Þjóðviljinn - 14.04.1985, Blaðsíða 9

Á sjó
og landi
Björn Bjarnason, löngum
kenndur viö verklýðsfélagiö
Iðju, var eins og kunnugt er
um langan aldur einn af helstu
forvígismönnum verklýös-
samtaka og vinstri hreyfingar
áíslandi. Björn léstíjanúarí
fyrra. Árið 1973 átti Haraldur
Jóhannsson eftirfarandi viðtal
við Björn, þar sem hann segir
frá æviferli sínu. ífyrri hluta
viðtalsins (sem hérerstyttur)
segir Björn frá uppvaxtarárum
sínum norður í Húnavatns-
sýslu, sjómennsku og fyrstu
kynnum af „stéttarmeðvitund
og sósíalisma". Seinni hluti
viðtalsins birtist um næstu
helgi.
- Hvar og hvenær ertu fædd-
ur?
Ég er fæddur 30. janúar 1899 á
Höskuldsstöðum í gamla Vind-
hælishreppi. Faðir minn var
Bjarni Sigurðsson, sem kenndur
var við Miðhóp, en Sigurður faðir
hans var bóndi á Bakka. Pabbi
var Iengstum í vinnumennsku, en
á efri árum fluttist hann út í Kálfs-
hamarsvík og stundaði sjóróðra.
Móðir mín var Sólveig Andrés-
dóttir frá Kirkjuhvammi. Ég var
lausaleiksbarn. Móðir mín var
vinnukona hjá séra Jóni á Hösk-
uldsstöðum þegar ég fæddist Ein-
arssonar.
Uppi á bita
- Ólstu upp með móður þinni?
Móðir mín var vinnukona á
ýmsum stöðum í Húnavatns-
sýslu. Nær tveggja ára gömlum
var mér komið fyrir á Hólabaki í
Þingi. Þar bjó Ólafur Sveinsson
síðar vitavörður, með Níels
bróður sínum og móður sinni,
Maríu. Á bænum var líka gömul
kona, sem hét Helga. Hjá þessu
ágæta fólki var ég til 7 ára aldurs.
Og frá Hólabaki eru mfnar fyrstu
bernskuminningar. Baðstofan
var gömul og lá biti þvert yfir
hana. Undir hann var ekki
manngengt. Ef ég var mjög ódæll
lét Ólafur mig upp á bitann með
þeim orðum, að þar skyldi ég
vera, þangað til ég væri búinn að
jafna mig. Þegar ég þreyttist á
setunni á bitanum, sagði ég: „Óli
minn, nú er ég búinn að jafna
mig“. Þá var ég alltaf tekinn nið-
ur. -
Bærinn stóð að baki Vatnsdals-
hólum, og var túnið ákaflega hól-
ótt. Á bænum var hundur, sem
Grettir hét, lék ég mér mikið við
hann, því að ég var eina barnið á
bænum. Hann lét mig teyma sig
upp á hól við bæinn, en dró mig
síðan niður. Hann var þannig
töluvert skynsamari en ég. Þetta
gátum við unað við löngum
stundum. -
- Hvenær lærðirðu að lesa?
Það var farkennari í sveitinni,
sem hét Kristján Magnússon, -
faðir Geirs Gígju, - og var hann
líka bókbindari. Hann var nokk-
urn tíma á Þingeyri. Hjá honum
lærði ég að stafa og að kveða að.
Hann átti gamalt stafrófskver.
Með gagnsæjum pappír gerði
hann afrit af því. Það stafrófskver
á ég enn. Ég var fljótur að læra að
lesa.
Á Þingeyrum
- Hve lengi varstu á Þing-
eyrum?
Á þriðja ár, til 7 ára aldurs.
Móðir mín réð sig þá til ekkju
Jóns Möllers kaupmanns á
Blönduósi með þeim skilmálum
að hún fengi að hafa mig með sér.
Kaup hennar þótti gífurlega hátt,
70 krónur á ári, en meðgjöf með
mér var 60 krónur. Hún hafði
fæði og húsnæði frítt, en af þeim
10 krónum varð hún að fata sig,
svo að um eyðslueyri hefur ekki
verið mikið. Og ekki hefur verið
létt að vera í vinnumennsku með
óstýrilátan krakka.
- Var margt þar í heimili?
Það var mikið heimili. Börn
ekkjunnar uppkomin voru hjá
henni, Ólafur sem var verslunar-
stjóri, Kristján, Tómas og Alma.
Þrjá verslunarmenn hafði hún og
vinnumann og 3 vinnukonur.
Móður minni féll vistin vel, og
mér voru allir ákaflega góðir. Ég
hafði góða aðbúð og atlæti.
- Á þessu heimili hefur gætt
útlendra menningarstrauma?
Ýmis verkfæri voru þar sem ég
hef ekki áður séð og grammifónn
með stórri túðu. Utlend blöð
voru keypt. Þá sá ég í dönsku
heimilisblöðunum þessa náunga
Knold og Tot, og mér þótti gam-
an að skoða litmyndirnar í þeim.
Að spillast
í kaupstað
- Kom síminn norður um þetta
leyti?
Það var verið að leggja símann
norður, þegar ég fluttist til
Blönduóss. Það voru Norðmenn
sem unnu það verk. Símalínan
var þá komin dálítið norður fyrir
Blönduós. Flokksstjóri síma-
manna, sem hét Ole Mitun, lét
sér annt um mig, þótt við skildum
hvor annan að vísu lítið. Það var
ekki búið að byggja símstöðina,
en Norðmennirnir voru með tal-
símatæki og töluðust við á lín-
unni. Leyfði Ole Mitun mér eitt
sinn að hlusta í tækið. Fannst mér
það mikið ævintýri. Um sumarið
þegar ég kom að Þingeyrum sagði
ég krökkunum, Siggu og Nonna,
frá símanum, Helga gamla sem
hlustaði á sagði þá: „Ekki eru
blessuð börnin lengi að spillast í
kaupstaðnum, því að ekki var
Bjössi skreytinn, meðan hann var
í sveitinni.“
- Gekkstu í barnaskóla á
Blönduósi?
í barnaskóla fór ég fyrsta vetur
minn á Blönduósi. í því þorpi
með 200 íbúa voru þá tveir barna-
skólar, - en aðeins þó þann eina
vetur, að mig minnir, - því að
fólkið kom sér ekki saman um
kennara. í barnaskólanum áttu
að vera yngri og eldri deild, en
kennslustofan var eins og ein, svo
að þær sátu oftast saman. Elstu
nemendurnir voru á fermingar-
aldri, en hinir yngstu 7 ára.
- Hve lengi voruð þið móðir
þín á heimili kaupmannsekkj-
unnar?
Við vorum þar3áreðatil 1909,
að hún varð ráðskona hjá Þórði
Jóhannssyni. Fór égmeð henni til
hans. Hjá honum var hún í 35 ár.
Hann veiddi lax í net í Bjargós
upp undir 40 ár, hverjir sem ábú-
endur eða eigendur voru að Þing-
eyrum, allt frá Jóni Ásgeirssyni
til Jóns Pálmasonar. Af því hlaut
hann viðurnefni og var nefndur
Laxa-Þórður.
Lestrarhestur
- Hvar bjó Laxa-Þórður?
Á Blönduósi, rétt upp með
Blöndu, í bæ sem kallaður var
Þórðarhús. Góður túnblettur var
kringum bæinn, og Þórður átti
alltaf nokkur hross. Hann vildi að
ég læsi upphátt á hverju kvöldi og
varð það skylduverk mitt, nema
þegar næturgestir voru hjá okk-
ur. - Á haustin var oft mikið um
næturgesti. - Þórður keypti Þús-
und og eina nótt og gaf mér. Hélt
hann mikið upp á þá bók. Þjóð-
sögur Jóns Árnasonar las ég og
Lögbergssögurnar og Sögusafn
ísafoldar, Þórður var mér ákaf-
lega góður.
- Þú hefur víða leitað fanga?
Ég las eiginlega allt sem ég
komst yfir. Við hliðina á barna-
skólanum var sýslubókasafnið í
steinhúsi, hinu fyrsta á Blöndu-
ósi. Það var steypt upp í mótum
úr tveimur 12 þumlunga borðum,
sem negld voru saman. í þeim var
steypan látin harðna, en mótin
síðan færð upp. Steyptir voru
þannig 12 þumlungar í senn. Það
þætti seinlegt nú á dögum,
jafnvel þótt segja megi að mótin
hafi verið vísir að skriðmótum. -
Á sýslubókasafninu var allgóður
bókakostur og töluvert af dönsk-
um bókum. Einhvers staðar náði
ég mér í kennslubók í dönsku
með orðasafni. Enga tilsögn
hafði ég í dönskunámi mínu, en
ég las og las. Sumt skildi ég, en
annað skildi ég ekki eða mis-
skildi. Smám saman komst ég
niður í dönsku og skildi megin-
hlutann af því sem ég las. Þetta
var dálítið tímafrekt nám.
í vegavinnu
- Fórstu í sveit á sumrin?
Ég var þrjú sumur í sveit, fyrst
á Hjalla í Vatnsdal en þriðja
sumarið í Svínadal. Síðan fór ég í
vegavinnu.
- f vegavinnu?
Þá var verið að leggja Hún-
vetningabraut. Ég var þá 11 ára
og varð kúskur. Ofaníburður og
yfirleitt allt það, sem til þurfti var
flutt á hestvögnum. Og með hest-
vagnana voru strákar 12-14 ára. í
vegavinnu var ég 3 sumur og mér
féll hún vel. Verkstjóri var Árni
Zakaríasson og með honum
sonur hans, Árni, sem var á líku
reki og ég eða aðeins yngri, og
strákar úr Reykjavík. Að tala við
þá var að kynnast nýjum heimi.
Fyrsta sumarið vorum við á
Blönduósi, því að verið var að
smíða brú á Laxá. Síðan héldum
við áfram vestur Torfulækjarflóa
og komumst allt suður til brúar-
innar yfir Hnausakvísl. Lengra
komst brautin ekki á þessum
þremur árum.
Mútur
í eitt skipti
- Hvenær varstu fermdur?
Ég var fermdur 1913, þá fullra
14 ára og fermdi mig séra Bjarni
Pálsson í Steinsnesi. Hins vegar
hafði ég verið staðráðinn að láta
ekki ferma mig, en lét til leiðast,
lét múta mér - í eina skiptið á
ævinni, að ég held.
- Hvað tók þá við?
Allan veturinn frá því að kjöti
hafði verið skipað út á haustin
fram á vor, að mótekja byrjaði
var ekki handtak að gera á
Blönduósi. Ég undi því illa, og
þegar ég var 16 ára skrifaði ég
suður í Garð til bróður míns og
bað hann að útvega mér pláss á
sjóróðrabáti, og það gerði hann.
Éngir bílar fóru suður að vetri til
né var á öðrum farkosti völ. Þrír
saman lögðum við því í janúar
1915 land undir fót og héldum
suður í Borgarnes.
- Á hvernig skóm gekkstu?
Á sauðskinnsskóm, um aðra
skó var ekki að ræða. Úr Borgar-
nesi fórum við með flóabátnum
Ingólfi til Reykjavíkur. Frá
Reykjavík gengum við, ég suður í
Garð, Haraldur í Voga að mig
minnir. Um veturinn reri ég úr
Kothúsaverinu á áttæringi, sem
Þorvaldur í Kothúsum var með.
Suður með sjó
- Sóttuð þið langt?
Meginhlutann af vetrinum
sóttum við út á Garðssjó, en við
rerum lengra, út á Súluál, eftir að
netavertíðin byrjaði. Þangað var
þriggja og hálfs til fjögurra tíma
róður. Og vorum við 12-14 tíma í
róðri. Þá var siður að hafa engan
mat með sér á sjóinn, heldur að-
eins drykkjarkút. Strákar sem
eru að vaxa þola illa sult. Bað ég
konuna sem ég bjó hjá að láta
mig fá brauðsneið í nestið og
gerði hún það. Þetta var allt ann-
að líf þegar maður var ekki
svangur.
- Fékkstu hálfan hlut fyrsta
veturinn?
Nei, ég fékk fullan hlut. Næsta
vetur gengum við suður tveir
saman við Steindór Ámason og
var það í fyrsta sinn sem sá skip-
Gamalt viðtal
við Björn
Bjarnason
iðnverkamann
stjóri fór á vertíð. Þann vetur reri
ég aftur úr Garðinum. Næsta vet-
ur gisti ég á Herkastalanum þegar
ég kom suður. Kom þangað
Grindvíkingur til að ráða mann,
en ég hafði dálítinn hug á að
skipta um verstöð þennan þriðja
vetur og gaf kost á mér. Hann
svaraði: Ég þori ekki að taka þig,
þú ert svo lítill." Það þótti mér
súrt í broti. Nú veit ég ekki hvað
olli því, en næsta morgun sagði
hann: „Eg held að ég ráði
þig nú, þótt þú sért lftill.“ Ég
svaraði að bragði: „Ég hef ekki
stækkað síðan í gær.“ Og ekki
reri ég úr Grindavík.
- Hve mörg sumur varstu á
síld?
Ég var 10 sumur á síld, óslitið
frá 1917, nema 1925 eða 1926 er
ég var á trolli.
- Voru það góð síldarsumur?
Þau voru misjöfn. Veiðarfæri
voru þá miklu minni en nú. Á
mb. Sverri vorum við með nót
sem var svipuð á Iengd sem nætur
eru nú á dýpt. Allt var unið í
höndum. Nótin var dregin á
borðstokknum, því að rúlla var
ekki á honum. Venjulega drógu 5
menn nótina, kantmenn voru á
sitt hvorum tein og 3 í netinu.
Með Rósinkranz
ívarssyni
- Hvert var næsta skipsrúm?
Vorið 1918 var ég á báti á Fax-
aflóa, á mb. Bifröst. Þá kynntist
ég Rósinkranz ívarssyni. Hann
hafði lengi verið á síldveiðum
með Norðmönnum, svo að hann
var vanur síldveiðum og að auki
verklaginn. Hann var líka einn
hinn fyrsti sem kunni hér til
snurpuveiða. f Noregi hafði hann
kynnst sósíalískum hugmyndum
og verkalýðsfélögum. Minnir
mig, að hann hafði verið ritari í
Hásetafélaginu 1918. Innprent-
aði hann skipsfélögum sínum
samheldni og samstöðu. Svo vildi
til að Rósinkranz lá í þverkoju,
en ég í langkoju, svo að höfuð
okkar vissu saman. Mér fannst
gaman að stæla við hann og í
fyrstu var ég upp á kant við hann
og jafnvel eftir að hann var farinn
að hafa mikil áhrif á skoðanir
mínar. Fyrsta snefilinn af því sem
kalla mætti stéttarmeðvitund og
sósíalisma fékk ég frá honum.
Guðlaugur Hjörleifsson hafði
rætt við okkur um verkalýðsmál,
en ákaflega lítið um sósíalisma.
Svo fór að við Rósinkranz fylgd-
umst að á þremur skipum.
- Rósinkranz minntist þessa
samflots ykkar á mb. Bifröst í
Verkalýðsblaðinu 8. janúar 1934:
„Það var vorið 1918. Ég kom þá á
„Bifröst“ ... og þekkti alla um
borð nema Björn, þann yngsta ...
svo ungur sem hann var, virtist
sem hann kynni öll störf, svo
sem: stýra, þekkja á kompás,
stanga kaðal, gæta mótorvélar,
matreiða o.fl. ... Þar að auki var
Björn kappsamur við veiði-
skapinn og sýndi ljósan skilning á
öllu, sem gera þurfti ... Þegar
Björn var ekki að vinnu sinni, var
hann svo að segja sílesandi ...
Hann kunni þá mikið af
smellnum stökum og hafði gott
vit á íslenskri rímfræði og er það
óvanalegt um menn úr sjómann-
astétt nú.“
Með þessum orðum lagði Rós-
inkranz mér lið, þegar mér lá á.
Sunnudagur 14. apríl 1985 ÞJÓÐVIUINN - SIÐA 9