Þjóðviljinn - 15.02.1983, Qupperneq 10

14 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Þriðjudagur 15. febrúar 1983
ið var síðan flutt í útvarp og birtist í
Náttúrufræðingum 1950. Varð
þetta til þess, m.a. fyrir tilstuðlan
annars ágæts áhugamanns um ís-
lenska náttúruvernd, Eysteins
Jónssonar ráðherra, að sett var
nefnd til að semja lög um náttúru-
vernd og var Sigurður einmitt einn
nefndarmanna og samdi ásamt Ár-
manni Snævarr fyrstu náttúruvern-
darlögin sem síðan voru samþykkt
á Alþingi 1956, en þau voru síðan
endurbætt 1971. Sigurður sat frá
upphafi (1956) í Náttúruverndar-
ráði og var þar ötull og ráðagóður
og átti drjúgan þátt í að koma
mörgum þörfum málum í gegn.
Sigurður var mjög félagslyndur
og voru honum því falin margvísleg
störf í ýmsum félögum og var áður
getið starfa hans í Jöklarannsókn-
afélaginu, en hann var formaður
þess frá 1969. Hann var fyrsti for-
maður Jarðfræðafélags fslands
1966-68, formaður raunvísinda-
deildar Vísindasjóðs 1958-78, for-
maður Hins íslenska náttúrufræði-
félags 1950-51 og ritstjóri Náttúr-
ufræðingsins 1950 og aftur 1952-
55. í stjórn Ferðafélags íslands var
hann 1957-77, þar af varaforseti
1958-77 og síðast forseti. Norræn
samvinna var honum hugðarefni
um langan aldur og var hann for-
maður Félags íslenskra stúdenta í
Stokkhólmi 1937^14. í stjórn Norr-
æna hússins var hann frá 1970 og í
Norrænu ráðgjafarnefndinni um
vísindi frá 1972. Þá sat hann einnig
í stjórnum Norræna félagsins,
Sænsk-íslenska félagsins, Rithöf-
undafélags íslands og Stúdentafé-
lags Reykjavíkur.
Sigurður unni mjög íslenskri
tungu og menningu og hélt hnytt-
nar ræður og ritaði þarfar ádrepur
þegar lionum þótti lágkúran keyra
um þverbak.
Hann var dagíarsprúður maður,
hæglátur og glettinn og sást sjaldan
skipta skapi. Hann var mjög
glöggur og fljótur að átta sig og
fundvís á áhugaverð rannsóknar-
efni. í góðum félagsskap var hann
oft hrókur alls fagnaðar, enda
söngvinn og hnyttinn í tilsvörum.
Arið 1939 gekk Sigurður að eiga
sænska konu, Ingu dóttur Svens
Backlunds, fil.kand. í stærðfræði
og eðlisfræði og síðar blaðamanns,
og konu hans Hertu f. Bergström.
Inga reyndist Sigurði traustur lífs-
förunautur. Þau áttu tvö börn,
Snjólaugu (f. 1943), B.A., fulltrúa
hjá Landsvirkjun, gifta Friðleifi
Jóhannssyni viðskiptafræðingi, og
Sven (f. 1945) doktor í reiknifræði
og dósent við Háskóla íslands,
kvæntan skosk-enskri konu, Mary,
f. Bache, menntaskólakennara.
Kynni okkarSigurðar voru orðin
löng, meira en þrír áratugir frá því
ég leitaði ráða hjá honum um nám í
jarðfræði og síðar í námi og starfi.
Hann miðlaði mér og öðrum óspart
urn jarðfræði og landafræði, um
tengsl náttúruviðburða og sögu
lands og þjóðar. Margar ferðir fór-
um við saman og naut ég glögg-
skyggni og eftirtektargáfu hans.
Einkum minnist ég þriggja vikna
ferðar um Norðausturland og á
heimaslóðir hans 1956 með honum
og hans yndislegu konu Ingu, en
það er ein fróðlegasta og skemmti-
legasta ferð sem ég hef farið.
í fámennum hópi íslenskra jarð-
og landafræðinga er skarð fyrir
skildi þegar genginn er hinn mæt-
asti og þekktasti þeirra.
Við samstarfsmenn hans við
jarðfræðiskor Háskóla íslands og
jarðfræðistofu Raunvísindastofn-
unar Háskólans, og makar okkar,
vottum konu hans Ingu, börnum
þeirra og fjölskyldu innilega samúð
okkar. Slíkra manna er gott að
minnast.
Þorleifur Einarsson
Ég kynntist Sigurði aldrei náið
persónulega. Hann kenndi okkur
landafræði í gagnfræðadeild MR,
og öfugt við það sem flestir mundu
ætla, þótti hann ekki lifandi eða
skemmtilegur kennari - ekki á
þeim vettvangi. Hinsvegar var
hann öðrum kennurum vinsælli í
selsferðum og á skemmtunum
nemenda, hvort heldur sem
ræðustúfamaður eða trúbadúr. Þar
naut kímni hans og notaleg fram-
koma sín mun betur og kom
sumum á óvart í fyrstu. Svo var um
fleiri, sem kynntust þessari hlið
hans. Reyndar þóttu sumar vísur
hans frá þeim árum einsog „Anna
litla“ næstum siðspillandi, enda var
Sigurður þá talinn rauður svo sem
aðrir góðir menn.
Fyrir 1-2 áratugum fékkst ég dá-
lítið við það á sumrum að vera
leiðsögumaður fyrir útlenda ferða-
hópa unt landið. Þetta voru eink-
um fullorðnir skólamenn, og yfir-
leitt höfðu þau með sér eigin farar-
stjóra, sem var jarðfræðingur eða
landfræðingur og útskýrði tilurð
bergtegunda. myndanir eldstöðva
og annað náttúrufræðilegt. En ís-
lenski fararstjórinn átti fremur að
sinna andlegri menningu og sögu
þjóðarinnar.
Jarðfræðiþekking mín jókst stór-
um í þessum ferðum, og auk þess
varð mér enn ljósara en áður, hví-
líkt nafn Sigurður var úti í heimi,
allt niður á menntaskólastig. í
hann var sí og æ vitnað sem hinn
alvísa. Einu sinni lenti ég á sama
næturstað og Sigurður var með ein-
hvern jarðfræðingahóp og hugsaði
mér nú að gleðja minn þýska farar-
stjóra. Tókst mér að kynna hann
fyrir Sigurði og áttu þeir stutt
samtal. En mér virtist sem minn
maður myndi helst ekki ætla að þvo
sér um hægri höndina ævilangt,
eftir að hafa heilsað Sigurði. Svo
uppljómaður var hann.
Á þessum ferðum gerðist það
stundum, að ekkert sást af lands-
laginu fyrir þoku eða rigningu. Þá
var stundum reynt að hafa ofanaf
fyrir fólkinu með því að syngja fyrir
það, og stöku sinnum fékk maður
bílstjórann til að syngja með. Þá
gat orðið vandi að finna eitthvað,
sem við bílstjórinn kynnum báðir.
Og oftar en ekki lentum við þá á
söngvísum eftir Sigurð við lög, sem
útlendingarnir reyndust oft og ein-
att kunna líka. Og mikil var undrun
þessara aðdáenda jarðfræðidokt-
orsins, þegar þau fengu að vita um
höfund textans.
Eitt kvöld var velmetinn
jarðfræðiprófessor frá Berlín
staddur við Mývatn og fékk þá
njósn af því, að hinn heimsfrægi
Professor Thorarinson væri á sömu
slóðum. Hann vildi auðvitað ólmur
hitta þennan alkunna starfsbróður
sinn. Honum var þá vísað út í
hraun, þar sem Sigurður sat við
varðeld og söng og spilaði á gítar
fyrir sinn hóp. En sá þýski sagðist
ekki láta hafa sig að fífli. Svona liti
enginn prófessor út eða hegðaði
sér. Sneri hann svo frá, en fékk á
því dapurlegar sönnur morguninn
eftir, að hann hefði reyndar missst
af Professor Thorarinson fyrir
bragðið.
f 40-50 ár var Sigurður einkar
naskur við að þýða, stæla eða frum-
semja söngvísur, sem urðu öðrum
vinsælli meðal alþýðu. Alls mun
hann hafa samið milli 50-60 texta,
þótt ekki hafi nema svosem
fjórðungur eða fimmtungur þeirra
orðið alkunnur. En það var ýmsum
tilviljunum háð, hverjir þeirra
urðu þekktir meðal almennings.
Skal hér hinn elsti þeirra tekinn
sem dæmi: „Að lífiö sé skjálfandi
lítið gras.“
Þegar skólabróðir Sigurðar,
Halldór H. Jónsson arkítekt, lauk
prófi 1938, orti Sigurður til hans
langt kvæði. Vísurnar, sem við öll
kunnum, voru einskonar
heimspekilegt niðurlag þess
kvæðis. Við það gengur lag eftir
Schubert úr Meyjaskemmunni,
sem einmitt var sýnd hér sama vet-
ur, og var því orðið vel þekkt, en
við allt annan texta.
Þetta vor var haldið hér norrænt
stúdentamót. Sigurður gat ekki
verið þar með, því hann var að
kanna verksummerki eftir nýorðið
Skeiðarárhlaup. Pálmi Hannesson
rektor kynnti þá og kenndi þennan
texta við lag Schuberts meðal ís-
lenskra þátttakenda í mótinu. Er
ekki að orðlengja, að eftir það fór
hann um landið einsog eldur í sinu.
Sigurður sagði, að sér hefðu
stundum ofboðið vinsældir þessara
vísna. Eitt sinn var hann t.d.
beðinn að skera úr deilu um það,
hvort þær væru eftir hann sjálfan
eða Davíð Stefánsson. Og kvaðst
hann ekki hafa hikað við að skella
skuldinni á Davíð.
f tilefni af sjötugsafmæli Sig-
urðar á síðasta ári átti ég ásamt
öðrum þátt í því að kynna nokkra
söngtexta hans, sem áður voru
miður þekktir. Þá varð mér ljóst,
að meðal þeirra voru margir, sem
ekki áttu síður erindi við söng-
glaðan almenning en hinir áður
kunnu. Og nokkra þeirra þótti Sig-
urði greinilega vænst um sjálfum.
Árni Björnsson.
Skarð er fyrir skildi þar sem Sig-
urður Þórarinsson jarðfræðingur
nú er fallinn frá langt fyrir aldur
fram, því þó hann væri rúmlega
sjötugur varð ekki betur séð en
hann væri enn í fullu fjöri, starfs-
þrekið ótrúlegt og eldmóðurinn og
áhuginn á viðfangsefnunum eins og
hjá kornungum manni, allt fram
undir síðustu dagana sem hann
lifði. En hann lést að kvöldi 8.
febrúar s.l. og verður til moldar
borinn í dag.
Mér fannst hann ekki hafa breyst
mikið frá því ég kom heim frá námi
sumarið 1958 og byrjaði að vinna
við Náttúrugripasafnið, sem síðar
varð Náttúrufræðistofnun íslands,
en Sigurður stjórnaði þá Jarðfræði-
og landfræðideild safnsins og hafði
gert síðan hún var stofnsett árið
1947. Hann tók mér eins og jafn-
ingja, þó ég kæmi svo að segja
beint frá prófborðinu en hann þá
orðinn þekktur vísindamaður, ekki
bara hér heima heldur um öll lönd
þar sem fengist var við rannsóknir
á eldfjöllum og eldvirkni, en þann-
ig var hann ávallt blátt áfram og
hlýlegur.
Allt frá fyrstu kynnum dáðist ég
að lífsorku og starfskrafti Sigurðar,
hann lét ekki mijcið yfir sér og var
ekki mikill að vallarsýn, en var
flugskarpur og sívinnandi og afköst
hans eftir því. Vísindalegar rit-
gerðir hans skipta áreiðanlega
hundruðum, auk fjölda bóka sem
hann skrifaði og aragrúa fyrirlestra
og erinda sem hann flutti, bæði í
háskólum og öðrum rannsókna-
stofnunum um allan heim, og í
ýmsum félögum heima og erlendis.
Sigurður átti alla tíð einstaklega
auðvelt með að koma hugsunum
sínum á pappírinn, máltilfinning
hans var óvanalega rík, hugsunin
skörp og rökföst, viðfangsefnin allt
um kring í landi sem kalla má para-
dís jarðfræðinga og áhuginn á
viðfangsefnunum og einbeitingin
við lausn þeirra óþrjótandi hjá
honum. Skáldskapargáfan gerði
Sigurði ekki bara ritun vísinda-
greina auðveldari en flestum, hún
lyfti honum tíðum á bak skáldfákn-
um Pegasusi. Þá lét hann gamntinn
geysa eins og flestum er kunnugt,
því eftir hann liggur fjöldi vísna og
kvæða sem hann orti við ýmis létt
og skemmtileg lög, og það kom
fyrir að hann samdi lögin líka.
Þessir textar Sigurðar hafa margir
náð fádæma vinsældum og er það
að vonum, þeir eru langflestir
leikandi liprir og vel ortir, og sumir
gullfallegir, falla vel við lögin og
eru fullir af þeirri stemmningu sem
honum einum var lagið að skapa,
einkum og sér í lagi þegar hann lék
sjálfur undir á gítarinn sinn og söng
með, enda hafa þeir mörgum yljað
í byggðum og þó kannski enn betur
í óbyggðum.
En þó ærin ástæða sé til að fjöl-
yrða um vísindastörf Sigurðar, eða
dvelja við skáldskap hans og söng-
texta, ætlaði ég einkum að minnast
á og þakka honum hið ómetanlega
og óeigingjarna starf hans að nátt-
úruverndarmálum hér á landi, því
einnig á því sviði vann hann flest-
um ef ekki öllum mönnum betur.
Hann var okkar „grand old man“ á
því sviði, faðir íslenskrar náttúru-
verndar. Haustið 1949 flutti hann
erindi um náttúruvernd á fundi
Hins íslenska náttúrufræðifélags,
sem helgaður var 60 ára afmæli fé-
lagsins og rakti þar hve sáralítið
hefði verið unnið að þeim málum
hérlendis. Að vísu voru þá til nokk-
ur lög og reglur á sérsviðum, svo
sem fuglafriðunarlög, lög um
friðun hreindýra, lög um sand-
græðslu, skógræktarlög og Þing-
vellir höfðu verið friðlýstir í nærri
tuttugu ár. En engin almenn lög
um náttúruvernd voru til, þó „ís-
lensk náttúra, bæði hin dauða og
lifandi, sé um margt einstæð", svo
vitnað sé í þetta erindi Sigurðar. í
erindi sínu nefndi hann svo ýmis
dæmi um óþarfa spjöll sem unnin
hefðu verið á náttúruverðmætum
landsins og að áratuginn á undan
hefði meiru verið umrótað, vegna
tilkomu stórvirkra vinnuvéla, en
áður á mörgum öldum. Aðalniður-
staða hans var sú, að setja þyrfti
sem fyrst löggjöf um almenna nátt-
úruvernd sem heimilaði ríkisvald-
inu að gera nauðsynlegar ráðstaf-
anir til verndar dýrmætum náttúru-
menjum.
Þetta erindi Sigurðar vakti mikla
athygli, það var síðar flutt í útvarp
og svo prentað í Náttúrufræðingn-
um í byrjun næsta árs og mun ör-
ugglega öðru fremur hafa orðið til
þess að þáverandi menntamálaráð-
herra bað Sigurð að undirbúa lög-
gjöf um náttúrvernd. Að þeim
drögum fengnum var svo Sigurði
og Ármanni Snævarr lagaprófessor
falið að semja frumvarp til laga um
náttúruvernd og höfðu þeir um það
samráð við Finn Guðmundsson
fuglafræðing, sem vann við Náttúru-
gripasafnið eins og Sigurður.
Frumvarpið var lagt fram þremur
árum seinna eftir mikla vinnu og
samráð við fleiri góða menn og
varð að lögum vorið 1956. Þar með
var stigið eitt stærsta skrefið í nátt-
úruverndarmálum sem við höfum
tekið til þessa.
En öll byrjun er erfið og einkum
fólgin í því að plægja og undirbúa
jarðveginn, það fengu Sigurður og
þeir sem sátu með honum í Náttúru-
verndarráði fyrstu árin að reyna.
Þó þokaðist smám saman ýmislegt í
rétta átt, ekki síst fyrir atbeina og
eldmóð þeirra Sigurðar og Finns,
og það var einmitt Sigurður sem
átti frumkvæðið að mörgum mál-
um sem Náttúruverndarráð hóf
strax að vinna að, þó lausn á þeim
fengist ekki alltaf strax, og nægir
þar að nefna hugmyndirnar um
þjóðgarða í Skaftafelli og Jökuls-
árgljúfrum sem komu báðar frá
honum.
Sigurður átti sæti í Náttúruvernd-
arráði frá stofnun þess til dauða-
dags og vann ráðinu lengur og bet-
ur en nokkur annar, að öllum þeim
góðu mönnum ólöstuðum sem þar
hafa lagt hönd á plóginn. Hann
hafði alltaf brennandi áhuga á
þeim málum, var alltaf hugmynda-
,ríkur og boðinn og búinn til að
leggja fram þá vinnu sem til þurfti
til að koma þeim hugmyndum í
framkvæmd. Auk þess hjálpuðu
rannsóknir hans mikið til við þau
störf, niðurstöður þeirra skýrðu
ýmislegt og gerðu mönnum t.d.
kleift að gera sér betur grein fyrir
þeirri gífurlegu eyðingu gróins
lands sem orðið hefur hér á landi
frá landnámi.
Fyrir öll þessi óeigingjörnu störf
flyt ég þakkir Náttúruverndarráðs,
ég starfaði þar með honum í 23 ár
og þykist því fær um að meta þau,
og vona að hans andi eigi eftir að
móta starf okkar þar lengi enn, þó
hann sé sjálfur horfinn af sjónar-
sviðinu.
Sigurður lét af störfum við Nátt-
úrufræðistofnun íslands haustið
1968, þegar hann varð prófessor í
jarðfræði við Háskóla Islands, og
hafði þá unnið við Náttúrufræði-
stofnun í nærri 22 ár og á þeim tíma
skrifað margar sínar merkustu rit-
gerðir og bækur. Fyrir þann tíma
flyt ég þakkir stofnunarinnar, og
mínar eigin þakkir fyrir þann ára-
tug sem við störfuðum saman þar,
það voru einstaklega ánægjuleg og
lærdómsrík ár, ekki síst vegna sam-
starfsins við Sigurð, því fáa menn
hef ég metið til jafns við hann eða
reynt jafn mikið að læra af.
Sigurður tók mikinn þátt í félags-
störfum og þar hlóðust á hann ýmis
ábyrgðarstörf. Hann var einn af
hvatamönnum að stofnun Jökla-
rannsóknafélags íslands og formað-
ur þess síðustu árin, hann var for-
maður Hins íslenska náttúrfræði-
félags um tíma og tvívegis ritstjóri
Náttúrufræðingsins, hann var for-
maður raunvísindadeildar Vísinda-
sjóðs frá því sjóðurinn tók til
starfa árið 1958 til 1974, í stjórn
Ferðafélags íslands í 20 ár og lengst
af varaforseti þess og síðast forseti
og hann hefur rnjög látið að sér
kveða í norrænni samvinnu, svo
nokkuð sé nefnt. Fjölmörgfélögog
vísindastofnanir víða um heirn hafa
heiðrað Sigurð fyrir störf hans,
kosið hann heiðursfélaga, veitt
honum heiðursverðlaun og
heiðursmerki.
Sigurður fæddist á Hofi í Vopna-
firði 8. janúar 1912, sonur hjón-
anna á Teigi þar í sveit, Snjólaugar
Sigurðardóttur og Þórarins Stef-
ánssonar og þar ólst hann upp.
Hann var snemma bráðger og var
settur til mennta. Að loknu stúd-
entsprófi hélt hann til náms í
jarðfræði, fyrst í Kaupmannahöfn
en síðan í Stokkhólmi. Hann lauk
þar fi. lic.-prófi 1938 og doktors-
prófi 1944 og fjallaði ritgerð hans
um öskulagarannsóknir á Islandi.
Hann kom heim árið 1945 og vann
fyrst hjá Iðnaðardeild Atvinnu-
deildar Háskólans en frá ársbyrjun
1947 við Náttúrugripasafnið eins
og áður segir. Sigurður stundaði
kennslu í náttúrufræði við Mennta-
skólann í Reykjavík jafnframt
rannsóknarstörfum, allt þar til
hann varð prófessor við Háskóla
fslands, og stundakennari hafði
hann reyndar verið við Háskólann
síðan 1952.
Veturinn 1950-51 var Sigurður
prófessor í landafræði við Stokk-
hólmsháskóla og sú staða stóð
honum opin áfram, en hann kaus
að snúa heim aftur þó tilboðið væri
freistandi.
Sigurður kvæntist eftirlifandi
konu sinni Ingu Valborgu Back-
Jund, hinni mætustu konu sem á-
reiðanlega hefur átt sinn þátt í hinu
farsæla starfi hans, árið 1939. Þau
eignuðust tvö mannvænleg börn,
Gunnillu Snjólaugu og Svein Þór-
arin. Ég sendi þeim innilegar sam-
úðarkveðjur því þau hafa mikils
misst. En eftir lifir minningin um
ástríkan eiginmann og föður og
hinn góða dreng sem var einn sá
besti sonur sem þetta land hefur
alið og borið hefur hróður þess um
heim allan.
Eyþór Einarsson
Það gildir um ísland jafnt og um
alla heimsbyggð, að langstærstur
hluti af samanlögðum fjölda vís-
indamanna frá upphafi mannkyns
er enn á lífi og í fullu starfi. Slík
varð þróun vísinda á þessari tuttug-
ustu öld. Sögusvið þessar þróunar
er þó fremur þröngt því flest það,
sem þáttaskilum olli, gerðist hjá
ríkum og mannmörgum þjóðfé-
lögum Evrópu og síðar Norður-
Ameríku. Auður annars vegar,
ríkulegt úrval hæfra manna hins
vegar eru forsendur þess, að
þjóðfélag geti sett markið hátt í vís-
indum og annarri menningarstarf-
semi og jafnframt fengið metnaði
sínum fullnægt.
Þrátt fyrir verulega auðlegð
verða menningarlegum metnaði
smærri þjóða ætíð sett takmörk
vegna minna framboðs á hæfi-
leikum. Eins nýtast hæfileikar síð-
ur með smáum þóðum, því skilyrði
til vaxtar eru takmörkuð. Oftar en
ekki falla frækorn í grýtta jörð. í
örsmáu íslensku samfélagi verða
þessar staðreyndir þeim mun sárari
sem þjóðin er fámennari en aðrar
þjóðir og vaxtarskilyrði hæfileika
rýrari. Þeim mun meiri verður
gleðin, þá sjaldan að svo vel tekst
til að einn úr okkar hópi neitar
staðfastlega að beygjast undirörlög
deyfðar og uppgjafar, sem um-
hverfið skapar okkur flestum.
Sigurði Þórarinssyni féllust aldei
hendur. Ef misvitrir stjórnendur
höfnuðu hógværum tillögum um
framlög til rannsókna, fann Sigurð-
ur leið til að framkvæma áhuga-
verð verkefni, sem kostuðu minna
fé. Málum er því miður þann veg
háttað jafnt í vísindum sem öðrum
greinum mannlífs, að þeir sem eru
mestir málafylgjumenn við öflun
fjár til starfsemi sinnar eða til pers-
ónulegra þarfa, eru ekki endilega
þeir sem best eru í stakk búnir að
verja fénu á skynsamlegan hátt eða
eiga það skilið að mati venjulegrar
siðfræði. Sigurður var lítill mála-
fylgjumaður við fjáröflun til rann-
sókna sinna og persónulega færði
hann stórar fórnir. Gáfa hans og
snilli var í því fólgin að velja ætíð
áhugaverð verkefni af meðfæddu
innsæi og rökfestu. Við lifum á tím-
um flókinnar og síbreytilegrar
mælitækni. Örsmá þjóð hefur litla
möguleika að etja kappi við aðra.
Sigurður Þórarinsson sannaði að
öll þessi tækni er hjóm eitt ef ekki
fylgir skýr hugsun og hnitmiðað val
viðfangsefna. Hann varð upphafs-
maður nýrra vísinda, þar sem tækin
sem nota þarf til mælinga og gagna-
söfnunar eru til á hverju heimili, en
allt hvílir á hugviti og hæfileikunt