Þjóðviljinn - 18.12.1982, Blaðsíða 14

14 SÍÐA - ÞJÓÐ\ ILJINN Helgin 18. - 19. desember 1982
bókmenntdr
Njörður P. Njarðvík:
Söguleg skáldsaga
Dauðamenn
Iðunn 1982
Ég er ein af þeim sem hef
fjarska mikinn áhuga á sögu
þessarar þjóðar. Margívitnuð
eru orð Marx, heitins, um að ef
menn læri ekki af sögunni séu
menn dæmdir til að endurtaka
hana o.s.frv. Sömuleiðis væri
hægt að vitna í marga snjalla
greininguna sem vitrir menn
hafa gert á gildi og mikilvægi
men ningararfs og sögu. Ég gæti
hreinlega fyllt Þjóðviljann með
tilvitnunum þess efnis.
Hitt er annað mál að það er á-
reiðanlega ekkert spaug að ætla að
skrifa sögulega skáldsögu nú til
dags. Það er að ráðast á garðinn
i þar sem hann er hæstur - svei mér
þá. Svartfugl, íslandsklukkan,
iGerpla og Yfirvaldið hljóta að
hvíla á heröum þess sem það gerir
með öllum sínum þunga. Skolla-
leikur Böðvars Guðmundssonar og
önnur söguleg leikrit hans koma
líka upp í huga manna o.s.frv.
Samanburður af þessu tagi er ekk-
ert sanngjarn en kröfurnar sem
fólk gerir til sögulegra skáldsagna
eru allt öðruvísi en þær sem gerðar
eru til „sagna úr daglega lífinu".
Þegar um sögulegar skáldsögur er
að ræða spyrja lesendur hiklaust
um það hvers vegna höfundar hafi
valið viðfangsefnið. Hvaða sam-
hengi hann hyggist setja málin í.
Hvaða túlkun hann hafi fram að
færa, nýja og ögrandi. Menn spyrja
með öðrum orðum þegar í stað
þeirra spurninga sem þeir eru að
muldra feimnir ofaní bringuna þeg-
ar um samtímasögur er að ræða.
Hvers
vegna?
Það þarf ekki að velta vöngum
yfir því hvers vegna Njörður P.
Njarðvík velur sér að viðfangefni
hið skelfilega galdramál Kirkju-
bólsfeðga í Skutulsfirði 1656.
Viðfangsefniðermagnað og hefur
þá sérstöðu að séra Jón Magnús-
son, þumlungur, skrifaði um það
Píslarsögu sína sem er einstæð
heimild um þetta mál, aldarfarið
og um leið opinskárri skýrsla um
sjúkt sálarlíf en aðrar sögur sem
skráðar hafa verið á íslensku.
Njörður velur sér að túlka þessa
atburði þannig, að því er ég best
fæ séð, að hann dregur kerfis-
bundið úr þeim sálfræði- og félags-
lega (og guðfræðilega) hryllingi
sem umlykur Píslarsöguna. Hann
kýs að túlka þá atburði sem þarna
gerðust frá sjónarhóli fólksins á
Kirkjubóli, venjulegs, jarðbundins
fólks sem vinnur við sinn búskap,
neitar að trúa því í lengstu lög að
vitfirring sóknarprestsins komi því
við - uns ekki veröur rönd við reist
og allt verður að hafa sinn hræði-
lega gang.
Frásagnaraðferðin í Dauða-
mönnum undirstrikar þann raun-
sæilega, jarðbundna og lokaða
heim sem lýst er í bókinni. Þar gef-
ur að líta að höfundurinn hefur
komið nálægt ljóðagerð; næstum
hver einasti atburður bókarinnar
er sviðsettur; umhverfið, náttúran,
birtan er „sýnd í orðum“ enda er
sagan Dauðamenn svo myndræn að
lesandi sér hana gerast frá upphafi
til enda.
Stundum er þessi myndræna
sviðsetning undurfalle'g; Ijóð, óður
til hinnar hrikalegu náttúru Vest-
fjarðanna, umgjörð utan um fólkið
og hluti af því:
Sólin er horfin. Sólin er horfin og sést
ekki á ný fyrr en í lok janúar.
Fjörðurinn liggur falinn í skugga -
þrengslum brattra fjalla. Skamm-
degismyrkur fer í hönd. Fyrir kem-
ur að bjarmi sést á himni ofar fjalls-
brúnum. Rétt eins og óljós minning
um bjarta veröld fulla af sólskini og
hlýju. F.n hún er fjarlæg í tíma og
rúmi. Bak við þúsund fjöll og hand-
an við óteljandi nætur. Hér og nú er
veröldin dimm... Þeir sem eru á
ferli varpa ekki lengur neinum
skugga. Þeir eru sjálfir orðnir að
sínum eigin skugga. Myrkriðspenn-
ir greipar utan um þá og heldur
þeim föstum. Afl þcss er óumflýj
anlegt. Það ríkir í veröldinni..
f þessari skuggavcröld er skuggi á
ferli... (36-37)
Stundum er hin myndræna frá-
sögn hins vegar of fáguð að mínu
mati, of langdregin, ofunnin þann-
ig að manni fer að finnast hún
verða þungamiðja kaflanna,
skyggja á persónurnar, líf þeirra og
örlög.
Frásagnaraðferðin í Dauða-
mönnum er þannig að „sýnt er - en
ekki sagt“ eins og þar stendur. All-
ar persónur eru séðar utanfrá, les-
andi fær einungis að heyra orð eða
sjá gjörðir persóna, söguhöfundur
dregur sig í hlé og textinn er allur
með þeim sparsamari sem sögur
fara af.
Svona frásagnaraðferð gerir
miklar kröfur til lesanda. Ef hann
er ekki tilbúinn til að leggja allt
sem hann hefur á móti textanum,
lesa málið, sjá hvað í því er falið
o.s.frv. - þá þýðir ekkert fyrir hann
að vera með þessa bók í lúkunum.
Hann verður að þá, vesgú, að fara
eitthvað annað. Þegar lesendur
hafa hins vegar komið til móts við
textann eins og þeir geta, og ef þeir
sjá þá að þeir voru einir á stefnu-
mótinu - þá geta þeir farið að fussa
og sveia.
Og hvað er
svo sagt?
Eins og áður segir fylgir sagan
þeim feðgum frá Kirkjubóli og svo
Þuríði, dóttur Jóns eldri. Njörður
lýsir Jóni eldra sem stórlyndum
harðjaxli; vinnusömum og útsjón-
arsömum meðalbónda sem ber litla
virðingu fyrir æðra máttarvöldum
og talar til heimilismanna sinna
eins og konungur til þegna sinna.
Jón yngri er hins vegar brokk-
gengur erfðaprins.
Það er til þess tekið bæði í
Dauðamönnum og Píslarsögu Jóns
Magnússonar hve fallegur, ungur
maður Jón yngri er. Séra Jón
smjattar á því í sögu sinni, hve grátt
hann er leikinn eftir pyntingar og
varðhald; gullið hárið orðið „mó-
álótt“ og hörundið svart eða blá-
leitt. Aftur á móti minnist séra Jón
aðeins einu sinni á bónorð Jóns
yngra til fósturdóttur sinar og það
er furðulegt að hann nefnir Rann-
veigu Snorradóttur aldrei á nafn í
Píslarsögunni. Rannveig var dóttir
Þórkötlu Bjarnadóttur, konu Jóns
þumlungs, affyrra hjónabandi. Og
Njörður P. Njarðvík tekur þetta
mál sem Jón þegir svo fast yfir og
notar það í Dauðamönnum.
Jón yngri er vel stæður og ekkert
því til fyrirstöðu að hann fái Rann-
veigar, að því er virðist, en prestur-
inn harðneitar. Jón brigslar presti
um bað hvað eftir annað í bókinni
að hann vilji hafa stelpuna fyrir
sjálfan sig og segir þetta almælt í
firðinum. Þetta er, að sjálfsögðu,
aðdróttun um sifjaspell eða hug-
renningasyndir í þá veru - og von
að séra Jón, rödd Guðs í þessu
byggðalagi, vilji ekki setja á fót
umræðuhóp um rnálið.
Ast Jóns yngra á Rannveigu
veldur þvf að hann er alltaf á (ógn
skiljanlegu) vappi kringum Eyri.
Hann laumast upp á þekjuna og
krunkar svo að stelpan laumist út
til hans og allt tekur þetta á sig
hryllilegustu myndir í hugarheimi
prestsins.
Þetta finnst mér býsna gott inn-
legg í söguna af átökum þeirra
feðga og prestsins og segir mikið
innan þess raunsæislega ramma
sem sögunni er settur. Sömuleiðis
finnst mér endurgerður mjög vel í
Dauðamönnum tvískinnungur
hinna veraldlegu yfirvalda sem
reyna að humma fram af sér sífur
sóknarprestsins, reyna að eyða mák
inu en vita rnæta vel að fyrr eða
síðar verður að stiriga út. Og lýs-
ingin á brennu þeirra feðga er
óhugnanleg og óhugnanlegt er
tómlæti sveitunga þeirra sem segja
að það sé... „þeim sjálfum fyrir
bestu að þeir brennist." (132) En
þarna finnst mér líka megingalli
bókarinnar Dauðamanna koma
fram.
Önnur saga
Að þessari bók lesinni sit ég uppi
með þúsund spurningar á vörun-
um. Eg er mjög forvitin og mér
finnst það afar skemmtilegt að fá
að vita hvernig konur í gamla daga
héldu uppi um sig sokkunum, hvað
þær bökuðu og hvernig menn fóru
að því að þvo sér (ef þeir gerðu það
á annað borð) og hvað menn
keyptu í kaupstað o.s.frv. Þjóð-
háttarlýsingar af þessu tagi og'dag-
legt puð manna kemur lítið fram í
Dauðamönnum. Þetta er að sjálf-
sögðu val höfundarins, með þeirri
frásagnaraðferð sem han kýs sér,
myndrænunt, knöppum lýsingum
þar sem allt er skorið utan af text-
anum, - hlýtur sagan að verða eins
og hún er. Og það er þetta val á
knappri frásagnaraðferð á þessu
frásagnarefni sem ég er ekki alls
kostar sátt við.
Ég hefði viljað fá miklu meira;
meira unt það sambland af slægð og
rugli sem einkennir hinn kolbrjál-
aða sóknarprest; meira um áhrifin
af því á söfnuðinn þegar hann lýsir
geðveiki sinni með óendanlegri
málsnilld af stólnum, vikulega;
meira af efasemdum þeirra feðga
um sakleysi sitt og dómgreind;
meira um Þorleif Kortsson og hug
myndaheim aldarinnar; meira um
galdrafárið....
Margt af þessu kemur fram í hin-
um sparsama texta Dauðamanna,
það þarf bara að bera sig eftir því -
og þá víkur sögunni að því fyrir
hvern er skrifað. Getur almennur
lesandi lagt allt það á móti þessari
bók sem hún gerir kröfu um? Er
hægt að fága texta svo mjög að fag-
urfræðin beri boðskapinn ofurliði?
Og síðast en ekki síst - nær þessi
bók, eins og hún er, kannski ein-
mitt tilgangi sínum með því að
vekja spurningar, forvitni og
þanka um myrkrið sem seytlar inní
sálirnar eftir að valdsmennirnir
hafa farið á kreik? Ég vísa um-
ræðunni til ykkar.
Dagný.
Píslarsaga Kirkjubólsfeðga
Sólarblíðan
fer á flakk
Vésteinn l.úðvíksson:
Sólarbliðan, Sesselja og
mamma í krukkunni.
Mál og mcnning.
Vésteinn Lúðvíksson hefur
skrifað framhald af sögunni um
telpuna Sólarblíðu, sent vildi „lifa
eftir eigin höfði“ og sneri heldur
betur á alla þá gæslumenn sem for-
eldrar hennar höfðu sett henni til
höfuðs. Til þess haföi hún galdur
sem sóttur var til gamals fólks. I
nýju bókinni er galdur einnig mjög
virkur, en hann kviknar ekki af
bandalagi barna og gamals fólks
gegn því skelfilega hyski sem for-
eldrar eru í heimi sögunnar, heldur
er kominn kyndugur strákur til
sögunnar, Stebbi kyssustrákur,
sem er ættaður úr geimnum. Hann
er prins í álögum ævintýrsins - en
um leið tengdur við þá tækni-
væðingu ævintýrsins sem gerst hef-
ur á undanförnum áratugum.
Sesselja er vinkona Sólar-
blíðunnar, sem þarf á aðstoð henn-
ar að halda, því að Sesselja hefur
smitast af sjálfstæðisdraumi Sólar-
blíðunnar og nú á að taka hana til
bæna. Það gerir móðir hennar með
aðstoð skelfilegrar nornar, sem er í
senn tískudrottning og huglesari.
En galdrasteinn Stebba geimstráks
ruglar illum áformum hinna full-
orðinnu. Eins og vænta mátti vinna
börnin sigur.
Það gerist þó ekki vandræða-
laust, því þeint veröur sjálfum ým-
islegt á í messunni og eins og í öðr-
um ævintýrum má ekkert út af bera
í galdrinum, aðilar málsins verða
að virða allar takmarkanir hans,
annars getur illa farið.
Vésteini hefur tekist betur en í
fyrstu bókinni að kveikja saman
ævintýraheiminn (með prinsi,
galdfi, norn, bannhelgi, breyting-
um á hlutverkaskipan ogfleiru), og
heim okkar tíma. Það er til dæmis
ansi laglega gert, hvernig snúið er
við hlutverkum Sesselju og móður
hennar, sem er fyrir misheppnaðan
galdur orðin svo lítil að hún kemst
fyrir í sultukrukku. Sesselja hefur
þá yfir móður sinni allar verstu sær-
ingar nöldursams einstefnuuppeld-
is. Með þessu móti fæst tvennt
MAI OCMI '.'IV
Vé'temn Luðyíksson
SÓLARBLÍÐAN
SESSELÍA OG
MAMMAN f
' , KRUKKUNNI
fram: Vésteinn getur dregið fram
frá nýju sjónarhorni það sem hann
vill koma að um skaðsemi agaboð-
skapar og fyrirskipana - og um leið
vikið að því, að í þeim efnum er
enginn heilagur. Barnið er orðið
harðstjóri um leið og það hefur
vald til: það er þá sjálf sú hlutverk-
askipan sem valdið skapar sem er
af hinu illa. Og Sólarblíðan verður
að bíta í það súra epli frelsaranna,
Árni
Bergmann
skrifar
að það er vanþakklátt verk að
standa í því að „hjálpa krökkum
sem ekki vilja láta hjálpa sér“. Eða
reynast svo hefnigjörn við fyrri
kúgara sína við fyrsta tækifæri að
það verður að grípa fram fyrir
hendurnar á þeim - hér Sesselju :
hættu þessari fólsku við minnihátt-
ar (mömmu í krukkunni) og
skammastu þín!
Þannig er þessi bók með ýmsum
hætti rýmri en fyrri sagan af Sólar-
blíðunni og með nokkrum hætti
skyldari sálfræðilegu raunsæi á bak
við uppákomur ævintýrsins. Hitt er
svo annað mál, að eins og stundum
áður hættir Vésteini til að draga of
beinar hliðstæður milli stéttakúg-
unar og fjölskyldulífs. Það er
eitthvað í því dæmi sem ekki geng-
ur upp.
Sóíarblíðan er talin fullorðinna-
félaginu háskaleg vegna þess að hún
vill að „hver maður lifi eftir sínu
höfði", - því að bæði skólinn og
vinnuaginn hrynja, nái sú hugsjón
frain að ganga. Framhald er boðað
á þessum sögum, og sýnist leið Sól-
arblíöunnar og geimprinsins fyrst
iiggja til heims sem er enn lakari
en mannheimar og síðan í heim þar
sem er „gott að vera“. Samkvænit
þessu hefur Sólarblíðan þegar
skoðað sig um í Hreinsunareldin-
um (á jörðinni), mun stíga niður til
heljar og svo upp til Paradísar. Það
verður fróðlegt að sjá hvernig
Vésteinn leysir paradísarþrautina í
þessum leiðslubókmenntum fyrir
börn - því hún hefur svo sannar-
lega vafist fyrir mörgum mætum
höfundi.
ÁB.
Tveir
drengir
Bo Carpelan:
Boginn.
Gunnar Stefánsson þýddi.
Iðunn 1982
Jóhann heitir drengur sem segir
söguna: hann er eitt sumar nteð
foreldrum sínum í skerðagarðinum
úti fyrir Helsinki. Þar kynnist hann
Marvin, sem býr nteð móður sinni
á Boganum lítilli eyju. Marvin er
barn að andlegum þroska þótt
hann sé sem fullorðinn ntaður að
líkamlegum burðum.
Sagan segir frá vináttu þessara
drengja á látlausan og viðfelldin
hátt. Sá háski sem vofir yfir er, eins
og fyrri daginn, sá einkum, að
„aðrir“ hvorki skilja einstaklinga
náttúruna gerir allan textann vin-
honum. Til dæmis Eiríkur for-
stjórasonur, sem þarf ekki að vera
neitt afstyrmi - en þctta „vantar í
hann“. Að skilja þá sent eru öðru-
vísi.
Söguþráðurinn er ekki reyfara-
legur, lífsháski sögunnar er tengd-
ur sjúkdómi eða þá þrumulestri
náttúrunnar. Persónulýsingar eru
hlýlegar og ljóðræn vitneskja um
náttúruna gerir allan textann vin-
samlegan lesanda. Hinum einfalda
boðskap bókarinnar er til skila
haldið á hófsaman hátt.
Gunnar Stefánsson hefur þýtt
bókina á ágæta íslensku. ájj.