Þjóðviljinn - 20.07.1984, Blaðsíða 7

MINNING
Ragnar Jónsson í Smára
Ekki margir hafa oftar en ég
stúngið niður penna um Ragnar í
Smára, stundum heilar lánglokur
í skemtistíl og lágu jafnan til þess
ærnar orsakir. Nú þegar hann er
allur skortir mig orð. Sérstakur
þráður í ævi minni hefur verið
slitinn.
Hann átti til að koma hér innúr
dyrum þegar minst varði með
listaverk undir hendinni. stór-
gjafir - án tilefnis; gerði aldrei
boð á undan sér; var farinn. Ung-
ar telpur, dætur okkar, horfðu
stjarfar á þennan undramann
sem gaf þeim málverk. Nú segja
þær að þessar myndir hafi alið sig
upp. Sjálfur lifði Ragnar Jónsson
lífi sínu í list einsog nokkurskonar
draumleiðslu í miðjum veru-
leikanum.
Úr bréfi frá Ragnari til A.S.,
31.1. ’60.
„Mamma Sigurjóns, sem lengi
var í húsinu hjá mömmu, sagði
mér í fyrra, þegar ég hitti hana á
fimtugsafmæli listamannsins, að
mamma hefði haft þann sið að
gefa alla mjólkina úr kúnum á
sunnudögum. Þetta hafði ég
aldrei heyrt, en hinsvegar heyrði
ég hana oft segja að þegar maður
væri hamíngjusamur sjálfur ætti
maður að láta aðra njóta þess
með sér að einhverju leyti. Það
stækkaði manns eigin auð. Þri-
svar sinnum hef ég verið búinn að
safna mér peníngum til að byggja
svolítið stærra hús yfir konun'a
mína, sem alt gerir fyrir mig, en í
öll skiftin hef ég hitt aðra sem
meira lá á að koma yfir sig húsi.
Og aldrei hefur mér fundist litla
íbúðin okkar stærri en í dag, þeg-
ar ég er nýkominn frá útlöndum
úr stórum vistarverum ríkra
manna. Jú, ég skrapp til Eng-
lands, Hollands, Þýskalands og
Danmerkur; en aðallega til að
skoða nýu óperuna í Kassel þar
sem tal og tónar hljóma betur en í
öðrum húsum; og sjá nýtt lista-
safn, reyndar tvö, þar sem mynd-
ir njóta sín betur en ég hef áður
séð. Ef ég fæ frið fyrir íslenskum
bjargráðamönnum ætla ég að
koma upp dálitlu húsi yfir hann
Erlend, (NB Listasafn ASÍ), þar
sem hægt væri að sýna myndir og
kanski lesa upp úr bókum og
sýngja af nótum. En ég fer mér
hægt í nýjum fjárfestíngum því ég
vil ekki skulda það mikið að ég sé
ekki leingur frjáls maður. En
undanfarinn áratug hafa stjórn-
málamenn séð fyrir því að hver
króna sem spöruð var yrði að ein-
gu.“
I svona hraðbréfum, stundum
skrifuðum í flugvél, er Ragnar lif-
andi kominn. Það var einkenni-
legt að hann skifti sér ekki af
listamönnum öðruvísi en styrkt-
armaður. Honum datt aldrei í
hug að gagnrýna listamenn; því
síður græða á þeim. En hann fann
af innbornu næmi hvar lá fiskur
undir steini í list og hverjir eru
listamenn; og var reiðubúinn að
brjóta sig í mola fyrir þá ef þörf
| krafði. Hann hlýddi, svo í orði
j sem tóni og lit, einhverjum sagn-
i aranda sem ég veit ekki glöggt
nafnið á; fór eftir innborinni erf-
iðislausri sjónskerpu sem í raun-
inni er ekki hægt að ávinna sér,
jafnvel með lærdómi, - þá þess
heldur skilgreina fremuren sjálfa
ráðgáfu lífsins, (kanski taó). Það
var honum líkt að meta að verð-
leikum undur í uppeldi barns sem
elst upp við list: þó ekki sé nema
lítil mynd, hefur hún afl til að
menta barn með einni saman
nánd sinni: bara hánga þögul á
veggnum heima. Svona myndir
feingnar að gjöf frá Ragnari meta
dætur okkar allra gjafa mest
núna. Hugur Ragnars og líf bar
blæ af þeim ódáinsakri þar sem
hann var plógmaður.
Halldór Laxness
Um mörg undanfarin ár hefur
verið fremur hljótt um nafn
Ragnars í Smára, og Helgafells-
forlagið hans hefur ekki skipað
þann sess frumkvæðis og fjöl-
breytni í bókaútgáfu sem það
gerði um langt árabil. Til þessa
lágu þær ástæður sem flestum
voru kunnar: að Ragnar var orð-
inn maður aldinn að árum, og svo
ekki síður hitt, að heilsan brást
honum svotil fullkomlega og í
raun langt fýrir aldur fram; ein-
hverjum framtakssamasta dugn-
aðarmanni var þannig svipt úr
dagsins önn, hugsjónamanni og
brautryðjanda settur stóllinn
fyrir dyrnar af þeim öflum, sem
mannleg þekking og tækni ráða
lítið við og hljóta að lúta fyrir í
lægra haldi um síðir. Þess vegna
er nú svo komið, að upp er vaxin
jafnvel heil kynslóð í landinu af
skáldum og öðrum listamönnum,
sem ekki þekkir hann nema af
afspurn. Samt verður hann ó-
gleymanlegur með þjóðinni.
Hann kom til Reykjavíkur
einhverntíma uppúr fyrri
heimsstyrjöldinni, lauk verzlun-
arskólanámi og fór svo að vinna
fyrir sér rétt eins og gerist og
gengur. En það hafði verið mús-
ísérað meira og betur í þorpinu
hans en líklega í flestum öðrum
íslenzkum sjávarplássum á þeim
tíma; og hann var ekki búinn að
vera lengi í höfuðstaðnum þegar
hann kynntist litríku mannlífi
Unuhúss, þeim skálda- og lista-
mannaparnass sem þar blómgað-
ist hvað mest á þessum árum, og
líklega má rekja þróun piltsins
síðar meir til þessara þátta frem-
ur en annars. Mér er með öllu
ókunnugt um það, að hann hafi
nokkru sinni fundið hjá sér
löngun til listtúlkunar eða sköp-
unar; veit aðeins að hann lærði
eitthvað á stofu-harmoníum hjá
organistanum frænda sínum.
Þess í stað lagði hann gáfu sína og
getu að miklu leyti í það að efla
hverskyns listalíf með þjóðinni,
og er öll sú starfsemi hans kunn-
ari en svo, að ég telji nauðsynlegt
að tíunda hana nánar í þessum
fáu kveðjuorðum hripuðum á
fleygri stund.
Eg átti því láni að fagna að
kynnast Ragnari ungur og ó-
reyndur, og einhvernveginn fór
það svo að hann átti eftir að gefa
út einar sjö eða átta bækur sem ég
setti saman, flestar á unglingsár-
unum; það voru að vísu mjög
spartanskar útgáfur, kannski al-
þýðlegar, ég veit það ekki; en ég
heyrði hann oftar en einu sinni
segja þá djúpu speki, að góðar
bókmenntir væru alveg jafn góð-
ar, ef ekki betri, þótt þær kæmu
út í hæverskum búnaði; og höfðu
ekki sjálfir Passíusálmarnir verið
frumútgefnir sem appendix aft-
anvið leirburð?
Ég leyfði mér áðan að draga í
efa löngun hans til listamennsku;
en bezt er að spara sér allar
staðhæfingar í þá veru. Við nán-
ari umhugsun er mér jafn ofar-
lega í huga að segja, að hann hafi
þrátt fyrir allt verið öllu öðru
fremur listamaður. Af kynrium
mínum við hann fannst mér ég
iðuiega finna þá hrifni, skaphita,
uppljómun og hvaðeina annað
sem einmitt er aðal barnslegra
listamanna; hugmyndir hans
voru ósjaldan fremur í ætt við ó-
raunsæi kúnstnersins en agaða
rökhyggju fjáraflamannsins. Það
sem gerði hann svo að því, sem
hann reyndist íslenzkri menn-
ingu, var sú fjarska sjaldgæfa
blanda af þessu tvennu, að við-
bættri framtakssemi og óbilandi
vinnuþreki, reglusemi - og
dirfsku; hann var undarlega sam-
ansettur maður; hann gat óend-
anlega komið manni á óvart. Því
fór fjarri að maður gæti alltaf ver-
ið sammála honum - sama á
hvaða sviði það var - en það var
líka óhugsandi að maður gæti
verið sár út í hann til lengdar.
Hann var eins og prakkarastrák-
ur í aðra röndina, en með gull-
hjarta þegar á reyndi.
Um áratuga skeið var líklega
ekki meira hugsað og talað um
nokkum annan mann í röðum
listamanna og listunnenda en
hann. Hann var ekki aðeins beint
eða óbeint vinnuveitandi þús-
unda manna, heldur fannst
sumum hann vera nokkurskonar
tryggingastofnun sem hægt væri
að gera tilkall til í tíma og þó eink-
um ótíma. Má vera að ýmsum
hafi verið vorkunn, því mig grun-
ar að honum hafi í og með fundizt
þetta sjálfum. Hann var ekki ó-
líklegur til að selja ofan af sér
húskofann eins og maður í frægri
bók, ef það gæti orðið til þess að
nokkrir tónar mættu heyrast eða
mynd verða máluð; banka-
stjórum leizt víst ekki alltaf vel á
sum uppátæki hans. Samt bjarg-
aðist þetta alltaf. Hann bar gæfu
til að velja sér góða samstarfs-
menn; hann var gæfumaður í
einkalífi sínu, og mestan part ævi
naut hann góðrar heilsu.
Þrátt fyrir allt sitt annríki hafði
hann vit á að slaka á, eiga sér
hvíldar vé á heimili sínu, njóta
sjálfur hverskyns listar, já, og
auka við menntun sína. Honum
gekk þó oft erfiðlega að verða sér
úti um næði, jafnvel símaleynd
dugði ekki til; en þá flýði hann
bæjarskarkalann og fór að annast
blómgaðan jurtagarð austur við
Sog, velta grjóti, skera torf,
hlaða veggi. Kom svo endur-
nærður í bæinn til að takast á við
fjölbreytileg verkefni sín.
Þær eru óteljandi sögurnar sem
spunnust um þennan mann; það
mætti enn skrifa bók um hann til
viðbótar þeirri sem sett var sam-
an hér um árið, og þó væri honum
e.t.v. ekki enn lýst til fulls. Ó,
hvað þær eru margar skemmti-
legar, og ég get ekki stillt mig um
að nefna tvær í lokin, einkum
sjálfum honum til gamans, ef
hann skyldi kæra sig um að lesa
þetta þaðan sem hann er nú:
Framámenn lista í landinu
þurftu bráðnauðsynlega að hafa
uppi á honum og leituðu hans
tímunum saman árangurslaust;
sama máli gegndi um ráðherra,
bankastjóra og gott ef ekki sendi-
herra stórvelda sem töldu að
maðurinn hlyti að hafa orðið
uppnuminn - loksins; hann hafði
ekki einusinni sézt heimahjá sér.
í ljós kom um síðir, að hann hafði
þá daglangt setið við rúmstokk
gamallar konu heyrnarlausrar og
þulið yfir henni í rólegheitum
ljóð úr óprentuðum handritum.
Heirrisfrægur listamaður -
sumir segja impressario - gerði
árangurslausa leit að honum út
um alla Reykjavík með tilhjálp
góðra manna. Eftir viku gafst
hann upp og flaug til London.
Fyrsti maðurinn sem hann hitti á
rjáli um Piccadilly var Ragnar í
Smára.
En nú er þessi maður endan-
lega horfinn okkur; nema þetta
sem aldrei hverfur: minningin um
hann, og verkin hans. Hann
markaði óafmáanleg spor í ís-
lenzka menningu, og þess vegna
gleymist nafn hans ekki. Þeim
sem kynntust manninum per-
sónuiega verður hann ógleyman-
legur og engum öðrum líkur.
Elías Mar
Síðustu árin gengu vinir og vel-
unnarar Ragnars Jónssonar þess
ekki duldir, að hverju dró. Hann
átti við erfiðan sjúkdóm að stríða
og batavon var lítil sem engin,
enda aldur mjög tekinn að færast
yfir hann. Eiaðsíður fór fregnin
um andlát hans einsog kaldur
gustur um mig. Hún var í raun-
inni tilkynning um, að formlega
væri lokið ákveðnu menningar-
skeiði í sögu þjóðarinnar, ein-
hverju litríkasta og á margan hátt
frjósamasta tímabili í seinni tíma
sögu hennar. Ragnar setti sterk-
ari svip á það en flestir aðrir.
Þó Ragnar í Smára væri ekki
skapandi listamaður í þrengsta
skilningi, var hann gæddur næmi,
innsæi og hugarflugi listamanns á
svo ríkum mæli, að hann varð
einn mesti örlagavaldur í lista-
sögu íslendinga. Hann var flest-
um öðrum fremur ævintýramað-
urinn í menningarviðleitni þjóð-
arinnar á þessari öld, maðurinn
sem skynjaði óbeislaðan sköp-
unarkraft sem með þjóðinni bjó,
lét sig dreyma stóra og að margra
hyggju óraunhæfa drauma, en
átti andlegt þrek, framtak og yfir-
skilvitlegt raunsæi til að láta
drauma sína rætast. Þegar ég hef
sagt erlendum vinum mínum frá
þessum undramanni íslenskrar
menningar, hefur þá tíðum sett
hljóða af undrun yfir margbreyti-
leik þeirra þátta sem menning
smáþjóðar er ofin úr, og sumir
hafa óbeint gefið í skyn, að slíkur
einstaklingur hljóti að vera hug-
arfóstur örgeðja sálar eða ein-
hverskonar tímaskekkja á öld
andlausrar og menningar-
snauðrar fjárgróðahyggju og
kaldhamraðs skrifræðis stofnana
og ráðuneyta. Þeir hafa semsé átt
bágt með að trúa því, að einn
maður hafi getað lyft þeim Grett-
istökum sem íslendingar færa
gjarnan í frásögur sín á milli.
Væntanlega verða aðrir til að
rekja þátt Ragnars í blómgun
myndlistar og tónlistar í landinu
undanfarna hálfa öld, en sú saga
er lyginni líkust. Ég vil víkja ör-
fáum orðum að bókmennta-
þættinum. Vísast verður
aldrei ofmetið hvern þátt Ragnar
átti í að styðja og örva unga rit-
höfunda, koma verkum þeirra á
framfæri og verja þá í líf og blóð,
þó hann væri kannski ekki ævin-
lega sannfærður um sígildi þeirra
verka sem hann gaf út hjá Helga-
felli. Þegar erfitt var í ári hjá
bókaútgefendum og nýstárleg
verk áttu undir högg að sækja,
lagði hann ótrauður í þá áhættu
að gefa út umdeild verk ungra
höfunda og halda þeim á loft,
hvað sem leið opinberum smekk
eða markaðshorfum. Að þessu
leyti gerðist hann brautryðjandi
sem engan hefur átt sinn líka fyrr
eða síðar. Mér er í minni þegar
hann gaf út skáldverk Guðbergs
Bergssonar, „Tómas Jónsson
metsölubók", sem nokkrir útgef-
endur höfðu hafnað. Hann var
aldrei fyllilega sannfærður um
gildi þessa tímamótaverks, það
var of fjarlægt því sem hann hafði
mestar mætur á í bókmenntum,
en honum var ljóst að hér var á
ferðinni einhverskonar byltingar-
verk sem skylt væri að láta koma
fyrir almenningssjónir. Kannski
var enginn eins hissa og hann
sjálfur á vinsældum þeirrar
bókar, einkum meðal yngri kyn-
slóða, og ég held hann hafi aldrei
endurskoðað eigin afstöðu, en
honum var í blóð borinn skilning-
ur á því, að nýjungar eru það súr-
deig sem engin listgrein getur án
verið. Þetta heilbrigða og sterka
hugboð var leiðarljósið í öllum
hans athöfnum og ótrúlega fram-
taki.
Ragnar hafði sérkennilegt lag á
að koma vinum sínum og sam-
herjum í opna skjöldu. í pólitík
var hann Sjálfstæðismaður og
trúði á einkaframtakið, enda var
hann einn af örfáum fulltrúum
einkaframtaksins sem gátu borið
höfuðið hátt afþví þeir áttu sér
traustan menningarlegan bak-
hjarl. Samt vflaði hann ekki fyrir
sér að gefa heildarsamtökum
launamanna verðmætt málverka-
safn sitt og leggja þannig grunn-
inn að Listasafni alþýðu, einmitt
þegar átök á vinnumarkaði voru
hvað hatrömmust, enda áttu
margir pólitískir samherjar erfitt
með að skilja eða fyrirgefa þann
rausnarskap. Kannski var sú ein-
stæða gjöf áþreifanlegasta dæmið
um mannlega reisn Ragnars í
Smára og það viðhorf, sem
stjórnaði öllu hans athæfi, að
raunverulegur auður þessarar
þjóðar væri fólginn í frjósemd og
fjölbreytni alþýðumenningarinn-
ar og þátttöku almennings í allri
sköpunarviðleitni.
Það var ævinlega lærdómsríkt
og upplyftandi að vera samvist-
Föstudagur 20. Júií 1984 ÞJÖÐVIUINN - SÍÐA 7