Þjóðviljinn - 01.12.1983, Blaðsíða 8

8 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN' Fimmtudagur 1. desember 1983
Hann var
orðinn
að bjöllu
Árni
Bergmann
skrifar
Franz Kafka.
Hamskiptin... Saga.
Hannes Pétursson þýddi.
Iðunn 1983, 111 bls.
„Einn morgun þegar Gregor
Samsa vaknaði 'heima í rúmi sínu
eftir erfiðar draumfarir, hafði hann
breýst í risavaxan bjöllu“. Enginn
höfundur ævintýra hefur gengið
jafn hreint til verks og Kafka í
þessu hér - sögunni af skrifstofu-
blókinni sem varð að því sem allir
aðrir töldu hann vera - einskonar
pöddu. Hitt er svo annað mál, að
bjalla af mannsstærð er ekki smá-
ræðis vandamál - enda ræður
Gregor Samsa með hamskiptum
sínum nú yfir þeirri fjölskyldu sem
áður notaði hann eins og hvern
annan þræl. Eins og allir aðrir.
í rómantískum bókmenntum er
algengt að vissir eiginleikar manna
eða hugarástand taki sér sjálfstæði
og verði sérstök persóna eða þá at-
burður. í Hamskiptunum gerist
þetta - og kannski það um leið, að
ákveðið félagslegt ástand verður
að áhrínsorðum - farandsalinn
samviskusami og auðmjúki verður
að fyrirlitlegu skorkvikindi. En
Kafka skrifaði ekki á rómantískum
tímum, þegar menn freistuðust enn
til að finna sér hagstæð málalok.
Það getur enginn bjargað Gregor
Samsa. Viðleitni hans nánustu ger-
ir bjöllutilveru hans að énn ramm-
ari staðreynd og óhagganlegri.
Stúlkan (systir hans) getur ekki
bjargað honum eins og systirin
fórnfúsa gerði í gömlu ævintýrun-
um. Listin bjargar honum ekki eins
og stundum kom fyrir í ævintýrum
Hoffmans og annarra slíkra. Við
nálgumst þann tíma, þegar allir eru
sekir, dæmdir fyrir eitthvað, sem
þeir ekki vita hvað er. Og allt sem
gert er til að hjálpa þeim gerir illt
verra.
Franz Kafka átti hundrað ára af-
mæli á þessu ári og það er vel við
Franz Kafka.
hæfi að gefa út aftur í því tilefni
prýðilega þýðingu Hannesar Pét-
urssonar á þessu magnaða ævintýri
okkar aldar. Túlkanir eru margar
uppi um verk Kafka. Þess er
minnst, að hann átti í stríði við
föður sinn, duglegan kaupmann,
sem var lítt að skapi skáldskapar-
pauf sonarins - þær raunir setjast
m.a. til í Hamskiptunum, segja
menn. Hina einkennilegu sekt í
Hamskiptum og öðrum verkum
hafa menn líka rakið til hinnar
óskiljanlegu reiði Jahve, sem hefur
einatt verið börnum ísraels
grimmur faðir - en Franz Kafka var
gyðingur eins og menn vita. Hlut-
skipti Gregors Samsa, eða Herra
K. í Málaferlunum, er hjá sumum
höfundum einmitt sett upp sem
hliðstæða við hlutskipti gyðingsins
í fjandsamlegu umhverfi: hann
leggur sig mjög fram, manngreyið,
en hann er fyrirfram sekur um
hvaðeina sem aðrir vilja klína á
hann. Og svo kemur marxisminn
sprangandi með firringarkenning-
una: sundurbútun manneskjulegra
samskipta í kapítalísku þjóðfélagi.
Enn aðrir gera Kafka að spámanni:
hann sá fyrir, segja þeir, alræðisríki
aldarinnar, sem enn voru ekki ris-
in, en áttu sér rætur í Evrópu
þriggja keisara fyrir fyrra stríð.
Svo margar eru kenningarnar og
geta vel verið réttar allar saman.
Að einhverju leyti. En mikil saga
er í þessari litlu bók og áhrifamikil
með afbrigðum. ÁB.
Ofdrykkj uvandamál
byltingarkynslóðar
Árni
Sigurjónsson
skrifar
Nú eru fimmtán ár síðan dró til
tíðinda í háskólum og á öðrum
vinnustöðum í Frakklandi með
þeim hætti að kennt var við bylt-
ingu. Námsmenn tóku völdin af
yfirsátum sínum. Uppreisnar-
hreyfinguna sem af þessu spratt
setti hljóða þegar DeGaulle hers-
höfðingi og forseti hafði raðað
skriðdrekum sínum snyrtilega
kringum Parísarborg með byssu-
kjafta í þéttbýlisátt. Eins og menn
muna dró þetta á eftir sér vakning-
arslóða á ýmsum sviðum, vonir um
nýja siði í t.d. uppeldismálum,
kennsluaðferðum, framleiðslu-
stjórn, vali á vímugjöfum, fjöl-
skylduskipulagi og þar fram eftir
götunum. Þetta voru umrótstímar,
og er erfitt jafnvel fimmtán árum
síðar að gera sér nokkra grein fyrir
hvað olli þessu öllu saman, en lík-
legast að mestan þátt hafi átt
breytingar í efnahagskerfum og
heimspólitík.
Ekki vantaði að íslendingar yrðu
varir þessara hræringa. í skáldsögu
sinni, Vík milli vina (Mál og menn-
ing 1983), tekur Ólafur Haukur
Símonarson dæmi af slíku. Efnivið-
ur hans eru krakkar sem skella sér í
skóla í Kaupmannahöfn eftir stú-
dentspróf og eru um það bil 10
árum síðar að ganga í gegnum það
að skipta á hugsjónum fyrir dryk-
kjusýki og kaldhæðinn biturleika.
Sagan hefst á því að Pétur, ungur
rithöfundur, er að koma með
flugvél frá Kaupmannahöfn, eftir
að hafa verið þar sumarlangt við
skemmtun og skriftir. Konu sína
hafði hann skilið eftir heima, og er
hún nú í tygjum við annan mann og
vill skilnað, enda Pétur búinn að
smána hana árum saman. Skáldið
snæðir með fornvini sínum Hall-
dóri arkitekt á veitingastað; hann
heimsækir aldraða stjúpu sína og
hittir eljara sinn. Jafnframt þessu
sjá lesendur hvað gerist hjá öðrum
meðlimum klíkunnar um sama
leyti, en þeir eru, auk Péturs og
Halldórs, leikkonan Ingunn barns-
móðir Péturs, Kári arkitekt, Mart-
einn kennari maður Ingunnar,
Guðrún kona Halldórs og loks Að-
albjörg sem er vefari. Þetta unga
fólk var róttækt námsfólk í Kaup-
mannahöfn á tíma ’68-
uppreisnanna. Halldór er kvæntur
Ólafur Haukur Símonarson.
Guðrúnu og Marteinn Ingunni,
Pétur og Hördís eru hjón; en þessi
hjónabönd eru öll í rusli, eins og
sagt er, enda heldur Halldór við
Aðalbjörgu, Pétur við Ingunni og
Hjördís við sálfræðinginn Pál. I
sögulok heldur Guðrún afmælis-
og frumsýningarpartí með til-
heyrandi fornvinum, leikaraskara,
gagnrýnanda, slagsmálum og fyll-
erísrausi og endar svo í tragedíu.
Við svona brotakennda endur-
sögn halda menn kannski að sagan
sé tiltölulega óáhugaverð fyllirís-
og kvennafarssaga af millistéttar-
fólki sem er orðið lífsþreytt fyrir
aldur fram. En bæði er að ég hef
ekki enn komi nærri öllum efnis-
þáttum að, og svo hitt að frásögnin
er víða lifandi og skemmtileg, t.d.
sum samtölin vel skrifuð. Frásegj-
andi les hugsanir persóna, en
samtöl taka mikið pláss. Sumt það
sem hinn bitri og kaldhæðni Hall-
dór segir er helsti bóklegt og of líkt
orðskviðum fyrir minn smekk.
Skiptingarnar milli sögusviða eru
meðal þess sem mér þykir lipurlega
gert hjá Ólafi Hauki.
Hugmyndafræðilegi parturinn:
endurmatið á hugmyndagóssinu
frá 1968 og spurningin hversu vel
það hefur staðist í rás tímans, er
langbitastæðasti partur verksins að
mínum dómi. Á nokkrum stöðum
eru nafngreind-.efnisatriði þess
arfs, það eru meðal annnars sál-
fræðingarnir Cooper og Laing, það
eru Marcuse, hippahreyfingin,
marxisminn endurskoðaði, djass,
hass, mussur, zenismi, húsnæðis-
kollektíf og núdismi, að óg-
leymdum tilraunum með frjálsar
ástir. Aðalfulltrúar þessara hug-
mynda hafa verið félagarnir Hall-
dór og Pétur, en vandi þeirra felst
einkum í að þeir hafa látið hugsjón-
ir sínar og hugmyndir ganga svo
harkalega út yfir einkalíf sitt að þar
stendur varla steinn yfir steini.
Frjálsar ástir hafa breyst í hefð-
bundin framhjáhöld, andúð á kap-
ítalisma hefur torveldað arkitekt-
inum og rithöfundinum vinnu sína,
og Pétur gat ekki sæst við borgara-
lega foreldra elskunnar sinnar svo
ástarsambandið rofnaði. Eftir
stendur hassið og drykkjusýkin, og
slíkur biturleiki út í allt og alla að
merkilegt er að nokkur nenni yfir-
leitt að umgangast þá; fólk virðist
halda vinskap við þessa pilta af ein-
hvers konar greiðasemi. En
reyndar líður engum vel í sögunni,
held ég. Halldór bregst við
stjórnmálaumræðum með kald-
hæðni og rausi, og rekur þá alla-
jafna áróður fyrir þeim skoðunum,
sem honum eru fjærst skapi. Hann
er eins konar hugmyndafræðileg
sjálfsmorðssveit. Pétur játar fyrir
Ingunni að hann hafi í rauninni
ekki hatað foreldra hennar: ',,ég
þurfti aðeins að standa vörð um
reikula sjálfsímynd mína“ (s. 112),
- þar af sprettur væntanlega öll
grimmdin.
Býður þessi saga upp á einhverja
jákvæða lausn á vanda vinstri-
manns, sem vill lifa í samræmi við
hugsjónir sínar? Ef hún gerir það
ekki á lesandinn væntanlega rétt á
að spyrja hvort sósíalismi þessarar
byltingar- og upplausnarkynslóðar
hafi þá skv. höfundi verið einskis-
nýtur. Bókin hefur ágæta gagnrýni
á samfélag okkar fram að færa, en
minna um hvernig beri að bæta
það. En við megum líklega gera
ráð fyrir að það að skrifa skáldsögu
eins og þessa sé nokkur lausn í
augum höfundarins. Lausnir á hug-
myndafræðivanda vinstrivængsins
verða annars náttúrlega ekki fram-
reiddar á silfurbakka í skáldsögu.
En saga Ólafs Hauks er gott inn-
legg í umræðuna um það efni.
Arni Sigurjónsson.
Guðlaugs
saga
Gíslasonar
Guðlaugur Gíslason hefur
lengstum verið umdeildur maður,
og á 40 ára stjórnmálaferli sínum
hefur hann mátt þola ýmsa óvægna
gagnrýni andstæðinga sinna. Nú
kemur út fiásögn hans sjálfs af við-
burðaríkri ævi og pólitískum
átökum í Eyjum, en Bókaútgáfan
Örn og Örlygur hefur sent á mark-
að æviminningar Guðlaugs sem
bera heitið Guðlaugs saga Gísla-
sonar - endurminningar frá Eyjum
og Alþingi.
í endurminningabók sinni segir
Guðlaugur frá æskudögum sínum í
Eyjum og dregur upp geðþekka
mynd af foreldrum sínum og fé-
lögum. Guðlaugur kom víða við
áður en hann varð atvinnu-
stjórnmálamaður: var vélsmiður
og kranastjóri, bæjargjaldkeri,
kaupfélagsstjóri, kaupmaður og
virkur þátttakandi í fiskútflutningi
í stríðinu.
Þegar Guðlaugur settist á þing
var Viðreisnarstjórnin í burðar-
liðnum. Hann segir frá kynnum
sínum af Ólafi Thors, Bjarna Ben-
ediktssyni og fleiri stjórnmála-
mönnum og fjallar mjög opinskátt
um andrúmsloftið og vinnubrögðin
í þingflokki sjálfstæðismanna 1959-
1978. Athyglisverðar eru frásagnir
hans af átökunum um varafor-
mannsembættin í Sjálfstæðis-
flokknum 1971 og stjórnarmynd-
uninni og ráðherravalinu 1974.