Þjóðviljinn - 20.09.1986, Blaðsíða 5

Þjóðviljinn - 20.09.1986, Blaðsíða 5
Nú síðustu ár hafa magnast þau viðhorf að byggðaröskun á kostn- að landsbyggðar utan suðvestur- hornsins sé eðlileg og sjálfsögð. í öfgafyllsta og jafnframt hreinleg- asta formi koma þessi viðhorf fram í hópi greinarhöfunda tengdum dagblaðinu DV og í markaðshyggjudeild Sjálfstæðis- flokksins, - en þessi fyrirbæri eiga sér raunar allveglegt sam- mengi. Framtíðarsýn byggðaraskenda er sú að vegna lítt skilgreindra hagkvæmnisástæðna sé íslenskt mannlíf best sett í svolitlum hring útfrá Seltjarnarnesi. Þar skuli sett upp borgríki fyrir yfirgnæf- andi meirihluta landsmanna, og frá þessu borgríki sé stjórnað einskonar verbúðum eða gervi- tunglum útá landi þarsem af illri nauðsyn starfa sjósækjendur, veðurathugunarmenn, ferða- sjoppurekendur, hermangarar og nokkrir bændur. Það hefur verið látið að því liggja gegnum tíðina að þesskon- ar samfélag á íslandi kæmi með plús útúr þartilgerðumreiknings- kössum, og sá sem ekki þekkir þeim mun betur til hagfræðilegs tölvuskáldskapar fer varlega í að rengja slíkar fullyrðingar með öllu. Enda hlýtur fyrsta orðræða um borgríkishugmyndina að byggja á öðrum forsendum en hinum reikningslegu, - nefnilega á þeim rökum sem snúa að sjálf- um grundvallarsjónarmiðunum kringum það að vera íslendingur á íslandi. Alveg einsog það má „sanna“ með ákveðnum reikningsrökum að íslendingum væri efnahagsávinningur að því að leggja niður íslenska tungu og taka upp mál annarrar þjóðar, - en á slíka „sönnun“ hlustum við ekki vegna þess að við höfum val- ið okkur þann grundvöll hugsun- ar að á íslandi sé íslenskt samfé- lag. Þetta heitir í raunvísindum axíóm, eða frumsemda. Sterk byggðaviðhorf Þeim sem ekki hafa tamið sér borgríkishugsunarháttinn hlýtur að vera mikil ánægja að niður- stöðum í skoðanakönnun sem félagsvísindastofnun háskólans annaðist fyrir unga Framsóknar- menn fyrr í sumar. Þar var meðal annars kannaður styrkur byggða- stefnu, og það kom í ljós að hún á sér yfirburðaítök, - um 71 prós- ent spurðra voru með, um 23 á móti. Þeim sem ekki fylgjast með þróun stjórnmála kann að hafa komið á óvart að byggðastefnu- menn voru öflugastir í stuðnings- hópi Alþýðubandalagsins, þegar niðurstöðurnar voru sneiddar niður eftir flokksfylgi, - 87,5 prósent AB-kjósenda teljast byggðastefnumenn. Stuðnings- menn Sjálfstæðisfloks eru sístir í stuðningi við byggðastefnu. Meirihluti með er að sönnu um 59 prósent í þeim hópi, en heil 35 prósent andæfa. Niðurstaða sem ekki kemur á óvart, en verð- skuldar þó gaumgæfilega athygli kjósenda á landsbyggðinni. Og þvert á ýmsar grófar ein- faidanir um hagsmuni og afstöðu kemur í ljós í þessari könnun að byggðastefna á sér meirihluta- hljómgrunn á suðvesturhorninu. Um tveir þriðju spurðra í Reykjavík og á Reykjanesi eru stuðningsmenn byggðastefnu. Enda staðreynd, sem ekki hefur verið dregin nægilega fram í dags- ljósið, að höfuðborgarfólki er síst hagur í stórfelldri byggðaröskun. Af ýmsum ástæðum, og þeirri kannski næst jörðunni fyrir okk- ur venjulega Reykvíkinga að sí- felldar stökkbreytingar á vexti og viðgangi Reykjavíkur og ná- grennis ala á óþolandi ófremd í brýnum þurftarmálum við sundin blá: húsnæði, heilsugæsla, menntamál, aðbúnaður aldraðra og svo framvegis. Niðurstöðurnar úr byggða- spurningu áðurnefndrar könnu- nar eru einnig athyglisverðar vegna þess að spurningin sjálf var alls ekki sett fram á jákvæðastan hátt mögulegan, heldur gert ráð fyrir ákveðnum fórnum í þágu byggðastefnunnar, spurt um stuðning við ,rsem jöfnust búset- uskilyrði“ um allt land „jafnvel þó það kosti aukin þjóðarút- gjöld". Svörin eru því ekki ein- ungis til marks um almennan og útgjaldalítinn velvilja. Þau bera líka vott um stefnulega einurð, sennilega í tengslum við þær „frumsemdur" í afstöðu þjóðar- innar til sjálfrar sín sem tæpt var á áðan. Annar sjónarholl Að gera ráð fyrir að „sem jöfnust búsetuskilyrði" kosti tals- vert fé úr sameiginlegum lands- sjóði endurspeglar svo þá helsti reykvísku hugsun að byggða- stefna sé einskonar þjóðarlúxus. Að félags- og menningarástæður heimti uppihald hinna dreifðu byggða, þannig að til séu kýr og kindur að sýna börnum, skrítnir kallar í krummaskuðum að taka við sjónvarpsviðtöl, fólk í ham- borgarasjoppum að þjónusta sumarfarþega á R- og G-bílum. Einsog landsbyggðarmenn hafa verið ólatir við að sýna fram- má hefur þessi afstaða aldrei átt rétt á sér, nema þá um einstakar afskekktar sveitir og þorp, eða sem hjálp í viðlögum fyrir staka hlekki í byggðakeðjunni. Til sannfæringar þarf varla annað en að spyrja um landfræðilega þörf í undirstöðuatvinnuvegum. Senni- lega á þessi „lúxus-byggðastefna“ rætur sínar í 20-30 ára gamalli hagspeki þarsem gert var ráð fyrir samþjöppun atvinnulífs og vinnuafls í nokkur stór pláss kringum fiskverksmiðjur og - ó, Nordal og Haralz - erlend stór- iðjuver. Sem betur fer benda framtíðar- vísar flestir til að þetta séu úrelt fræði. Sú nýja sókn sem íslend- ingar verða nú nauðugir viljugir að hefja í atvinnumálum er ein- mitt þess eðlis að styrkja lands- byggðina. Vísbendingar um framtíðarþróun eru þannig að dregur úr neikvæðum aðstæðum fyrir fjölbreytt atvinnulíf á lands- byggðinni og þar bjóðast jafn- framt ýmsir kostir sem áður voru útilokaðir nema í þéttbýli borgar. Nýtt og smátt Það rekur hver skýrslan aðra um þá póla sem okkur sé hollast að setja í hæðina á næstu árum og áratugum. Magnús Ólafsson fyrr- verandi NT-ritstjóri hefur síðustu mánuði verið reddari hjá fram- tíðarnefndinni svokölluðu, og gaf svolitla innsýn um hugsanlega framtíð í erindi á sveitarstjórnar- mannaþingi á dögunum, - erindi sem nú er komið út í bæklingi. Þar er auðvitað bent á framtíð- argreinarnar fiskeldi og líftækni, sem báðar henta vel fámennum plássum á landsbyggðinni og geta vel þrifist í sveitakjörnum, talað um ferðamennogskógrækt, - og þar er líka bent á að við stöndum á þröskuldi framleiðslubyltingar sem felst í notkun „vélmenna“ á færiböndunum, til dæmis í fisk- iðnaði. Slíkar vélar munduað vísu draga úr atvinnu í byrjun, en þær gefa jafnframt möguleika á um- fangsmiklum framleiðslustöðv- um í tiltölulega fámennum byggðarlögum. I erindi Magnúsar er ekki síður lögð áhersla á byltingu í fjar- skiptum á nýupprunninni upplýs- ingaöld, byltingu sem hefur „augljósar afleðingar" fyrir ís- lenskt dreifbýli: „landfrœðileg einangrun minnkar. “ Ekki aðeins getur bóndinn á Grímsstöðum á Fjöllum keypt inn til búsins eftir verðlista á boðveitu, og rithöfu- ndurinn á Kóparreykjum kynnt sér þjóðleg fræði í upplýsinga- banka háskólans, - vel er hugsan- Iegt að starfsmaður við skrifstofu í Reykjavík uni alla ævidaga sína við tölvu á heimili sínu í Flóanum eða á Stöðvarfirði. Séu þessir nýju atvinnumögu- leikar á landsbyggðinni nýttir á skynsamlegan hátt er ekki minnst um vert að allflestir kostirnir gera ráð fyrir vel menntuðu starfsliði. í stað þeirrar hugmyndar borg- ríkismanna að landsbyggðin sé handa þekkingarsnauðum vinn- ulýð meðan menntapakkið leikur sér og stjórnar í Víkinni. Meðal annarra hefur Hjör- leifur Guttormsson bent á það í nýlegu ÞjóÖvilj aviðtali að atgerv- isflóttinn sé einn alvarlegastur landsbyggðarvandi: nú horfa menn sífellt á eftir blómanum af œskufólki flytjast burtu með litla von um að það fái síðar atvinnu við sitt hœfi í heimabyggð. “ Hnignun - hrun Hér að framan hefur verið slegið á hina bjartari strengina í byggðamálum. Meðal annars vegna þess að. nú um stundir er ólítil þörf á bjartsýni, - fregnir úr byggðum eru í stuttu máli og skorinorðu slíkar að þar sé allt á leiðinni norður og niður. „Ég held“ segir Hjörleifur í áður- nefndu viðtali „að landsbyggðar- menn sjálfir átti sig tœpast á því í hvertóefni erkomið, hvaðþáfólk á höfuðborgarsvœðinu. “ Aðeins nokkrar tölur úr gild- um sióði: - Arin 1980-84 fluttu um 3500 manns af landsbyggðinni til suð- vesturhornsins. Mestir voru þess- ir flutningar 1984, 1113 manns, hæsta árleg tala síðan skráning búferlaflutninga hófst. Á því ári fækkaði Vestfirðingum um 200, og jafn öflugur útgerðarstaður og Höfn í Hornafirði missti frá sér um 30 manns. - Skipting nýrra starfa milli kjördæma árin 1981-86 er þannig að í hlut Reykjavíkur komu 38 prósent, í hlut Reykjaness 43 prósent en hin kjördæmin sex fengu í sinn hlut aðeins 18 prós- ent nvrra starfa. - Árið 1981 fengu landsbyggð- arkjördæmin í sinn hlut 39 prós- ent þeirra íbúða sem byrjað var á, og hafði sú prósenta sigið frá tæp- um helmingi ’78. í fyrra var hlut- fall landsbyggðarinnar af nýjum íbúðum komið niður í 23 prósent. Og sá ótti hefur komið fram hjá forsvarsmönnum á landsbyggð- inni að annars jákvæð ný húsnæð- islög dragi enn úr hlut lands- byggðarinnar af nýju húsnæði, enda eru félagsleg viðhorf mjög fyrir borð borin í lögunum. Þriðja stigið í stuttu máli rekur ríkisstjórn hægriflokkanna ekki byggðast- efnu. Steingrímur.J. Sigfússon hefur kallað það andbyggðast- efnu, ef til vill er óbyggðastefna rétta orðið. Hérmeð er byggðastefna á fyr- ri tímum engan vegin hafin til skýja, þótt mæra megi ríkis- stjórnir, til dæmis og allra helst vinstri stjórnina ’71-4. Og helstur galli við fyrri framkvæmd virðist leikmönnum í stjórnsýslu vera óhófleg miðstýring, - frá Reykja- vík -, óhófleg skriffinnska, og óhóflegt hagsmunapot gegnum fyrirgreiðsluþingmenn og komm- issara úr flestum flokkum. Þeir sem aðhyllast borgríkið hafa dregið upp þá mynd að úr byggð- astofnununum sé verið að sletta ölmusum hingað og þangað, og það ytra borð er því miður nokk- uð trúverðugt. Jafnvel þótt sannleikurinn sé að landsbyggðin fær ekki aðra peninga en sína eigin, með reykvískri millifærslu. Þegar við bætist að í íslenskum stjórnmálum er ráðherrum falið nánast einræðisvald í „sínum“ málum verða hugmyndir um völd heimamanna í héraði afar áleitnar, og full ástæða til að móta betur ýmsa kosti um „þriðja stjórnsýslustigið", héraðsþing, fylkisráð, landshlutastjórnir, eins og rætt er um í nýlegu plaggi frá Byggðanefnd þingflokkanna. Með slíku gæti unnist að minnsta kosti þrennt: ábyrgð heima- manna sem sjálfir sætu á ein- hverjum peningakassa og sæju um skipulag á stærra svæði en einum hreppi eða kaupstað, sjálfstraust heimamanna sem um ákveðin málefni ættu við sjálfa sig eina og þyrftu ekki á sjón- deildarhring reykvískra skrif- finna að halda, aukin atvinna í héraði þarsem slík stjórnsýsla hlyti að draga til sín hluta þeirra starfa sem nú er setið við á reykvískum skrifstofustólum. Tækist vel til mætti líka ætla að framkvæmd byggðastefnu yrði jafnari og öruggari þarsem með héraðsvöldum hlytu heimamenn að spyrna fótum betur við flaustri og fyrirhyggjuleysi ríkisstjórna einsog þeirrar sem nú situr. Völd, völd Einsog er er andstaðan við þriðja stigið mjög sterk, og ýmis sannferðug rök höfð uppi á móti. Flest þeirra virðast þó þess eðlis að úr mætti bæta í formlegri út- færslu. En auðvitað skulu menn gera sér grein fyrir því frá upphafi að þriðjastigsapparat yrði að fá völd, og því fylgir að þau völd yrði að taka frá öðrum apparöt- um, í fyrsta lagi sveitarstjórnum, og í öðru lagi, sem meira er um vert, frá ríkis-valdinu, frá alþingi, ráðherrum, reykvískum stofnun- um, og ekki síst frá embættis- mönnum ráðuneytanna. Það þarf að ræða málin. Einsog Skúli Álexandersson benti á ný- verið í Þjóðviljanum er fyrir hendi sú hætta að við þessa breytingu samþjappaðist valdið í landsbyggðarkjörnum sem að sínu leyti væru jafnfjarlægir ein- stökum sveitum og „þeir“ fyrir sunnan, að þriðja stiginu fylgdi aukið skrifræði og að með því væri verið að , fjarlœgja lýðrceðis- lega þátttöku almennings á þeim vettvangi þar sem unnið er að fé- lagslegum málum“, það er sveit- arstjórnunum. Hinsvegar virðast valkostir þriðjastigsandstæðinga, - sam- eining og efling sveitarfélaga, - soldið þreyttir. Slík sameining og efling hefur verið á dagskrá í ára- tugi, og samt hefur næstum ekk- ert gerst, - enda erfitt um að véla þarsem eru Iandfræðilegir, sögu- legir og tilfinningalegir hemlar. íbúar hreppa og kaupstaða eru hreinlega ekkert á því að leggja niður sín fornu félög, - og það er þess vert að velta því fyrir sér hvort þau félög varðveittust ekki best í allri sinni fjölbreytni ein- mitt með tilfærslu ákveðinna valdsviða til héraðsapparatsins. Þeim spurningum þarf líka að svara hvort að baki andstöðu við héraðavöld liggur ekki hræðsla við átök í héraði, ótti við að heimamenn kunni ekki að vinna saman, - og hvort þessi andstaða byggir að einhverju leyti á smá- kóngum í plássum og ríg milli staða innanhéraðs. Gleymum ekki að þingflokkur Sjálfstæðis- manna var fyrstur til að leggjast eindregið gegn þriðja stiginu, - það kann að segja sína sögu. Margt býr í þokunni. En vinstrimönnum með valddreif- ingu, lýðræði og sjálfstjórn á stefnuskrá er skylt að leggjast vel ofaní þessar hugmyndir. Meðal annars af því að öll vötn falla til þeirrar áttar að ný sókn í byggða- málum verði ekki að veruleika nema undir þeirra forystu. Mörður Árnason Laugardagur 20. september 1986 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 5

x

Þjóðviljinn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.