Þjóðviljinn - 08.10.1985, Blaðsíða 5

Uppgjöf
Ég hef gert samkomulag við ristjórn
Þjóðviljans að skrifa nokkrar greinar um
það sem kalla má politík hvunndagslífs-
ins. Ég ætla sem sé ekki að skrifa svo mjög
um það sem fólk kallar venjulega pólitík,
heldur vil ég taka fyrir hversdagsleg mál-
efni, þætti úr daglegri menningu fólksins í
landinu, og draga fram pólitík þess með
því að benda á nýjar hliðar málanna og ný
sjónarhorn sem skoða má þau út frá. (I
framhjáhlaupi vil ég geta óskar minnar
um að reka það slyðruorð af okkur félags-
fræðingum, sem Flosi Ólafsson hefur
komið á okkur, en almenningur heldur
starfa okkar í því fólginn að búa til pró-
blem úr engu og gera síðan stofnanir um
próblemin. Að vísu eru til félagsfræðingar
með próblem á heilanum og stofnanir að
hugsjón, en aðrir reyna að efla
gagnrýninn skilning á samfélaginu. Slíkt
hið sama gerir Flosi reyndar, bara með
þveröfugri aðferð: að staglast á íhalds-
sömum viðhorfum og hversdagslegri með-
alhegðun, svo lesandinn sér fáránleikann í
því sem hann taldi kannski sjálfsagt.)
Uppar og
hippar
f dag vil ég skrifa um „uppa“. Þetta
orðskrípi er nýtt í tungunni og þýðing á
ameríska hugtakinu YUP (Young Urban
Professionals) eða „yuppies“ (sbr. „hippi-
es“ og „yippies"). Hér er átt við ungt sér-
menntað fólk á uppleið. Fólk sem stefnir á
frama bæði í starfi og félagslega, og vill
kosta mikilli baráttu til. „Uppar“ ota sín-
um tota með stíl, eru bæði skrautgjarnir
og frumlegir í klæðaburði og í innréttingu
húsnæðis, sem helst á að vera miðsvæðis í
borgum. „Uppar“ láta einnig á sér bera í
menningarneyslu. Slíkur lífsstíll er dýr, og
kostnaðarsamt líferni er dyggð í augum
uppa. Peninganna er aflað með mikilli
vinnu sem sjálfstæður atvinnurekandi eða
háttsettur starfsmaður í einkafyrirtæki.
Uppar hanga hins vegar ekki á börum né
liggja í leti. Þeim litla frítíma, sem eftir er
að afstöðnum ofangreindum athöfnum,
er varið til íþrótta og annarra uppbyggi-
legra athafna.
Ég hef þóst vera að lýsa einhverjum
hópi fólks, en það er í raun blekking; ég
hef verið að lýsa þeirri glansmynd sem
billegir fjölmiðlasnápar hafa búið til. Hún
er þó raunveruleg á þann hátt að fjöldi
manna reynir að lifa samkvæmt
glansmyndinni, þótt þeim takist það mis-
vel.
Venjulega er „uppanum“ stillt upp sem
andstæðu „hippans“ eða „68-
kynslóðarinnar". Þeir síðarnefndu voru
uppreisnargjarnir og félagslega sinnaðir,
en treystu á forsjá ríkisins og varð lítið úr
framkvæmdum sökum linku og vímuefna-
neyslu, andstætt uppum sem eru eins kon-
ar frjálshyggjumenn, treysta á eigin mátt,
gera miklar kröfur tií sín og eru hófsmenn
á vímuefni. Alveg eins og uppa-myndin er
hættulega gróf einföldun sem blaðamenn
hafa búið til, er myndin af 68-kynslóðinni
skrumskæling og klisja. Klisjan um 68-
kynslóðina er afurð ýmissa, sem hafa vilj-
að nota hana sem víti til varnaðar, út frá
hinum ólíku sjónarhólum siðapostula,
pönkara og nú uppa.
„68-kynslóðin“ er nú orðin að eins kon-
ar Svartapétri, sem enginn vill vera.
Nema Sigurður Pálsson, og til sinna sálu-
félaga vill hann telja þá gömlu Matthild-
inga, Þórarin Eldjárn, Hrafn Gunnlaugs-
son og Davíð Oddsson. Og þá er klisjus-
míðin loks fullkomnuð - orðin merkingar-
laus með því að telja Davíð Oddsson full-
trúa æskulýðsuppreisnar.
Ég held að við ættum að reyna að finna
eitthvað vitrænt innihald í merkimiðann
„68-kynslóðin“, fremur en að nota hann
sem hola klisju, sem byggð er á einhverj-
um ytri einkennum sem einhver hluti
þessarar kynslóðar hafði.
67-
kynslóðin
Raunar er rangt að tala um kynslóðir í
þessu efni. Svonefndir „hippar“ og svo-
nefndir „uppar“ eru eiginlega úr sömu
kynslóð sömu sféttar, þeir eru ca. 25-40
ára menntuð millistétt, og margir hafa
komið við í báðum herbúðum.
Hins vegar er ártalið 1968 stundum not-
að til að tímasetja hápunkt tiltekinnar
hreyfingar (þótt reyndar væri réttara að
tala um 1967 í því sambandi, ár Flower
Power, mestu stúdentaóeirðanna og Serg-
eant Pepper’s). Æskulýðsuppreisnin var
samsett hreyfing og vafasamt að gefa
henni einhvern samnefnara. Þó var sam-
eiginlegt einkenni hennar að leitað var
nýrra og róttækari leiða í lífsbaráttu ein-
staklinga, hópa og stjórnmálaafla. Þessi
leit fór um margar brautir: Menn ferðuð-
ust um eigin hugarheim í hugleiðslu, sál-
könnun, dulspeki, dópi o.fl.. Fók reyndi
að lifa og starfa saman á nýjan hátt, t.d. í
kommúnum. Hið pólitíska starf vinstri
afla losnaði að hluta til úr viðjum kom-
múnískra og kratískra kreddna, og var
þess í stað stefnt að sjálfræði einstaklinga
og hópa. Ekkert af þessu var beinlínis
nýtt, en þessi leit varð svo miklu almenn-
ari en fyrr, að undirstöður samfélagsins
virtust riða. í þessari hreyfingu voru um
margt ólíkir hópar, t.d. hippar og „nýja
vinstrið", og margir fylgdu henni einungis
á ytra borðinu, sem eins konar tísku.
Þungamiðja hreyfingarinnar var meðal
fólks sem fætt var fyrsta áratuginn eftir
stríð, en einnig tók eldra fólk þátt í henni,
og þeir sem síðar hafa vaxið úr grasi hafa
flestir tileinkað sér einhverja þætti úr lífs-
stíl og baráttumálum 67-kynslóðarinnar.
En hreyfingin breytti aldrei samfé-
laginu á róttækan hátt. Hún varð ávallt
, fyrst og fremst hreyfing millistéttarfólks
og sem slík bæði máttlítil og fljót til mála-
miðlana. Fyrir mörgum meðreiðarsvein-
um var hreyfingin búin að ná markmiðum
sínum, þegar hún hafði skolað þeim upp í
áhrifastöður eða hafði tekist að móta yfír-
bragð hlutanna án þess að snerta við
undirstöðunum. Aðrir missa eldmóðinn
og verða önnum kafnir við baslið, gjarnan
tvö saman á báti. Ýmsir fóru kæruleysis-
lega í leit að nýjum upplifunum og
skemmdu sig á vímuefnum. Sumir skafa
fúaspýtur í Þingholtunum, aðrir ráfa um
bari bæjarins. Að vísu verða áhrif menn-
ingarbyltingarinnar frá 1967 aldrei máð út
í samfélaginu, en sennilega þarf nýja kyn-
slóð til að taka upp þráðinn og spinna
hann lengra í róttæknisátt.
Uppgjafa-
hippar
Borgarastéttin er ámóta óframleiðin í
menningarlegu tilliti og í efnahagslegu.
Stéttarleg menning hennar er löngu geld,
en hún er fundvís á menningarlegar nýj-
ungar sem verða til á meðal verkalýðs,
millistéttar og tötraöreiga. Hún líkir eftir
ýmsum þáttum slíkrar menningarsköpun-
ar og blandar þeim saman við eigið glys og
geld menningartákn sín, þar til menning-
arlegt þýfí hennar hefur gersamlega
glatað merkingu sinni og er hent á rusla-
haugana.
Á þeim tímum þegar flest stjórnmálaöfl
okkar heimshluta veifuðu hugsjónum
jöfnuðar, og flestöll menning hafði á sér
róttækt yfírbragð, hafði borgarastéttin
hægt um sig og faldi ríkidæmi sitt. í
kreppu síðasta áratugs fann borgarastétt-
in hins vegar nýtt lag til að herða stéttar-
baráttu sína, og smám saman óx henni
kjarkur til að sýna andlit sitt, að vísu
sminkað mjög. Nú var aftur orðið fínt að
vera ríkur.
„Það sem höfðingjarnir hafast að, hinir
ætla sér leyfist það.“ Nú létu ýmsir þeir,
sem tileinkað höfðu sér ytri brag æsku-
lýðsuppreisnarinnar, á sér kræla. Þeir
köstuðu grfmu félagshyggju og lýstu því
stoltir yfir að þeir væru framapotarar. Hér
var yfirleitt um að ræða sérmenntað milli-
stéttarfólk, og það bar með sér arf sinnar
stéttar, þ.e.a.s. fyrst og fremst mikla
áherslu á hin ytri stöðutákn - slétt og fellt
yfirbragð að nýjustu tísku. Skammtíma
daður við róttækar hugsjónir setti líka sín
spor, og menn lögðu sig t.d. fram um að
fylgjast með menningu og vera um leið
svolítið skapandi sjálfir í klæðaburði og
húsainnréttingum.
Jafnframt bar þessi kynslóð nýrra
framagosa merki um það að samkeppni
hafði harðnað á verksviðum hennar, sem
flest lúta að viðskiputm. Meðal ávinninga
jafnaðarstefnu og lífskjarasóknar var að
fleiri komust nú í það nám, sem veitti
aðgang að eftirsóttum stöðum yfirmanna
og sérfræðinga, svo að æ harðar var barist.
á framabrautinni. Ýmsir þeir menningar-
þættir, sem frjálslyndir menntamenn
höfðu tileinkað sér til að njóta betra lífs,
fengu nú nýtt inntak f þágu harðnandi
samkeppni. Hér á ég við hreyfingar um
líkamsrækt og hollt mataræði, sem nú er
beitt annars vegar til að ná hámarks
vinnuafköstum og hins vegar til að líta vel
út og eiga því betra með að „selja sig“.
Þannig varð „uppinn til. Ávöxtur
harðnandi kreppu, hefur tileinkað sér
ýmsa menningarþætti þeirra frjálslyndu
menntamanna, sem margir uppar töldust
til áður. Hreyfiafl uppans er óttinn, óttinn
við að standa sig ekki í samkeppninni,
óttinn við að láta undan álaginu, óttinn
við sjálfan sig. Uppinn má helst aldrei
doka við. Hann vinnur eins og þræll til aö
halda uppi háum lífsstaðli, og hann verður
að halda uppi þessum háa lífsstaðli til að
vera gjaldgengur í vinnu sína.
Hér er ég aftur farinn að einfalda mikið
og tala um uppa á ystu nöf en ekki allt það
fólk, sem á ýmislegt sameiginlegt með
þessum framagosum, annars vegar vegna
þess að það neyðist til aukinnar sérhyggju
í ufsbaráttunni, hins vegar vegna þess að
það leggur sig líka fram um að tjá einstak-
lingseðli sitt í lífsstíl sínum. Eiginlega
langar mig ekki til að gagnrýna uppagrey-
in, heldur þær samfélagsaðstæður sem
skapa þá, þann straum sem þeir berast
fyrir.
Upp-
gjöf
Þetta uppafár varpar nokkru ljósi á
það, hvorum megin millistéttir skipa sér í
stéttabaráttu verkalýðs og borgarastéttar.
Það fólk sem fæst við viðskipti og stjórnun
verður í vaxandi mæli að fórna frjálslyndi
sínu, ef það á að halda velli í harðnandi
samkeppni um sem besta þjónustu við
borgaraskapinn. Stærri hópar millistétt-
arinnar verða hins vegar fyrir árásum
afturhaldssamra ríkisstjórna, og það fólk
á það flest sammerkt að fást við umönnun
Ifólks, s.s. uppeldi, kennslu eða hjúkrun.
|Þessi lífsnauðsynlegu störf verða seint
!gerð að vöruviðskiptum og féþúfu, síst
þeirra sem vinna að þeim. Þetta fólk á
eðlilega samleið með verkalýðsstétt gegn
auðskipulaginu.
Þetta „umönnunarfólk“ hefur nú vax-
andi starfa að tjasla upp á þau fórnarlömb
sem upparnir skilja eftir á hergöngu sinni
yfir samfélagið. Brátt fara upparnir sjálfir
að koma líka til meðferðar, þegar líkamar
þeirra og sálir gefast upp undan álaginu
við að olnboga sig áfram með bros á vör.
Gestur Guðmundsson
GLÖGGT ER
GESTS AUGA
íþessumfyrsta pistli sínum ræðir Gestur Guðmundsson um
uppana og segist raunar ekki langa til að gagnrýna þá heldur
miklufremurþær samfélagsaðstœður sem skapaþá, þann
straum sem þeir berastfyrir eins og hann orðar það.
Þriöjudagur 8. október 1985 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 5