Þjóðviljinn - 02.12.1984, Blaðsíða 6

BÓKMENNTIR
í síðasta hefti Tímarits Máls og
menningar gat að líta grein eftir
Gísla Sigurðsson sem hann
nefndi „Eru nýjungar úr móð?“
Þar mátti meðal annars sjá eftir-
farandi klausu:
Ég tel það ekki í mínum verka-
hring að benda á hvernig skuli
skrifa bókmenntir. Ef höfundar
þarfnast upplýsinga um það má
benda á greinar Matthíasar
Viðars Sæmundssonar, bók-
menntafræðings. Hann hefur
verið óragur við að benda á leiðir
og sýnist mér það mikil bjartsýni
að láta sér detta í hug að rithöf-
undar komi hlaupandi á eftir og
taki upp þá stefnu sem boðuð er
af spámönnum utan að. Bók-
menntafræðingar eiga lítið með
að senda út slík fyrirmæli nema
kannski helst til að vekja um-
ræðu. (TMM 4/1984, 365).
Ekki hef ég litið á sjálfan mig
sem innblásna skáldafóstru hing-
að til enda allsendis ókunnugt um
að fyrirmæli sé að finna í þeim
greinum sem Gísli vitnar til. Hins
vegar má finna í þeim skoðanir sé
að gáð enda álít ég að líkt og á-
stríðuleysi sé höfuðsynd þá beri
skoðanaleysi vott um andlegt
ístöðuleysi eða heilaþoku. Rök-
studd afstaða til bókmennta er að
mínum dómi fremur kostur á
gagnrýnanda en hitt svo framar-
lega hún haldist í hendur við til-
finningu eða hrifnæmi. Hér um
gildir „hið heimsfræga jafnvægi á
milli heilans og hjartans" eins og
Sigurður A. Magnússon orðaði
það eitt sinn. Við Gísli erum sam-
mála um að hlutverk
gagnrýnanda er ekki að bjóða
skáldi en því síður ber honum að
þjóna því í auðmýkt eins og
stundum heyrist. Sæmilegur
gagnrýnandi leitast við að tvinna
saman innlifun og dómgreind í
starfi sínu. Hann verður að trúa á
réttmæti síns máls án þess þó að
gera kröfu um að aðrir taki sjálf-
krafa upp afstöðu hans - minnug-
ur þess að engin skoðun er óum-
deilanleg eða óbrigðul. Skorti
hann þessar forsendur verður
umfjöllun hans óhjákvæmilega
hrokafuli eða blauð. í báðum til-
vikum hefði hann betur setið
heima. En þótt við höfnum fyrir-
skipandi eða bjóðandi gagnrýni
verður ekki hjá því litið að öll
gagnrýni, hverju nafni sem hún
nefnist, er fyrirskrifandi í ein-
hverjum mæli. Hlutleysi er ekki
til því rýni felur í sér að þú veljir
úr, berir saman og takir afstöðu
til: kjósir og hafnir.
Gagnrýnandinn verður að gera
sér grein fyrir þessu, svo og að í
umfjöllun sinni setur hann fram
persónulegt álit en ekki hlut-
lægan sannleika.
Flírurýni og
önnur rýni
Venjulega skiptum við bók-
menntagagnrýni í tvennt. Annars
vegar er sú sem tekur virkan þátt í
daglegri menningarsköpun. Hún
er dægurbundin og metur sam-
tímaatburði á bókmenntasviði,
spáir í ástandið og stuðlar að al-
mennum skoðanaskiptum. Hins
vegar er sú sem greinir innri þætti
bókmenntaverka og skoðar þau í
menningarlegu samhengi. Slík
gagnrýni kannar af hvaða toga
verkin eru runnin, kryfur sál-
fræðilegar og félagslegar forsend-
ur þeirra sem og vensl við bók-
menntahefð. Hún skilgreinir
tungumál bókmennta, grefst fyrir
um sérkenni þess og stöðu
gagnvart öðrum táknkerfum. Oft
lítur slík gagnrýni í fortíð bók-
menntanna, hleður upp þekking-
arforða og skipulegur hann með
ýmsu móti. Þótt iðja af slíku tagi
vísi til fortíðar hefur hún
samtímagildi takist vel til. Aukin
þekking víkkar sjálfsskilning
manna, auðgar menninguna og
þar með samtíðina.
Margar stefnur hafa komið
upp innan fræðilegrar bók-
menntagagnrýni í gegnum tíðina
sem síðan hafa kallað á mismun-
andi strauma innan dægurrýninn-
Matthías Viðar Sœmundssori:
Um gagnrýni
og sítfhvað fleira
ar. Sjálfur hef ég ekki trú á að
nein þeirra sé hin rétta skilnings-
leið að bókmenntum, flestar hafa
eitthvað til síns gildis. Ég sé því til
dæmis ekkert til fyrirstöðu að
gagnrýnandi lesi ævi höfundar
saman við bókmenntaverk sam-
hliða ýtarlegri form- og hug-
myndakönnun verksins sjálfs.
Að hann um leið eða í annan stað
skoði verkið í ljósi þeirrar texta-
hefðar sem það er sprottið úr,
reki formúlur þess, myndir og
tákn til uppruna síns. Allar þess-
ar aðferðir eru í sjálfu sér góðar
og gildar enda bjóða góðar bók-
menntir upp á margar túlkunar-
leiðir og vísast finnst enginn
lausnarlykill. Á seinni árum
finnst mér þó mörgum fræði-
mönnum hafa skotist hinn mann-
legi þáttur í’notkun málsins með
hugmyndum sínum um „hlut-
læga“ greiningu og „afmarkaða"
merkingu skáldskapar. skáldverk
er ekki aðeins kerfisbundið sam-
safn málgerða. Það er innblásið
af ímyndunarafli einstaklings,
einstætt og órætt í' aðra röndina
þótt það hafi alltaf eitthvert er-
indi að flytja. Hinn mennski og
huglægi þáttur allrar gagnrýni
hefur einnig viljað gleymast.
Lestur er ævinlega fordómafullur
því lesandinn er mótaður fyrir-
fram af öðrum textum, viðtekn-
um viðhorfum og tilfinningum.
Hjá því getur ekki farið að hann
lesi sjálfan sig að einhverju leyti
inn í verkið - meðvitað eða ó -
meðvitað. Skáldverk er eins og
lífið sjálft, heimur þess möguleiki
sem tekur meira eða minna á sig
mynd lesandans. Það verður til í
lestrinum og er í sjálfu sér ekki til
utan hans. Þessi huglægi þáttur er
ein af ástæðum þess að öll
gagnrýni er að einhverju leyti
fyrirskrifandi, ekki síst sú sem
verður til á vettvangi dagsins.
Gagnrýnandinn er, líkt og hver
annað lesandi, fullur af orðum
sem takast á við textann. En
vissulega þarf hann að lifa sig inn
í verkið og láta eigin orð ekki
skyggja um of á það, athuga hvað
fyrir skáldinu vakir og opna sig
fyrir viðhorfum þótt þau gangi í
þverbága við hans sjálfs. I starfi
sínu ber honum að stefna að sem
mestri hlutlægni þótt endanlegu
marki verði aldrei náð.
Fyrrnefnd grein Gísla Sigurðs-
sonar er vitnisburður um það sem
að ofan er sagt. Hann agnúast útí
nýraunsæismenn fyrir að sækja
fyrirmyndir sínar í sagnaform
sem síðan á 19du öld hafa
„seytlað niður í neðri lög bók-
menntanna og eru nú orðin allra
gögn í reyfurum og framhalds-
þáttum í sjónvarpi“, bendir síðan
á að „á okkar dögum verði að
leita nýrra leiða“ og hefur að best
verður séð módernismann í huga,
fullyrðir í því sambandi að enginn
höfundur „hafi komið fram í
þessu landi, sem tekst á við efni-
við sinn af sömu alvöru og „mo-
deme“ höfundar á borð við Guð-
berg Bergsson, Jakobínu Sigurð-
ardóttur, Steinar Sigurjónsson,
Svövu Jakobsdóttur og Thor Vil-
hjálmsson.“ Þessi gagnrýni Gísla
er í fyllsta máta „fyrirskrifandi"
og byggist á lestrarreynslu hans
og bókmenntasmekk. Hann
bendir á að ákveðnar aðferðir séu
úreltar en aðrar tímabærar og
framsæknar. Bjóði einhver þá
er það Gísli sjálfur.
Ljóst má vera af framansögðu
að gagnrýnandi er hvorki dómari
né lærimeistari að mínu áliti.
Hann er bundinn sömu tak-
mörkunum og hver sá sem reynir
að ráða í og flokka umheim sinn -
eigin reynslu, þekkingu, sjónar-
horni. Iðja hans er einungis hluti
af almennri menningarsköpun -
og nauðsynleg sem slík.
Það er ekkert nýnæmi að menn
geipi um aðra gagnrýnendur en
sjálfa sig. Fæstir kunna að taka
krítík sem leitast við að sundra
viðteknum gildum og fordómum.
Það sýna viðtökurnar við Bréfum
til Láru, Alþýðubókinni og Tóm-
asi Jónssyni svo dæmi séu nefnd.
Viðkvæmnin á ekki síst við um
marga þá sem gefa af sér í list og
skáldskap. Þekktur rithöfundur
orðaði þetta einhvern tíma svo að
listamaðurinn óttaðist gagnrýn-
andann líkt og slóttugur sjúk-
lingur geðlækni. Hann kvað það
stafa af ótta listamannsins við
eigin nekt. Vafalaust talar höf-
undurinn hér út frá eigin hjarta
en ekki má gleyma að kenndin
er iðulega gagnkvæm.
í litlu málsamfélagi óttast
gagnrýnandinn oftar en ekki
manninn að baki listaverkinu og
myndar við hann hræðslubanda-
lag hálfkveðinnar vísu. Gagn-
kvæmur ótti af þessu tagi birtist á
stundum í samleik fordildar og
flíru; ekið er seglum eftir vindi og
augum lokað fyrir hæfileikaleysi
og flatneskju, væntanlega með
það í huga að blindum verður ei
sjón að synd. Sem betur fer hefur
dregið úr flírurýni hérlendis á
undanförnum árum þótt öðru
hverju heyrist ennþá beðið um
hana.
Að mínum dómi gegnir
gagnrýni veigamiklu hlutverki
því án sífellds endurmats er hætt
við að menningin staðni og dagi
jafnvel uppi í sjálfsdýrkun og
andlegri leti. Það á ekíci síst við
um bókmenntir þar sem sjálfs-
ímynd hennar verður að nokkru
leyti til. Sumir klifa reyndar á því
að vondar bókmenntir deyi af
sjálfu sér svo allar reikistefnur
séu óþarfar. Þeir hafa nokkuð til
síns máls sé litið til lengri tíma.
Það breytir því þó ekki að slæmar
bókmenntir geta kyrkt skapandi
viðleitni í fæðingu, alið á annesja-
hætti og valdið ómældum skaða í
augnablikinu, jafnvel brenglað
menningarlíf þjóðar um nokkurt
skeið. Hlutverk bókmenntagagn-
rýni er meðal annars að sporna
gegn slíkri þróun, taka upp vörn
fyrir skáldskapinn sem sífellt á í
vök að verjast, vekja athygli á og
hlúa að nýsköpun. Hún kemur
nefnilega ekki af skýjum ofan
heldur verður til við ákveðnar að-
stæður.
Villigróður
og
sníkjugróður
Skapandi bókmenntir hafa þá
náttúru að gagnrýna sjálfar sig
innan frá um leið og þær þróast
líkt og villigróður - að eigin
lögum. Þær eiga hins vegar ávallt
á brattann að sækja bæði félags-
6 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 2. desember 1984