Þjóðviljinn - 15.02.1983, Blaðsíða 12

16 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Þriðjudagur 15. febrúar 1983
mála á, svo tekin sé samlíking úr
annarri átt. Hann var hugkvæmur,
allra manna eljusamastur, minnug-
ur svo af bar og átti auðvelt með að
skrifa - ritaskrá hans er 10 prent-
aðar síður í afmælisbókinni „Eldur
er í norðri", sem út kom í fyrra.
Enda var Sigurður löngu
heimsþekktur vísindamaður og
raunar persónugervingur íslenzkr-
ar jarðfræði úti um heim.
I þessari stuttu kveðju er ástæðu-
laust að gera nána grein fyrir ævi-
starfi Sigurðar Þórarinssonar, en
um þau skrifaði Þorleifur Einars-
son jarðfræðingur greinargóða rit-
gerð í bókina „Eldur er í norðri"
sem fyrr var nefnd. Rannsókna-
vettvangur Sigurðar virðist hafa
ráðizt snemma: vorið 1934 kom
hann heim frá Svíþjóð, þar sem
hann var við nám, og rannsakaði
ummerki Grímsstaðagossins og
Skeiðarárhlaupsins. Þar með var
vakinn áhugi hans á Vatnajökli og
Grímsvötnum, sem entist ævilangt.
Sama sumar hóf hann rannsóknir á
öskulögum í jarðvegi, og á mómýr-
um almennt, með það fyrir augum
að rekja gróðursögu landsins með
frjókornagreiningu. Varð það upp-
hafið að aðalþætti ævistarfs hans,
gjóskulagarannsóknum, sem hafa
opnað dæmalaust frjósaman rann-
sóknavettvang sem tengist forn-
leifafræði, byggðasögu, gróður-
farssögu, eldfjallasögu, loftslags-
breytingum o.fl. Sigurður rakti
sögu gróðureyðingar í landinu, af
völdum loftslags, náttúruhamfara
og mannvistar, og gerðist einn
hinna fyrstu náttúruverndarmanna
á nútímavísu.
Sumurin 1936-38 tók Sigurður
þátt í Vatnajökulsleiðöngrum
þeirra Ahlmanns og Jóns Eyþórs-
sonar, en jöklarannsóknir urðu
síðar meðal stórra verkefna hans.
Og sumarið 1939 tók hann þátt í
fornleifarannsóknum í Þjórsárdal,
sem Hekla lagði í eyði árið 1104.
Síðar tók hann þátt í rannsókn
Heklugossins 1947, og allra eld-
gosa hér á landi síðan. Doktorsrit-
gerð Sigurðar (1944) fjallaði um
„gjóskutímatal á íslandi", en með
þeirri ritgerð og óteljandi öðrum
síðan hóf hann þessa fræðigrein,
tephro-khronologíu eða gjóskutí m-
atal, til alþjóðlegrar viðurkenn-
ingar. Aðalrannsóknir Sigurðar
Þórarinssonar tengjast semsagt
Íieim tveimur höfuðskepnum, sem
slendingar hafa barizt við í 1100
ár, eldi og ís, eldfjöllum og jöklum,
og með aðstoð gjóskulagarann-
sókna og skráðra heimilda rakti
hann í mörgum bókum og rit-
gerðum eldgosasögu Heklu, Grím-
svatna, Kötlu, Oræfajökuls og
Kverkfjalla.
Skrifað stendur:
Glaður og reifur
skyli gumna hver,
unz sinn bíður bana.
Með fárra mánaða millibili hafa
íslendingar mátt sjá á bak tveimur
af sínum ástsælustu vísinda-
mönnum, þeim Kristjáni Eldjárn
og Sigurði Þórarinssyni. Fáa grun-
aði annað en báðir ættu langt starf
fyrir höndum, laust við aðrar
skyldur en þær sem rannsóknir og
skriftir legðu þeim á herðar. Við
fráfall þeirra er harmur kveðinn að
þjóðinni allri, að vinum þeirra, en
þó mestur að ástvinum og aðstand-
endum. En samt eru þeir gæfu-
menn að falla frá í miðju starfi,
óbilaðir í anda og með mikið lífs-
starf að baki - þeim var hlíft við
byrðum ellinnar og því að „lifa
sjálfan sig“, sem margan mikinn
mann hefur hent.
Sjálfur var ég svo gæfusamur að
kynnast nafna mínum vel og starfa
með honum í rúman áratug. „Þessi
fínbyggði hámenntamaður, ólík-
legur til þrekrauna", eins og Nó-
belsskáldið lýsir Sigurði, var yfir-
leitt fremur ópersónulegur í sam-
skiptum, en jafnan glaðlegur og
með gamanyrði á vör. Slík var
meðfædd kurteisi hans að ég heyrði
hann aldrei halla orði á fjarstaddan
mann, og þyrfti einhver á hjálp að
halda var hún veitt með svo elsku-
legum og nær því ósýnilegum hætti,
ef hann átti þess kost, að maður tók
varla eftir öðru en allt hefði gerzt af
sjálfu sér. Almennar skoðanir Sig-
urðar hygg ég hafi verið róttækar á
borgaralega vísu, enda hafði hann
á sinni tíð mikil samskipti við
sænska jafnaðarmenn sem voru að
búa til fyrirmyndarþjóðfélag, og
var á stríðsárunum í samstarfi með
mönnum eins og Olof Palme, Willy
Brandt og Bruno Kreisky - þessi
lífsskoðun einkennist eínna helst af
húmanisma, mannúðarsefnu.
Mörgum verður það á nú til dags
að „dreifa sér“ um of, vasast í of
mörgu, því margs þarf við í fá-
mennu þjóðfélagi sem vill vera
gjaldgengt á öllum sviðum milj-
ónaþjóða. En þá skiptir mestu máli
að hafa forgangsréttinn á hreinu.
Sigurður kom víða við, og það gat
hann leyft sér, því hann var óum-
ræðilega fljótur að öllu. Samt veitti
ég því athygli, að hann gerði aldrei
neitt óundirbúinn - jafnvel þegar
hann stóð upp og hélt litla ræðu,
sem algengt var, og virtist gersam-
lega í tilefni augnabliksins en ævin-
lega sérlega hnyttna og með eftir-
minnilegu punkti, þá hafði hann
undirbúið ræðuna áður, skrifað
hana og kunni hana síðan. Því ekk-
ert vex af engu, jafnvel hjá snil-
lingum. En aldrei las hann af
blöðum, enoa þurfti svo minnugur
maður ekki á því að halda.
Sigurður kunni fullkomlega
forgangsrétt sinna mörgu starfa:
rannsóknir og skriftir komu þar
fremst. Og þar var hann alltaf að,
hvenær sem tími gafst, milli fyrir-
lestra, í áætlunarflugi milli landa,
um helgar þegar ekki kallaði annað
að. Hin mörgu hlutverk Sigurðar
minntu mig á annað vísinda-
stórmenni, Línus Pauling, sem var
tvöfaldur og næstum þrefaldur Nó-
belsverðlaunahafi. Línus sást einu
sinni taka þátt í mótmælastöðu
gegn Víet-Nam stríðinu utan við
Hvíta húsið fyrir hádegi en vera þar
í veizlu innan dyra síðdegis, þótt
aðalstarfið ynni hann að sjálfsögðu
á efnarannsóknastofu sinni. Sig-
urður var sömuleiðis jafnheima í
veizlusölum með stórmenni og á
Heklutindi með myndavél og skrif-
bók í hönd eða í mógröf með reku
að pæla í öskulögum.
Sigurður sótti ekki einasta
menntun sína til Svíþjóðar, heldur
líka eiginkonu sína Ingu. Þau gift-
ust 1939 og eignuðust tvö börn,
Snjólaugu og Sven. Inga var dóttir
Sven Backlund, stærðfræðings sem
síðar snéri sér að blaðamennsku og
var einn af hugsuðum-og baráttu-
mönnum sænsku jafnaðarmann-
anna. Inga var þá eftirsóttur upp-
lesari, og vafalaust hafa það verið
henni mikil viðbrigði að flytjast
hingað til lands í stríðslok. En hún
er mikilhæf kona sein reyndist
manni sínum taustur og þolin-
móður lífsförunautur. Ég votta ást-
vinum Sigurðar innilega hluttekn-
ingu í harmi þeirra.
Sigurður Þórarinsson var ekki
einasta afkastamikill vísindamað-
ur, heldur var hann óþreytandi að
kynna þjóð sinni fræðin, með al-
þýðlegum greinumogfyrirlestrum,
enda á hann sjálfsagt mestan þáít
allra náttúrufræðinga í þeim áhuga
sem almenningur hér á landi sýnir
þessum fræðum. En náttúrufræði
verða ekki numin af bókinni einni,
og mikilvægur vettvangur náttúr-
ufræðikennslu og almenns skiln-
ings á náttúrunni eru hvarvetna
náttúrugripasöfn, sem nú orðið eru
með nýju sniði víðast hvar og æði
ólík því sem Náttúrugripasafnið við
Hverfisgötu var, sem þó vantaði
ekki vinsældir meðal barna og ung-
linga.
Aður en Sigurður Þórarinsson
gerðist prófessor í jarð- og landa-
fræði við Háskóla fslands var hann
einmitt starfsmaður Náttúrugrip-
asafnsins í 20 ár. A þeim tíma var
safnið flutt úr Safnahúsinu við
Hverfisgötu og var á hrakhólum
milli húsa unz því var fundinn stað-
ur í húsnæði á 3. hæð sem Há-
skólinn keypti við Hlemmtorg. Þar
er allve! búið að rannsóknastarf-
semi safnmanna, en afleitlega að
þeirri hlið er að almenningi snýr,
sýningarsalnum. Sigurður Þórar-
insson helgaði alla ævi sína rann-
sóknum í jarðfræði, en einnig upp-
fræðslu í náttúrufræði, náttúru-
vernd og almennum skilningi á
samspili mannsins og náttúrunnar.
Minningu hans væri mestur sómi
sýndur ef nú væri tekin um það ák-
vörðun að byggja yfir Náttúrugrip-
asafnið og tengja þá uppeldis- og
rannsóknastofnun nafni hans.
Sigurður Steinþórsson
formaður jarðfræðifélags íslands
Kveðja frá
Jöklarannsóknafélagi
íslands
í suddarigningu á vordegi 1947
bar fundum okkar Sigurðar Þórar-
inssonar fyrst saman. Ég var stadd-
ur austur við Þjórsártún er þar
staðnæmdist vörubíll, sem var að
koma austan af Rangárvöllum, bíl-
stjórinn þurti að ná tali af Ölvi
bónda, en ég lenti á tali við glað-
legan og viðmótsþýðan farþega
bílsins. Brátt áttaði ég mig á, að hér
var enginn annar á ferð en
jarðfræðingurinn dr. Sigurður Þór-
arinsson, sem legið hafði langdvöl-
um á vorin og sumrin fyrir stríð
uppi á Hoffellsjökli. Annars fannst
mér ég þekkja hann einna best af
orðspori sem latínuhestinn mikla
frá M.A. Stúdentspróf hafði hann
tekið þar 1931, í nokkur ár á eftir
gengu sögur í skólanum um náms-
afrek hans og kunnáttu. Sumarið
1934 kannaði hann vegsummerki
eftir Dalvíkurjarðskjálftann (júní
’34). Hann gleymdist því ekki alveg
norður þar, hann Sigurður eða
Siggi hjá Ryel, eins og hann var
venjulegast nefndur innan skólans
og á Akureyri. Að loknum þessum
fyrsta fundi hugsaði ég: það er
gaman að mæta Sigurði, ég verð að
hitta hann aftur. Og enn man ég
taumana í andliti hans, „öskuryk-
ið“ eins og það var kallað þá, nú
gjóska. Gjóskan merkti sér mann-
inn snemma. Sem alþjóð veit var
Sigurður brautryðjandi í öskulaga-
rannsóknum og vann frábært vís-
indaafrek á því sviði. í þetta sinn
var Sigurður að koma austan frá
Heklueldum, en þeir brunnu þá
glatt. Hann var á leið til Reykjavík-
ur og taldi sig lánsaman að ná í bíl,
sem var að fara alla leið vestur á
Selfoss.
Mér varð að von minni, Sigurði
mætti ég aftur. Hef átt með honum
liðlega 30 ára samstarf innan vé-
banda Jöklarannsóknafélags ís-
lands. Fyrst undir formennsku
Jóns Eyþórssonar og síðar dr.
Trausta Éinarssonar, en frá árinu
1969 hefur Sigurður veitt félaginu
forstöðu. Kynnin eru því allnáin og
ávallt verið ánægjuleg í hópi á-
hugasamra sjálfboðaliða.
Sigurður var afburðafjölhæfur
og traustur. Eftir hann liggja á
þriðja hundrað greinar og bækur.
Ekki eru tök á að ræða um þær hér,
en þó verð ég að nefna eina: Vötn-
in stríð. Hann var frábær fyrirles-
ari, setti niðurstöður náttúruvís-
inda fram á skýran og augljósan
hátt. Átök elds og ísa, og svo af-
Ieiðingarnar, mótun lands og
þjóðar, rakti Sigurður á hugljúfan
og listrænan hátt. Ljóð hans og vís-
ur eru fyrir löngu orðnar landfleyg-
ar og bera ljósan vott um gaman-
semi hans og glettni. Það var svo
sem engin neyð að vera veður-
tepptur á Vatnajökli einn til tvo
daga ef Sigurður var með í för.
Nú á kveðjustund, er við í Jökla-
rannsóknafélaginu kveðjum for-
mann okkar, félagaog vin, Sigurð
Þórarinsson, sækja margar minn-
ingar á hugann, enn stendur óhagg-
að spakmæli Hávamála:
“...orðstírr deyr aldregi, hveims
sér góðan getur“.
Jöklarannsóknafélag íslands
vottar konu Sigurðar, Ingu Val-
borgu, og börnum þeirra, Snjó-
laugu og Sven, innilega samúð.
Sigurjón Rist
Kveðja frá
Norræna félaginu.
Á liðnu misseri hafa mörg val-
menni horfið okkur. Meðal þeirra
eru: Kristján Eldjárn, Ásmundur
Sveinsson, Sigurjón Ólafsson og
nú Sigurður Þórarinsson. Allir
menn sem mikill sjónarsviptir er
að, menn sem brugðið hafa birtu á
líf okkar. Menn sem getið hafa sér
þann orðstír með lífí sínu og starfi
að ekki gleymist okkur Islend-
ingum.
Það fylgdi hressilegur vorþytur
þeim ungu menntamönnum, sem
hópuðust heim að loknu námi í lok
síðari heimstyrjaldarinnar. Sig-
urður Þórarinsson stóð þar framar-
lega í flokki. Menn voru komnir
heim til þess að færa okkur þann
fróðleik sem þeir höfðu numið,
fullir af áhuga á að breyta hér til
hins betra að sínu mati. Ég minnist
þess hve Sigurður sagði mér eitt
sinn skemmtilega - eins og hans var
von og vísa - frá þessum tímum,
þegar við rákumst saman af tilvilj-
un á Höfn í Hornafirði, en báðir
vorum við þar um kyrrt yfir helgi.
Við litum inn á nokkrum bæjum í
Nesjum og alls staðar var Sigurði
tekið með kostum og kynjum eins
og góðan ættingja bæri að garði.
Það var gaman og ánægjan ein að
ferðast með honum. Hann var haf-
sjór af sögum og fróðleik um hér-
aðið og gott var að njóta gestrisni
þeirra Nesjabænda í skjóli hans.
Var það ekki hógværð og lítillæti
þessa ágæta húmanista og jarðvís-
indamanns á heimsmælikvarða auk
greindarinnar sem vakti mesta
aðdáun manna á honum? Málið
var svo fagurt sem hann talaði að
unun var á að hlýða. Á þessa daga í.
Hornafirði fyrir rúmum tveimur
áratugum slær glampa sem ber ljúf-
mennsku hans og græskulausu
gamni fagurt vitni.
Sigurður var sá maður eftir að
Vilhjálmur Þ. Gíslason var allur
sem einna lengst hefur starfað fyrir
Norræna félagið eða um tæplega
hálfrar aldar skeið.
Hann var rúmlega tvítugur þegar
hann var fyrst beðinn að verða fé-
laginu að liði og segja má að síðan
hafi hann alla tíð verið dyggur
liðsmaðurþess. í stjórn Reykjavík-
urdeildarinnar hefur hann setið
áratugum saman og verið fulltrúi
félagsins í stjórn Norræna hússins
svo til frá upphafi vega.
Á sjötugs afmæli Sigurðar 8. jan-
úar í fyrra var hann sæmdur
heiðursmerki Norræna félagsins úr
gulli og þótti okkur félögum hans
hann vel að þeim heiðri kominn.
Norræna félagið í Reykjavík efndi
þá á Þorra til hátíðadagskrár í
Norrænahúsinu, þarsem söngtext-
ar Sigurðar voru fluttir og varð að
tvítaka skemmtunina hinn sama
dag vegna fjölmennis og vinsælda
Sigurðar.
Hann veitti síðan Norræna fé-
laginu heimild til þess að gefa út
hljómplötu með söngvatextum sín-
um nú fyrir jólin og hefur hún
reynst eins vinsæl og höfundur
textanna.
Við höfðum gert okkur vonir um
að nú eftir að Sigurður léti af
kennslu- og jarðvísindastörfum
fyrir aldurssakir kynni hann að fá
tíma til að sinna bókmenntum og
öðrum húmaniskum fræðum sem
hann kunni ekki síður tökin á en
jarðfræðinni. Vitað er að hann
hafði nýlokið riti um skáldbróður
sinn Carl Bellmann og er það vel.
En því miður rætast þær vonir ekki
frekar.
Norræna félagið er Sigurði þakk-
látt fyrir öll störf hans í þágu þess
og færir Ingu konu hans og börnun-
um Sven og Snjólaugu og skyldu-
liði þeirra innilegustu samúðar-
kveðjur. Minningin um góðan og
ráðhollan félaga lifir meðan nor-
ræn félög starfa á Fróni.
Hjálmar Ólafsson
Frá Ferðafélagi
íslands
Hinn 9. þ.m. andaðist dr. Sig-v
urður Þórarinsson, jarðfræðingur,
71 árs að aldri. Hannvareinníhópi
þeirra, sem um áratuga skeið hafa
fórnað umtalsverðu af dýrmætum
tíma sínum í þágu þess málefnis,
sem Ferðafélagið ber fyrir brjósti.
Árið 1956 var hann fyrst kjörinn í
stjórn félagsins og þegar Sigurður
Jóhannesson þáverandi forseti fé-
lagsins féll skyndilega frá á
haustdögum 1976 tók dr. Sigurður
Þórarinsson sæti hans og gegndi
forsetastörfum til aðalfundar 1977,
að hann baðst undan endurkosn-
ingu. Þó hann hætti þá stjórnar-
störfum var áhugi hans á starfsemi
Ferðafélagsins hinn sami og áður
og hann lagði mjög fúslega fram
krafta sína í félagsins þágu hvenær
sem eftir var leitað.
Það voru einkum tveir þættir í
starfsemi Ferðafélagsins, sem dr.
Sigurður lagði til drjúgan skerf.
Það voru Árbækurnar og kvöld-
vökurnar. Að því er varðaði hið
fyrra þá var það hvorttveggja, að
hann lagði margt gott til í sambandi
við umsjón með því efni Árbók-
anna, sem snerti jarðfræði landsins
og hefir orðið fyrirferðarmeira í
tímans rás, og ekki síður hitt, að
hann átti merkar ritgerðir í nokkr-
um Árbókanna. Hann var og í rit-
nefnd Árbókarinnar til dauðadags.
Hið síðasta sem kom frá hans
hendi í þessu tilliti var ritgerð um
Skaftárelda, sem hann lauk við
skömmu fyrir andlátið og mun birt-
ast í Árbók yfirstandandi árs, sem
helguð er miningu þessara mestu
og skæðustu náttúruhamfara á fs-
landi á sögulegum tíma.
Á kvöldvökunum, sem haldnar
eru nokkrar á hverjum vetri, er
flutt margvíslegt efni til fróðleiks
ogskemmtunar. Dr. Sigurður lagði
oft til efni og er það sérstaklega
minnisstætt hversu lagið honum
var að flytja fróðleikinn á þann
hátt, að eftirtejtt vakti, m.a. með
því að flétta saman í máli og mynd-
um landið, fólkið og söguna svo að
stóð ljóslifandi fyrir áheyrendum.
í tilefni af fertugsafmæli Ferða-
félags íslands flutti dr. Sigurður það
sem hann nefndi „lítil hugvekja á
fertugsafmæli Ferðafélags ís-
lands“. Hann gaf þessari hugvekju
heitið „Að lifa í sátt við landið
sitt“. Þar mótaði hann í einni stuttri
setningu það, sem hann taldi, að
Ferðafélagið hefði í fjóra áratugi
reynt að leggja af mörkum til upp-
eldis þóðarinnar. Hann sagði: „Að
aðlaga sig þessu landi, læra að lifa í
sátt við það og njóta þess, sem það
hefur upp á að bjóða, á að vera
snar þáttur í uppeldi hvers íslend-
ings, honum til hamingjuauka og
þjóð hans til heilla“.
Nú, þegar dr. Sigurður er allur,
mun hans sárt saknað úr Ferðafé-
lagshópnum. Þakkir eru honum
færðar að leiðarlokum fyrir það
mikla og óeigingjarna starf, sem
hann vann svo fúslega fyrir Ferða-
félag íslands.
Innilegar samúðarkveðjur send-
um við fjölskyldu hans.
Davíð Ólafsson,
forseti Ferðafélags íslands.
„Mórall í borginni aflaga er
og ástin á landinu þverrandi fer.
En engan á jöklunum hafa menn hitt,
sem hefur ei dásamað ,föðurland“
sitt".
(S.Þ.)
Það brá skugga yfir Jarðfræðihús
Háskóla íslands miðvikudaginn 9.
febrúar síðastliðinn, þegar fréttist
um lát Sigurðar Þórarinssonar
jarðfræðings. Yfirleitt er þar glatt á
hjalla, en þennan morgun var sem
öllum yrði orða vant. Menn gengu
að störfum sínum, sem áður, þó
meir af gömlum vana en áhuga.
Við fundum til sárs söknuðar.
Um hugann liðu minningar, mynd-
ir liðinna samverustunda er við átt-
um með Sigurði. Stórt skarð hafði
myndast í þann hóp sem þetta hús
hýsti. Þar er skarð fyrir skildi.
í huga þjóðarinnar var Sigurður
Þórarinsson hin sanna ímynd hins
lifandi og starfandi jarðvísinda-
manns. Hver kannast ekki við
myndina af Sigurði, þar sem hann
hleypur upp um fjöll og firnindi,
kvikur og léttur, með rauðu skott-
húfuna sína, sem var hans aðals-
merki. Alltaf kominn fyrstur
manna á staðinn, þar sem náttúru-
öflin höfðu látið til skarar skríða.
Þannig var Sigurður, náttúran og
öll hin landmótandi öfl, eitt og hið
sama, ein órjúfanleg heild.
Sigurður kenndi land- og
jarðfræðinemum almenna
jarðfræði á fyrsta ári. Það fylgdi því
mikil tilhlökkun og eftirvænting að
fá að fylgjast með fyrirlestrum hjá
Sigurði Þórarinssyni sjálfum. Fyrir
flestum okkar var hann hin lifandi
ímynd jarðvísindanna. Sigurður
var víðförull og með honum „ferð-
uðumst" við ekki einungis um allt
fsland, heldur allar heimsins álfur,
frá;
„Reykjavík og Rawalpindi,
Rangoon, Súdan, Bonn, Kashmir".
(S.Þ.)
Til að sýna okkur sem fjöl-
breyttast landslag var hann einatt
með litskyggnur úr ferðum sínum
og iðulega skaut hann inn á milli
hnyttnum frásögnum, þjóðsögum
og athugasemdum sem gæddu
Sjá bls. 18