Þjóðviljinn - 20.07.1986, Blaðsíða 12

Séð inn í lónið við Búðasand á háflæði. Mynd. M.Þ.
Gólf og veggur í búð. Vfir steinana var tyrft. Búðir voru sínhvorumegin veggja.
Kaupstaður
Maríuhöfn helsta
slglingahöfn
íslendingaö 14.öld
hefurverið grafin
framíKjósinni.
Öskulög frá
landnámstíð benda
til að þarna gœti
hafa verið
kaupstaðurupp úr
landnámi. Magnús
Þorkelsson,
fornleifafrœðingur,
hefurrannsakað
svœðið undanfarin
ár
Sumariö 1405 samdi Björn
Einarsson erföaskrá, en hann
var á förum til Evrópu og það-
an suðurtil Palestínu ásamt
eiginkonu sinni. Erföaskrána
samdi hann til öryggis ef hann
ætti ekki afturkvæmt. Hún var
undirrituð í Hvalfirði, en þar
var þá aðal siglingahöfn
landsmanna. Björn ferðaðist
til Rómar og Feneyja og það-
an til Jórsala, Jerúsalem, og
var eftir það nefndur Björn
Jórsalafari. Frá borginni
helgu var aftur haldið til Italíu
og fór eiginkona Björns þaðan
heim en hann hélt áfram til
Spánar, Frakklands, Flæm-
ingjalands og Englands, að
heimsækja heilagra manna
grafir. Kom hann aftur upp til
Islands1411 ogléstfjórum
árum seinna, 1415 í Hvalfirði.
Erfðaskrá Björns Jórsalafara
er líklega yngsta heimildin um
Maríuhöfn en alla 14. öldina er
hafnarinnar getið víða í annáium
og á kaupsamningum. Skömmu
áður en Björn leggur í heimsreisu
sína hafði komið út til íslands
Einar Herjólfsson með eigin
skipi og lagt að í Hvalfirði. Með
Einari kom pest sú er nefnd hefur
verið Svarti dauði og talið er að
lagt hafi allt að helming lands-
manna að velli. í Nýja annál
1402-1404, er greint frá komu
skipsins til Hvalfjarðar. Mun
skipið hafa komið árið 1402.
Magnús Þorkelsson, fornleifafræðingur, ásamt eiginkonu sinni, Sigríði Gunnlaugsdóttur, kennara og hjálparmanni Magnúsar við uppgröftinn, og
Gunnlaugi syni þeirra sem er nýorðinn sjö ára, en hann aðstoðaði þau óspart við að halda búfónaði burt frá rannsóknarsvæðinu. Yngsta fjölskyldumeðlim-
inn vantar á myndina en það er Ásta Sigrún átta vikna gömul dóttir sem svaf vært er blaðamaður og Ijósmyndari heilsuðu upp á fjölskylduna. Mynd.Sig.
Maríuhöfn finnst
Magnús Þorkelsson, fornleifa-
fræðingur, hefur undanfarin
sumur unnið að uppgrefti í mynni
Laxárvogs í Hvalfirði en á Búða-
sandi í landi Neðri-Háis í Kjós-
inni, er talið að Maríuhöfn hafi
verið.
„Þeir Björn Þorsteinsson og
Sveinbjörn Rafnsson höfðu lengi
haft áhuga áhuga á að finna höfn-
ina og 1975 fundu þeir þessar
rústir. Eftir að ég kom heim frá
Englandi sumarið 1980 skráði ég
mig í Cand. Mag. nám við Há-
skólann og kynntist þá Birni Þor-
steinssyni, en hann er manna
frægastur fyrir að véla menn í hin
ólíklegustu verkefni. Það var
fyrir hans tilstilli að ég byrjaði
þessar rannsóknir á Búðasandi
1982. Sigríður Gunnlaugsdóttir,
eiginkona mín, hjálpaði mér við
rannsóknina og Gunnlaugur
sonur okkar hjálpaði til við að
halda beljum og sauðfénaði burt
frá svæðinu. 1984 fengum við það
góðan styrk frá Þjóðhátíðarsjóði
og Vísindasjóði, að við gátum
leyft okkur að ráða einn mann til
viðbótar, en það var Ingimar Fr.
Jóhannsson. Þjóðhátíðarsjóður
og Vísindasjóður hafa styrkt
þessa rannsókn frá 1982.“
í sumar er Magnús að raða
saman þeim upplýsingum sem
hann hefur aflað sér með upp-
greftinum og öllum heimildum
sem hann hefur fundið um höfn-
ina, auk þess sem hann er að setja
þessar upplýsingar í sögulegt
samhengi, t.d. með samanburði
við aðrar hafnir á landinu og
hvernig þær virðast breytast allar
á svipuðum tíma.
„Maríuhöfn leggst af á 15. öld
og það sama gerir höfnin á Gás-
um í Eyjafirði líka, en hún flyst
inn á Oddeyri. Um svipað leyti
byggjast upp hafnir í Hafnarfirði
og Grindavík, en þær hafnir
henta djúpristum skipum betur
en Maríuhöfn, auk þess sem
styttra var á miðin frá þessum
stöðum."
Norðmenn höfðu einokun á
verslun á íslandi á 14. öld og þau
skip sem notuð voru í íslandssigl-
ingarnar voru svokallaðir kugg-
ar, sem var seinni tíma útfærsla á
knörrum þeim er víkingar notuðu
til flutninga. Kuggarnir ristu ekki
nema 1-2 metra og gátu því lagt
að þar sem aðgrunnt var einsog í
Maríuhöfn. Við Búðasand háttar
svo til að upp í hann gengur lón og
hefur Björn Þorsteinsson sett
fram þá kenningu að skipunum
hafi verið fleytt upp í lónið á
flóði. í Jónsbók er ákvæði um að
bændur verði að aðstoða við að
setja upp skip, en hvort átt er við
að setja þau upp í lónið eða fjör-
una, er hinsvegar ekki vitað.
Máli sínu til stuðnings hefur
Björn bent á að svipað háttar til á
Gásum, en þar er einnig lón upp
af fjörunni.
Stutt á Þingvöll
og í Skálholt
„Hvalfjörðurinn hefur orðið
fyrir valinu fyrst og fremst vegna
legu sinnar. Þaðan er stutt yfir á
Þingvöll og til Skálholts, en á
þeim stöðum voru helstu valda-
stofnanir landsins á þessum
árum. Skip komu til landsins fyrst
seinni hlutann í maí, eða rétt fyrir
þinghald og þau þurftu að vera
farin aftur í september. Áður en
kaupmenn komu til landsins voru
haldin vorþing í héraði m.a. til að
ákvarða verð á útflutningsvörun-
um, sem til að byrja með voru
einkum vaðmál, en seinna
skreið. Seinni hlutann í júní var
svo haldið Alþingi á Þingvöllum
og stóð það í viku. Flestir
kaupsamningar og vottorð sem
fundist hafa eru svo undirrituð í
Hvalfirði upp úr miðjum júlí.“
Magnús sagði að það væri eftir-
tektarvert, að þegar rætt er um
Hvalfjarðarhöfn í annálum þá er
oft tiltekið hversu mörg skip hafi
verið í Hvalfirði. 1383 er t.d. tal-
að um að 10 skip hafi staðið uppi í
Hvalfirði. Þá er í annálum oft tal-
að um Skálholtsbiskupa sem eru
að fara eða koma til landsins í
Hvalfirði.
Einföld hús
En hvað hefur komið í ljós við
uppgröftinn?
„Enn sem komið er hefur bara
lítill hluti búðanna verið kannað-
í Kjós
12 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 20. júlí 1986