Þjóðviljinn - 11.06.1983, Blaðsíða 14

14 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Helgin 11. - 12. júní 1983.
200 ár frá upphafi Skaftárelda:
„TIL AÐ
STRAFFA
VONDAR ATHAFNIR MANNANNA
Skaftfellingar minnast mestu plágu er yfir landið hefur dunið
í rigningarsudda safnast fólk
saman að Minningarkapellunni
á Kirkjubæjarklaustri. Menn líta
til himins: „Ojæja“, heyristí
gömlum bónda. „Hvorki er
veðrið heiðríkt né spakt í dag“,
en þannig viðraði fyrir 200 árum,
þegar upphófust þær mestu
náttúruhamfarir sem yfir ísland
hafa dunið. Á Síðumannaafrétti
hófst þá mesta flæðigos á
jörðinni, sem orðið hefurá
sögulegum tíma. í kjölfar þess
urðu hörmungarþærsem
kenndar eru við móðuna miklu,
móðuharðindin, sem felldu um
1/5 hluta þjóðarinnar.
Hér í Minningarkapelluni, sem reist
var til minningar um séra Jón
Steingrímsson, sem í eldritum sínum
tveimur hefur skráö ýtarlegastar sjón-
arvottslýsingar á náttúruhamförunum,
er samankominn fjöldi manns til að
minnast þessara atburða. Og það er
kannski ekki að undra þótt einhver líti
til himins og hlusti eftir hljóðum, því
fyrir nákvæmlega 100 árum varð annað
gífurlegt gos, eitt ægilegasta sprengigos
sem vitað er um að orðið hafi á jörðinni
síðustu árþúsundin, gosið í sundinu á
milli Jövu og Súmötru.
En þessi dagur leið án nokkurra stór-
gosa eða annarra náttúruhamfara.
Einu náttúruundrin urðu örstutt upp-
stytta á meðan Máríuvers Páls ísólfs-
sonar var leikið. En síðan tók að rigna á
ný.
Séra Sigurjón Einarsson bauð gesti
velkomna, en forseti íslands Vigdís
Finnbogadóttir opnaði sýninguna. Er-
indi fluttu dr. Þorleifur Einarsson og
dr. Sveinbjörn Rafnsson, en Rut Ing-
ólfsdóttir og Hörður Áskelsson léku
saman á fiðlu og orgel. Síðan skoðuðu
gestir sýninguna, sem sett hafði verið
upp í kapellunni, en hana skipulögðu
þeir Gylfi Már Guðbergsson, land-
fræðingur og Þorleifur Einarsson
jarðfræðingur, en Sveinbjörn Rafns-
son var til ráðuneytis. Að opnunarhá-
tíðinni lokinni bauð Ferðaskrifstofa
ríkisins öllum gestum til kaffidrykkju á
Hótel Eddu í Kirkjubæjarskóla og var
þar margt um manninn. Jón Helgason
ráðherra ávarpaði gesti og að lokum
Þórður Tómasson, safnvörður í
Skógum. Jón Hjartarson skólastjóri
Kirkjubæjarskóla bauð gestum síðan
að skoða sýningu skólabarna um Skaft-
árelda og áhrif þeirra og vakti sýning
nemendanna mikla athygli.
Sýningarnar á Klaustri verða opnar
fram til 15. ágúst, þann 17. júlí verður
kirkjuhátíð á Prestsbakka og Kirkju-
bæjarklaustri, þar sem minnst verður
hinnar frægu „Eldmessu" séra Jóns
Steingrímssonar, þegar hraunið
stöðvaðist undir messu klerks.
í „Sýningarnefnd Skaftárelda", sem
kosin er af sveitarstjórnum „milli
sanda“ eiga sæti auk séra Sigurjóns,
Jón Helgason ráðherra og Ólafía Da-
víðsdóttir, Fossi.
Líkan af sveitabæ á 18. öld. Frá sýningunni í Kirkjubæjarskóla.
Úr upphafi Eldritsins:
„Góðfúsum lesara óskast
náð og friður.
Meðal höfuðskepnanna er
eldurinn sá allra nytsam-
legasti, því án hans kunna
þær ei né nokkur hlutur af
þeim samansettur að við-
haldast. En þar aftur á móti
verður hann sá allra skað-
samlegasti, þá illa er með
hann höndlað eður þá sjálfur
náttúrunnar herra lætur sér
þóknast að hleypa honum
lausum, til að straffa vondar
athafnir mannanna."
Dr. Þorleifur Einarsson talar í kapellunni.
Úr útvarpserindi Pálma Hannessonar,
flutt 1935:
„Árið 1783 voraði bæði vel og
snemma um Suðurland, svo að
jörðin var orðin algræn í fardögum
og hugðu menn því gotttil
sumarins. En 1. júní fundust
jarðskjálftakippir víða um Vestur-
Skaftafellssýslu, og héldust þeir
fram á hvítasunnu, sem bar upp á 8.
júní. Hvarf nú uggur að ýmsum
hinum eldri mönnum, og drógu þeir
saman ýmsa kynlega atburði, sem
orðið höfðu. Sumir höfðu heyrt
hringingar í lofti eða hljóð úr jörðu,
en aðrir séð svonefndar
pestarflugur, -ferleg kvikindi,
bröndótt að lit, og enn fleiri undur.
Og svo hafði prófasturinn fengið
einhverjar vitranir, enda hafði hann
kennt hart undanfarið. Hann hafði
átt að dreyma ræðutextann, sem
hann lagði út af um daginn, og líka
einhvern ægilegan gest, sem
nefndist Eldriðagrimurog kominn
varofan affjöllum.“
Á sýningunni í Minningarkapellunni getur að líta mikið af fornum ritum og munum, m.a.
Eldrit séra Jóns. „Það verður um alla ævi allra stærsta forundran, að hér skyldi á Síðu
nokkurt lifandi hold af komast“
íslendingasaga Arnórs Sigurjónssonar
kom fyrst út áriö 1930. Segir þar:
„Ertíðindiaf Móðuharðindunum
fréttust til Kaupmannahafnar,
skipaði stjórnin nefnd manna, til að
leggja ráð á, hvernig létta mætti
hörmungar þjóðarinnar. í þeirri
nefnd átti Jón Eiríksson sæti... Sú
tillaga til bjargráða var rædd með
nefndinni í fullri alvöru, að flytja alla
íslendinga á Jótlandsheiðar, þar
sem beitilyngið og melgresið
börðust við foksandinn." (291 -292).“
Þorkell Jóhannesson, Andvari:
„Með sumri 1785 má kalla, að létti
móðuharðindunum, eftir samfelld
tvö ár. En ömurlegt er þá að líta yfir
uppskeru hungurdauðans. Eftir því
sem næst verður komizt, hafði fólki
fækkað á árunum 1783-85 um rúm 9
þús. Fullyrða má, að mikill þorri
þessa fólks lézt af harðrétti, hungri
og hungursóttum, með nokkrum
hætti, þ.e. af ónógu og óhollu
viðurværi. Hér bættist svo við
óskaplegt tjón á kvikfénaði. Er talið,
að þessi árfélli 28 þúsund hross,
11.461 nautgripurog 190.488
sauðkindur.“