Þjóðviljinn - 04.12.1982, Blaðsíða 13

Helgin 4. - 5. desember 1982 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 13
Kvikmyndagagnrýni eftir Þorgeir Þorgeirsson
Hugleiðing um
misheppnaða
kennslumynd
Titill: Meðferð gúmíbjörgunarbáta
(gerð 1980).
Framleiðandi: Siglingamála tjóri
(Hjálmar R. Bárðason).
Iiandrit: Hjálmar R. Bárðarson.
Kvikmyndastjórn:
Hjálmar R. Bárðarson.
Myndataka og klipping:
KVIKsf.
Sýning í RÚV sjónv.
10. nóv. 1982.
Það er nú ár og dagur síðan ég
hef sest niður til þess að skrifa
kvikmyndagagnrýni. Tilefnið er
líka alveg sérstakt. Líklega fáir
aðrir sem telja mundu það
freinarefni svona að fyrrabragði.
ig er hinsvegar á annarri skoðun
- get beinlínis ekki orða bundist.
Og því skyldi ekki vera fjallað um
sjónvarpsefni sem varðar örygg-
ismál sjómanna og margra fleiri
úrþví rúm fæst dögum oftar í
blöðunum til þess að karpa um
vinnubrögð þeirra sem standa að
gerð hins léttara gamanefnis?
Vitaskuld eru gamanþættirnir
mikilsverðir og hláturinn er
sagður lengja lífið. En má ekki
líka segja það um kennslumynd í
notkun björgunartækja að vissu-
lega getur hún orðið til þess að
lengja líf fjölmargra einstaklinga
sé hún vel úr garði gerð?
Og þarmeð er gerð slíkrar
myndar farin að skipta máli í mín-
um augum og vonandi líka í hug-
um þeirra sem blað þetta lesa.
Þessi nýja litmynd sem Hjálm-
ar R. Bárðarson siglingamála-
stjóri hefur framleitt, samið og
stjórnað sjálfur er þvímiður gjör-
ónýtt kennslutæki - jafnvel
háskalegt tæki einsog ég mun nú
víkja að nánar.
í hóp þeirra sem fást við kvik-
myndagerð eða fjalla um kvik-
myndir hefur það löngum verið
haft á orði að fáum séu lögmál
kvikmyndagerðar jafn lokuð bók
og hinum þjálfaða kyrralífsljós-
myndara. Þetta hefur blasað við
nánast í hvert einasta sinn sem
ljósmyndari hefur snúið sér að
gerð kvikmynda og það sannast
rækilega á verki Hjálmars R.
Bárðarsonar að þessu sinni.
Ég þykist vita að margir séu á
þeirri skoðun að gerð svona
kennslumyndar sé nú ekki flókið
verk. Tildæmis sýnist mér á þess-
ari nýju gúmíbátamynd að
Hjálmar R. Bárðarson líti svo á.
Þetta er raunar mikill misskiln-
ingur því fátt er í sjálfu sér erf-
iðari þraut, faglega séð, en
kennslumynd af þessari gerð.
Hvaða skilyrði þarf svona mynd
að uppfylla? Það er kannski ekki
flókið mál, svarið er einfalt:
Myndin þarf að vera þannig úr
garði gerð að gott sé að muna
hana, helst verða þau atriði og
handtök sem verið er að kenna að
þröngva sér inní minni áhorfand-
ans sem hæglega getur þurft á því
að halda við mjög örðugar að-
stæður og með litlum fyrirvara
(síðarmeir) að rifja þessi atriði
upp. Þessi tilgangur er í sjálfu sér
einfaldur svo lausn verkefnisins
hlýtur líka að vera einföld - en
það er ekki þarmeð sagt að hvaða
einfeldningur sem er geti leyst
þrautina. Öldungis þveröfugt.
Því einfaldari sem lausnin þarf að
vera því meiri fagkunnáttu kallar
verkefnið á. Það er gömul og sí-
gild staðreynd.
Á þessu flaskar Hjálmar R.
Bárðarson í handriti sínum og
kvikmyndastjórn sem vonlegt er
því honum eru sjálf grunvallar-
lögmál hreyfanlegrar myndar
sem lokuð bók. Skyssurnar sem
hann gerir eru því fólgnar í
grundvallaratriðum sem enginn
mannlegur máttur gæti leiðrétt
nemá með því einu að taka verk-
efnið úr höndum mannsins. Það
er því ekki við tæknimenn verks-
ins (þá E. Ketler og Pál
Steingrímsson) að sakast. Þeirra
vinna getur enganveginn öðruvísi
verið undir slíkri stjórn.
Og gallar verksins stefna allir
að því sameiginlega marki að
gera það óhæft til að muna það,
þegar grundvallarreglur kvik-
'myndalegrar framsetningar eru
brotnar trekk í trekk þá hefur
mannshugurinn ekkert til að
styðja sig við, minnið ræður ekki
við það að geyma ringulreið.
Verkið fer að stangast á við
mannlegt eðli og tilgang sinn.
Grundvallarmistök Hjálmars
við gerð þessarar myndar byrja
strax í handriti. Það er fyrsta reg-
inskyssa hans að reyna að endur-
gera gömlu svarthvítu myndina
sem gerð var á vegum Skipa-
skoðunar fyrir röskum 15 árum
(og höfundur þessarar greinar
stjórnaði og samdi). í fyrsta lagi
er nú það, að engum
kvikmyndahöfundi dytti nokk-
urntíma í hug að endurtaka form
svarthvítrar myndar í litmynd.
Litmyndin er frábrugðin í öllum
meginatriðum, hún er flóknari í
skírskotun og vinnur beinlínis á
móti forminu þarsem svarthvíta
myndin vinnur með því. Þetta er
fyrstabekkjarpensúm í
kvikmyndanámskeiði víðast-
hvar. Hjálmar ræðst því strax í
upphafi útí það ógerlega einsog
fúskarans er vandi. En jafnvel þó
form svarthvítrar myndar væru
endurtakanleg í litmynd gæti slíkt
ekki að heldur gerst nema höf-
undur og stjórnandi hins nýja
verks skildi það form sem hann er
að endurtaka. Form gömlu
myndarinnar er einfalt: þar eru
grundvallaratriði gúmíbátsins
tengd saman í sem einfaldasta
minnisröð með ofurlítilli stígandi
í sjónarhornum og klippingu, síð-
an eru þau endurtekin í hröðum
taktföstum kafla þarsem tvennt
er mikilvægt: 1) að bæta engu
áður óséðu atriði inní 2) miða
lengd hvers myndskeiðs við það
að hugurinn fái tíma til þess að
rifja upp atriðið sem áður var
komið í heild meðan ágrip þess
rennur hjá á skjánum (eða tjald-
inu). Þetta er grundvallarform-
fræði kvikmyndar og byggist á
vitneskju um mannshugann sem
annarsvegar er einungis fær um
að muna fá atriði og helst ef þau
eru með einhverjum hætti rímuð
en getur aukið getu sína með því
einu móti að verða virkur í endur-
tekningu. Virkjun hugans í
endurtekningunni byggist á því
að hann starfar þónokkuð hraðar
en veruleikinn og gefur því
möguleikann sem áður ernefnd-
ur til margföldunar á upprifjun-
argildi myndágrips ef rétt er farið
með hlutfallið á milli tímalengdar
atriðis og upprifjunar og ekkert
verður til þess að trufla það sam-
hengi.
Sá sem ætlaði sér að endurtaka
form gömlu myndarinnar um
notkun gúmíbáta þyrfti altént að
vita þessa einföldu hluti eða
skynja þá með einhverjum hætti.
Ljóst er af þessari nýju mynd að
Hjálmar gerir það ekki, sem
heldur er ekki von. Jafnvel þegar
hann vill endurtaka einföldustu
myndröðun úr gamla verkinu þá
verða röng tímasetning, ósam-
stæð sjónarhorn (eða þá of sam-
stæð sjónarhorn), rangt linsuval
Hjálmar R. Bárðarson
og fleira klúður til þess að beina
honum afvega. Eins hafa nú fleiri
atriði bæst við efnisforðann svo
líklega er hann orðinn í sjálfu sér
of mikill til þess að byggingarað-
ferð verksins yrði heppnuð þó
hún að öðru leyti væri rétt gerð.
Kemur þá aftur að því hversu
rangt það er í sjálfu sér að notast
við byggingarlagið á gömlu
myndinni. Það veröur að segjast
einsog er um þessamynd Hjálm-
ars að bráðlega eru atriði hennar
farin að velkjast líktog ósjálf-
bjarga hvert innanum annað.
Myndin verður að ringulreið sem
enginn getur fest sér í minni.
Fleira kemur líka tii. Einhvers-
lags hégómi varðandi eigin pers-
ónu verður til þess að höfundur-
inn byrjar verk sitt með því nán-
ast að svara blaðagreinum um
sjósetningarmál bátanna, fyrir
vikið þarf hann að vera að segja
frá tveim ólíkum aðferðum sam-
tímis. Útkoman verður slík rugl-
andi að mér er til efs að sérfræð-
ingur í bátunum skilji þann kafla
til fullnustu, hvað þá óreyndur
sjómannaskólanemi. Sömu verk-
un til ruglandi og flækju hefur
það síðar í ntyndinni þegar farið
er að lengja hana með gorti um
(sjálfsagt verðskuldað) forystu-
hlutverk Siglingamálastofnunar í
veröldinni. Um tíma veit maður
naumast hvort þetta er að snúast
uppí sjálfsævisögu.
En sjálfsævisaga og kennslu-
gagn eru býsna ólíkir hlutir eins-
og kunnug er.
f stuttu máli gæti maður sagt að
myndin hjakkast smámsaman
niðrí formkássu sem telja verður
með ólíkindum að nokkur mann-
legur heili geti munað stundinni
lengur, hvað þá rifjað upp í snatri
löngu síðar. Og þá kemur samt
upprifjunarkafli í lokin sem öld-
ungis verður ekki með neinu móti
rímaður við hitt sem áður er kom-
ið, enda verður ekki séð að það sé
reynt. Jafnvel koma þar til all-
mörg ný atriði sem áður hafa ekki
verið sýnd. Höfundur og kvik-
myndstjóri hefur því ekki áttað
sig heldur á þessari barbabrellu,
endurtekur bara skilningslaust.
Engin reglubundin tímasetning,
ekkert sem rímar atriðin saman
handa minninu.
Þessi grautarlega mynd er að
mínum dómi óhæf til notkunar í
sjónvarpi. Það væri háskalaust ef
sú staðreynd blasti við hverjum
þeim sem myndina sér. Svo er þó
ekki. Hitt er, trúi ég, sanni nær að
flestum mun koma hessi mynd
svo fyrir augu að þeir halda sig
margt af henni muna þó annað
kynni svo að verða uppá teningn-
um síðarmeir þegar sjómaðurinn
á háskastund þyrfti að grípa til
vitneskjunnar en man þá kannski
það eitt að Siglingamálastjóri
hefur ótvíræða forystu um rekk-
akkeramál í einhverri alþjóða-
stofnun.
Það væri að sönnu bágt vegar-
nesti inní nóttina löngu.
Mörgum þykir ég trúlega hafa
verið þungorður um þetta verk
Hjálmars R. Bárðarsonar, og
það má til sanns vegar færa í landi
þarsem vægt er tekið á frum-
raunum manna á flestum sviðum,
hitt er þó vonandi til afsökunar
að mér þykir nokkuð í húfi vera í
sambandi við þessa frumraun
Hjálmars á kvikmyndasviðinu.
Mér er í sjálfu sér enginn akkur í
því að klekkja neitt á höfundin-
um. Af kynnum okkar veit ég
mætavel að hann vill hið besta og
fjarskalega er maðurinn líka
sannfærður um það að sitt fram-
lag skuli talið hið besta í hverju
máli. Varla nema gott eitt um það
að segja. Þó ber þess að geta að
margir telja að þá skjótist
mönnum helst ef þeir setjast í
dómarasæti andspænis sér
sjálfum.
Og - það er nú mergurinn
málsins.
Víða um lönd þætti það ekki
gott skipulag opinberra mála, að
Hjálmar R. Bárðarson væri að
ráða Hjáimar R. Bárðarson til að
semja handrit og stýra kvikmynd
sem margnefndur Hjálmar R.
Bárðarson síðan tekur út og
leggur blessun sína yfir. En þetta
er nú lagið á hlutunum hér í þessu
landi. íslendingar vilja ekki þurfa
að reikna með því að landar
þeirra séu mannlegar verur og
geti skjátlast um sjálfa sig.
Samt er ég nú á því, að einmitt
þetta dæmi Hjálmars ættum við
að gaumgæfa vel og athuga hvort
honum og fleiri stofnanakóngum
væri ekki gerður beinlínis greiði
með því að setja strangar reglur
um það (sem víða tíðkast) að
aldrei skuli slíkur forstjóri þurfa
að lenda í þeim vanda að fela
sjálfum sér verk eða dæma sín
eigin verk hæf til notkunar.
Ég gat þess í upphafi greinar-
innar að mörgum sýndist kannski
óþarfi að vera með rekistefnu út-
af gerð svona efnis. Sumum
finnst það litlu máli skipta. Þeir
um það. Öðrum þykir sem vinna
þessa efnis sé harla vandalítil og
heimti enga sérstaka kunnáttu.
Þá hef ég reynt að leiðrétta, með-
al annars vegna þess að ég held að
slíkt hugsunarleysi sem í sjálfu sér
verður að teljast lítilsvirðing á
allri verkkunnáttu, sé algengt hér
á landi og stafi meðal annars af
því hversu lengi allskonar smá-
kóngum í kerfinu hefur liðist að
vera sjálfir að fúska við lausn
verkefna sem þeir ekki kunna,
eða þá fela mikilvæg störf í hend-
ur ættingja og vina sem heldur
ekkert kunna til verka.
Við megum ekki gleyma því að
öll mannanna verk eru mikilvæg,
Krafa okkar á að vera sú að hvert
verk sé unnið af kunnáttu, virð-
ingu og kostgæfni.
Annars vaða fúskararnir yfir
hausinn á okkur. Drekkja okkur
kannski á endanum.
Gjört á útfarardegi Bresnéfs
15.11 ’82.
Þorgeir Þorgeirsson
P.S.
Það hefur dregist nokkuð að birta
þessa grein vegna þess að mér
þótti vissara að bera hana undir
nokkra kvikmyndafróða aðila.
Og það tók sinn tíma. Ég tíunda
ekki dóma þeirra hér umfram það
sem felst í þeirri ákvörðun að
birta greinina.
Vegna ummæla sem einn þess-
ara aðila hafði vil ég þó bæta við
þetta stuttri athugasemd:
Tilætlun mín er enganveginn
sú að Hjálmar R. Bárðarson
verði dæmdur á grundvelli þess-
arar greinar. Það væri ósann-
gjarnt. Engan má dærna á grund-
velli nokkurs hlutar sem um hann
verður sagður. Menn eiga heimt-
ingu á því að dæmast á grundvelli
þess sem þeir sjálfir gera og
segja. Ég er höfundur þessarar
greinar og því má vel dæma mig á
grundvelli hennar. Og verka
minna yfirleitt. Á hinn bóginn er
það tilætlun mín að þessi grein ýti
við lesendum til þess að dæma
Hjálmar R. Bárðarson á grund-
velli þeirra verka sem hann hefur
unnið. Þannig verður hann best
dæmdur.
- Þetta vil ég að öllum sé ljóst.
Þ.Þ.