Þjóðviljinn - 13.10.1985, Blaðsíða 7

LEIKHÚS/KVIKMYNP
Broadway uppfcersla ó „Sölumaður deyr"
Dustin og Willy Loman
Dustin Hoffnnann í aðalhluDerkinu Arthur Miller leikstýrir
„Hoffman og Miller höföu ný-
lokið við að skeyta saman
kvikmyndaf Sölumaðurdeyr
þegar þeir voru beðnir að
ræða um þessa samvinnu.
Samtalið átti sér stað á skrif-
stofu Hoffmans á Fimmtu
T röð í New York. Á meðan
beðið var eftir að Miller kæmi,
skemmti Hoffman sér og öðr-
um í herberginu með athuga-
semdum um það sem gerðist
ágötunnifyrirutan. „Þaðeru
nokkrar fallegustu stúlkur í
heimi sem ganga um þessa
götu.” Það ískraði í honum þar
sem hann starði út um glugg-
ann í gegn um risastóran kíki
sem hann hefur á skrifstof -
unni, til að skoðastelpur. Ein-
ræðan um stúlkurnar hélt
áfram, allt þar til Miller kom
skyndilega inn í hæfilegum
flýti. Hann settist höfugmann-
legur í hægindastól, með Hof-
fman sér við hlið, iðandi og
ákafan.
D.H.: Arthur, þetta leikrit var
samið fyrir tíma sjónvarpsins, þó
komnar væru kvikmyndir.
Fannst þér, á þeim tíma að
mörgulegt væri að sýna verkið
annars staðar en á sviði?
A.M.: Nei, aldrei. En það var
gerð kvikmynd eftir því 1951.
Frederic March var í henni. Síðar
var gerð stytt sjónarpsútsetning
með Lee J. Cobb.
Leikrit
- kvikmynd
D.H.: Pað má komaþvíað hér,
að ekkert samband var haft við
Arthur Miller til að athuga hvort
hann hefði áhuga á að gera kvik-
myndahandrit eftir verki sínu. Pú
varst eitur í beinum gjaldkeranna
þá, var það ekki? New York rit-
höfundurinn er eitur í beinum
gjaldkerans.
A.M.: Þeir vildu Hollywood
kvikmynd, og það var nokkurn
veginn það sem þeir fengu. Það
voru klipptir burtu allir hápun-
ktar, þeir voru eins og sláttuvél.
Ekki spyrja mig af hverju. Þessir
menn í Hollywood reyndu alltaf
að eyðileggja gæði leikrits. Þeir
létu síðan eins og útkoman væri
kvikmynd. Stundum tókst þett
einhvern veginn. En það er mjög
erfitt að eiga við þetta leikrit.
Einfaldlega vegna þess að á sviði
hefur það eiginleika kvikmyndar.
Tími, rúm og innkomur.
D.H.: Hvað varðar uppbygg-
ingu má segja að leikritið sé kvik-
myndahandrit. Steven Spielberg
sagði við mig að þegar maður er í
áhorfendahópi og horfir á þetta
leikrit er maður klipparinn. Þú
ákveður hvert athyglinni er
beint. Þannig að málið snerist um
að koma verkinu yfir á filmu og
eyðileggja ekki leikritið. Með
öðrum orðum, enga klippingu.
A.M.: í þetta skipti er ekkert
klippt úr leikritinu. Ég held ég
hafi bætt við einni línu. En þú
færð þá tilfinningu að þú sért að
horfa á kvikmyndaviðburð. Það
er í raun verk leikstjórans, Volk-
er Schlöndorff og sviðsmynd
Tony Walton.
Spyrill: Hafðir þú eitthvað
ákveðið í huga fyrir Walton?
A.M.: Ég vissi að við ættum
ekki að vera í raunverulegu Bro-
oklyn húsi. Við vildum tilfinning-
una af húsi.
Draumur og
veruleiki
D.H.: Ástæðan er sú að þetta
er ekki sagan af Lindu og Willy
Loman og sonum þeirra Biff og
Happy. Þetta er sagan af hinni
Amerísku Fjölskyldu. Við unn-
um stríðið 1945 og allt átti að
verða dásamlegt eftir það. Amer-
íski Draumurinn átti að verða að
raunveruleika. Á árinu 1945 var
kominn skjálfti í fólk þessa lands.
Það sem gerir þetta leikrit svo
spennandi, er að það hittir í mark
Spyrill: Ertu ekki farinn að
venjast þessu, þar sem þú ert far-
inn að leika svo oft í þessu
leikriti?
D.H.: Þú getur ekki vanist því
sem þú nærð ekki fullkomlega.
Spyrill: Telurðu þig hafa fund-
ið réttu leiðina í myndinni?
A.M.: Þú gerir þitt besta í
hverri viku, ekkert meira.
D.H.: Þú færð ekki að endur-
taka tökur í dag nema þú leggist á
fjóra fætur og vælir upp úr þér
einhvers konar röksemd. Hver
dagur í tökum er, hvað, 50.000
dollarar? Við kvikmynduðum
þetta leikrit á 25 dögum. 170 bls.
á 25 dögum. Ég hef aldrei á æfi
minni gert nokkuð þessu líkt.
Þungavigt
En það var ánægjulegt að vera
„í hringnum” með þetta leikrit.
Þannig líður þér einmitt. Þú ferð í
hringinn gegn þessum þunga-
vigarhnefaleikara sem er þér al-
gjör ofjarl, vegna þess að það
stórkostlegt að gera þetta þegar
ég þarf ekki lengur að setja á mig
farða - bara ganga af götunni, inn
á svið.
A.M.: Ég veit ekki um neinn
leikara sem gæti gert það. Leikar-
ar sem eldast væru dauðir eftir
fyrsta þátt. Cobb var 37 ára þegar
hann gerði það. Allir halda hins-
vegar að hann hafi verið 65 ára. Á
sviðinu virtist hann alls ekki gam-
all. Þú virðist vera 15 árum eldri á
tjaldinu en Cobb.
Tœknin hverfur
D.H.: Jæja, en ef þú værir að
skrifa leikritið nú myndir þú
ekki hafa Willy Loman 63 ára
gamlan.Nú er meðal æviskeiðið
74 ár. Annars er gamalt ekki til í
dag, nema því verði ekki bjargað
á skurðarborðinu. Það sem gerir
leikritið virkilega spennandi að
fást við, eða sjá, er að ef það
gengur upp, tekur áhorfandinn
ekki eftir þessu tæknilega dóti
sem við erum að tala um.
Leikrit Arthurs Miller, Sölu-
maður deyr, er eitt þeirra
verka sem virðist verða sem
nýtt með nýjum tímum, við
nýjar aðstæður. Nú í ár hefur
bandaríska sjónvarpsstöðin
CBS haft forgöngu um upp-
töku á leiksýningu með Dustin
Hoffman í hlutverki Willy Lom-
an, en hann lék einmitt Loman
á Broadway síðasta veturvið
frábærar undirtektir. Hér á ís-
landi er skemmt að minnast
uppfærslu Þjóðleikhússins
fyrir nokkrum árum þar sem
Gunnar Eyjólfsson lék hinn
óhamingjusama Willy Loman.
Þó Hoffman hafi leikið Loman
í fyrsta skipti í fyrra var það fyrst
árið 1964 sem mönnum datt í hug
að Hoffman væri tilvalinn í hlut-
verkið. Þá var Ulu nokkur Gros-
bard að setja upp leikrit Millers
„Horft af brúnni“ á Broadway,
Hoffman, þá óþekktur sem
leikari, var sviðsst jóri í þeirri sýn-
ingu og Grosbard benti á Hoff-
man og sagði: „Þessi maður ætti
að leika Loman einhvern dag-
inn.“
Þessi dagur kom svo í fyrra þar
sem Arthur Miller leikstýrði
Hoffman í Sölumaður deyr. Auk
Millers og Hoffman hefur CBS
sjónvarpsstöðin fengið þýska
kvikmyndaleikstjórann Volker
Schlöndorff til þess að leikstýra.
Þeir leikstjórar sem ég kann
best við eru þeir sem hverfa á
vissan hátt þegar komið er út í
tökur, verða hluti af sviðsmynd-
inni. Samt er nærvera þeirra
mjög sterk vegna þess að þeir vita
hvar á að stilla tökuvélinni upp.“
Hoffman er ekki einn þeirra
sem gengur heill og óskiptur inn í
það hlutverk sem þeir eru að
leika, umbreytast, hvort sem er á
sviði eða úti á götu. „Mér finnst
eiginlega að þetta ætti að vera
öfugt,“ segir Hoffman. „Það er
eiginlega hlutverk áhorfandans
að „ganga inn í persónuna”. Ég
veit ekki hver Willy Loman er.
Hann er sá leikari sem er að leika
hann í það skiptið. Og ég veit
ekki hver hann er, þegar cg er að
leika hann. Ég leik Loman bara
eins nálægt sjálfum mér og ég
get.“ (Snúið og sneitt úr
„Vanity Fair“. IH)
við endursýningu.Við eru skjálf-
andi, einmitt nú. Þjóðin skelfur.
A.M.: Já, áhugaverður punkt-
ur. Það er orðið nútímalegt
verk. Það er „aktúelt” einmitt
nú.
D.H.: Þetta verk var fyrsta
leikritið sem ég las. Ég hafði
aldrei hugsað um leiklist. ég var
að læra píanóleik. En í fram-
haldsskóla fór ég í leiklistartíma
og leist vel á. Bróðir minn gaf
mér síðan bók með sautjn bestu
amerísku leikritunum. Fyrsta
leikritið í þeirri bók var Sölumað-
ur deyr. Það gerðist eitthvað
innra með mér þegar ég las þetta
leikrit, eitthvað sem hafði aldrei
komið fyrir mig áður. Það hafði
ekkert með leiklist að gera. Það
snerist um fjölskyldu mína og ég
gat alls ekki talað um þetta við
neinn. Ég fór bara út í horn og
byrjaði að vola. Leikritið er enn
sérstök tilfinningaleg reynsla
fyrir mig. í vissum skilningi get ég
ekki talað um leikritið án þess að
syrgja Willy Loman.
reynir á takmarkanir þínar. Þú
verður að gera það á vissan hátt.
Þú getur ekki haft uppfærsluna á
þessu verki lengur en klukkutíma
og sex mínútur. Ef þú ferð yfir
fau mörk gerir þú eitthvað rangt.
kvikmynd verður þú að stytta
þetta um helming. Vegna þess að
mínúta í raunveruleikanum er
fimm mínútur á sviði og tíu mín-
útur í kvikmynd. Svona er þetta
nú bara.
Maðurinn á
efri svölum
D.H.: Leikrit er sainið til að ná
til aftasta manns á efri svölum.
Leikritahöfundar hafa sérstakar
mætur á þessu fólki þarna uppi í
rjáfri. Það verður því mikið of-
hlæði ef þú ætlar að leika á sama
hátt og þú gerðir á sviði. Ég væri
til í að fara aftur á sviðið með
þetta verk eftir eitt og hálft ár. Ég
held að þetta sé einn af þeim
hlutum sem gott væri að missa
aldrei snertinguna við. Það væri
Gaurarnir af barnum munu koma
til með að horfa á eitthvað sem
virðist vera eins og þeir séu stadd-
ir inni á heimili einhvers. Og
þetta eru reyndar þeir áhorfend-
ur sem við viljum ná til. Eins og
Arthur segir: Þeir áhorfendur
sem þig langar virkilega til að ná
til þegar þú ert að skrifa leikrit í
dag, hafa ekki efni á að koma
nálægt leikhúsi. Þú veist að Art-
hur leikstýrði verkinu síðast í
Kína. Og, guð minn góður,
hversu oft heyrði hann ekki,
„Kínverjar munu aldrei geta lifað
sig inn í þetta leikrit. Hvern
fjandann heldurðu að þeir hafi
áhuga á hinum kapítalíska
draumi eða martröð?” En Kín-
verjarnir féllu flatir fyrir verkinu.
Sölumaðurinn
í Kína
A.M.: Verkið er harmleikur
hugsjónamanns. Sjálfsagt er það
þess vegna sem Willy er svo
kunnugleg persóna. Meirihluti
fólks víða um lönd, lætur berast
með straumnum. Það reynir að
komast af innan þeirra takmarka
sem því er gefið. f Kína héldu
þeir í fyrstu að þeir gætu aðgreint
sig frá leikriti rnínu og skoðað
það sem gagnrýni á kapítalisma.
En þegar leið á æfingarnar sáu
þeir að verkið var líka um Kína. í
fyrstu tóku þeir það með næstum
því kaldhæðnum broddi - hvað
varðaði kröfur Willy sjálfum sér
til handa. En svo hvarf þessi kald-
hæðni og þeir fóru að taka Willy
alvarlega. Eins og einn þeirra
sagði, „Við eigum okkur svo
margar tálsýnir.” Athugaðu hvað
gerðist í Menningarbyltingunni.
Þeir eyddu tíu árum í að eltast við
draum og eyðilögðu landið, upp-
fullir af vonum. Lykillinn að
verkinu er sá að Willy varð ekki
rikur og hann komst aldrei í blöð-
in en það er ekki hægt að ganga
fram hjá honum. Og þannig leið
þeim einmitt.
Sakleysingi
D.H.: Maður hlýtur að elska
Willy. Hann er sakleysingi. Og
mikill Ameríkani. Það eina sem
hann vill gera er að vinna með
eigin höndum við lagfæringar á
húsinu sínu. Willy Loman,
klukkan þrjú um nótt, síðustu
nótt lífs síns, er úti í garði eða að
gera við húsið sitt. Mig langar til
að gerast dálítið hátíðlegur og
segja það að ástæðan fýrir því að
fólk hreifst svomikið af þessu
leikriti hjá okkur er vegna þess að
í dag er ameríska þjóðin úti um
miðja nótt með hamar og nagla að
gera við þakið á húsi sínu. Það er
eitthvað átakanlegt við þessa
þjóð sem í dag er gjörsamlega
hjálparlaus varðandi það hvert
skal halda, hreinlega hjálparlaus.
Sofandi í leikhúsi
Á ég að segja þér hvað ég var
vanur að gera einu sinni? í Broa-
dhurst leikhúsinu voru margar
leiðir til að fara af sviðinu, þar
sem við vorum að leika Sölumað-
ur deyr. Eitt okkar var venjulega
á sviðinu. Baksviðs höfðu þeir
stól fyrir mig. Þannig slappaði ég
af. Og af einhverri ástæðu var lý-
singin þannig að ég gat séð áhorf-
endur mjög greinilega í gegnum
leiktjöldin. Það var alltaf einhver
gaur sofandi í annarri röð. Stund-
um var hann sofnaður innan tíu
mínútna. Mér fannst því rétt að
draga þá ályktun að þessi náungi
segði með sjálfum sér, „Willy
Loman, það er ég og því segi ég
bara góða nótt.” Vegna þess að
þetta var þannig svefn. Éins og
fólk sofnar á bekknum hjá sál-
fræðingum. En áhorfenda-
skarinn, maður lifandi, honum
gleymi ég aldrei. Ég meina, þetta
fólk hreinlega teygði sig fram.
Þetta var stórkostlegt, allir aldur-
shópar. Ef ég leik einhvern tíma
aftur í þessu leikriti ætla ég að sjá
til þess að kvikmyndatökuvél
verði komið fyrir til þess að ná
þessu. Þetta er einstök reynsla.
(snarað I .H.)
Sunnudagur 13. október 1985 ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA 7