákveðnar hug-
myndir, tilefni til ærsla, þaulnýta
þær, reyna að pressa úr þeim safa
sem er þar ekki lengur að finna. Til
dæmis mætti nefna ýmislegt úr frá-
sögninni af Spánarferð Lovísu með
tengdaforeldrunum. Og þá verður
stíllinn herptur af ótta við að missa
af einhverjum brandaramögu-
leikum. Ráðandi verður „látbragð
hlátursins“ sem þokar út í horn
þeirri gamansemi sem sýnist á-
reynslulítil og sprettur af hógværð
höfundarins og hæfileika til að
virða heiminn fyrir sér og sjá að
hann er spaugilegur, þegar að er
gáð. ÁB.