Þjóðviljinn - 22.10.1986, Blaðsíða 8

MENNING
Sverrir Tómasson
FÁTÆK BÓKASÖFN
Erindi það sem hér fer á eftir var flutt á landsþingi bókavarða 11. sept. sl. Það birtist hér örlítið stytt
Þegar handritadeila íslendinga
og Dana stóð sem hæst fyrir
hartnær tveimur áratugum voru
andstæðingar afhendingar í Dan-
mörku á einu máli um að íslend-
ingar væru ekki menn til að takast
á hendur rannsókn norrænna
miðaldatexta: Á íslandi væru
engin rannsóknabókasöfn;
menntun íslenskra textafræðinga
væri stórum ábótavant. Þeir
hefðu flestir lagt stund á svoköll-
uð íslensk fræði, en það væri ís-
lensk tunga, bókmenntir og saga
- og ekkert annað.
Svo ýkjukenndur sem þessi
málflutningur virtist vera, höfðu
Danirnir þó margt til síns máls.
Það var rétt að bókakostur ís-
lensku safnanna beggja, Lands-
bókasafns og Háskólabókasafns,
var rýr í miðaldafræðum, þ.e.
öllum þeim greinum sem skyld-
astar voru forníslenskum bók-
menntum. Ósatt var að íslenskir
fræðimenn gætu ekki sinnt texta-
fræðilegum rannsóknum. Aftur á
móti var það réttilega athugað að
nám í íslenskum fræðum væri of
einhæft, en einmitt um þessar
mundir var því breytt. Háskóla-
kennurum varð þá loksins Ijóst
að nemendur yrðu að kunna
fleira en það sem íslenskt mátti
kalla.
Gagnrýni Dana var engin ný-
lunda fyrir þá sem til þekktu. Sig-
urður Nordal hafði þegar árið
1923 kvartað undan því í formála
sínum að skýringum Völuspár að
hann hefði neyðst til að dveljast
utanlands í nokkra mánuði til að
efna í útskýringar sínar, þar sem
mikið skorti á að íslensk söfn ættu
þær ritgerðir og bækur sem hann
hefði þurft á að halda.
Um þær mundir var Háskóli ís-
lands enn á gelgjuskeiði, nem-
endur fáir og lítil von til þess að
þeir gætu nokkru sinni leyft sér
að leggjast í rannsóknir hér á
landi. Þar við bættist að norrænu-
nám var þá og næstu áratugi nær
einvörðungu bundið við íslensk
efni. íslensk þjóðernisstefna var
á þessum árum mjög sterk. Hún
birtist t.d. mjög í túlkun íslenskra
fornbókmennta eins ogglöggt má
sjá í formálum að Islenzkum
fornritum. Um of langa hríð voru
fræðimenn önnum kafnir við að
sannfæra lesendur um hve forn-
bókmenntirnar væru íslenskar,
hve lítið hefði verið þegið frá
menningu annarra þjóða, útlend
áhrif væru vart merkjanleg og ís-
lensk menning væri sérstæðasti
kúltúr í Evrópu.
Þjóðernisstefnan
Þótt þessum skoðunum væri
haldið fram á prenti var mörgum
íslenskum háskólamönnum þó
vel ljóst að án erlendra bóka yrðu
engin fræði stunduð hér á landi.
En því miður varð þjóðemis-
stefnan óbeint til þess að margir
stjómmálamenn héldu að íslend-
ingar þyrftu lítið á útlendum
bókum og tímaritum að halda og
síst af öllu fræðiritum.
íslenskar fornbókmenntir em
angi af evrópskum miðaldabók-
menntum. Sannast sagna er ó-
gjörningur að kanna þær að ein-
hverju gagni án þess að grípa
stöðugt til samanburðar og við-
miðunar við aðrar evópskar bók-
menntir frá sama méli. fs-
lendingasögur eru að vísu sér-
stæðar meðal evrópskra bók-
mennta frá miðöldum, en þær
hafa orðið fyrir margvíslegum
áhrifum frá erlendri frásagnar-
list. Eddukvæði og kveðskapur í
fornaldarsögum er náskyidur
fornenskum og fornháþýskum
kvæðum. Staðgóð þekking á
þeim tungum og bókmenntum
þeirra er því nauðsyn þeim sem
vilja rannsaka og túlka eddu-
kvæði og fornaldarsögur. Hér við
bætist að allmargar riddarasögur
eru þýddar úr fornfrönsku og um
svipað leyti var þessum frönsku
riddarabókmenntum snúið á
þýsku eða þær staðfærðar. Eng-
inn sem kanna vill þessar bók-
menntir getur látið hjá Iíða að
gefa gaum að þessum ritum á
frummálunum. En stór hluti
forníslenskra bókmennta er af-
sprengi kristinna trúarrita og
kristinnar lífsskoðunar. Þetta eru
bæði þýddar og frumsamdar
helgisögur, kristin heimspekirit,
mælskufræði sem samin er upp úr
verkum kristinna málspekinga
frá 4. og 5. öld e. Kr. Vegna þess
hve mikinn þátt þessi rit eiga í
forníslenskri menningu er
nauðsynlegt að þekkja nákvæm-
lega til þeirra og rannsaka hvern-
ig þau voru þýdd og skilin, hver
áhrif þeirra urðu á aðrar menntir
í landinu.
Allflest þessara verka þekkjast
nú í prentuðum útgáfum. Flest
menningarríki telja sér skylt að
eiga þau í bókasöfnum sínum og
þeim stofnunum öðrum þar sem
einhver alúð er lögð við vísindi og
fræði. En hvernig hafa þá íslensk
bókasöfn staðið sig? Er unnt að
stunda rannsóknir á skyldleika
þessara rita við íslenskar bók-
menntir hér á landi? Hvernig
stendur íslenskur fræðimaður að
vígi? Þarf hann að fara til útlanda
til að stunda fræði sín? Hefur
ástand íslenskra bókasafna nokk-
uð breyst frá því að handritamál-
inu lauk?
Háskóla-
bókasafnið
Stofninn í ritum Háskólabóka-
safns í miðaldaritum eru bækur
Prestaskólans gamla. Patrologia
Latina var t.d. keypt til skólans af
framsýnum guðfræðingum. Þetta
ritsafn sem löngum er kennt við
útgefandann J. P. Migne er 221
bindi þar af eru þrjú sem hafa að
geyma nafnaskrár. Þar er safnað
saman verkum miðaldahöfunda,
kirkjufeðra og annarra guðfræð-
inga, allt til Innocentíusar 3. (d.
1216). Þetta ritsafn uppfyllir ekki
strangvísindaleg vinnubrögð
textafræðinga nú á dögum og má
nú fá suma textana í betri útgáf-
um. Franskur maður, Glorieux
að nafni, tók að sér fyrir nokkr-
um áratugum að lagfæra verkið
og bók hans Pour revalorirer
Migue er ómissandi, þegar verkið
er notað. Þetta rit hefur ekki
fengist keypt í Landsbókasafn
eða Háskólabókasafn.
Aðrir skyldir textar sem hverju
háskólabókasafni væri nauðsyn
að eiga, eru auðvitað ekki til
hvorki í Háskólabókasafni né
Landsbókasafni. Ég skal nefna til
dæmis Corpus Christianorum
Series Latina, en þessi ritröð hóf
göngu sína 1954 og var ætlað að
koma í stað Patrologia Latina.
Gert var ráð fyrir að þetta verk
væri í þremur deildum. Sú fyrsta
átti að vera 180 bindi, sú næsta
átti að birta verk guðfræðinga
eftir daga Innócentíusar, 50 bindi
samtals, en þriðja deildin væri rit
á grísku.
Þessi ritröð mun enn vera fáan-
leg og hún ætti tvímælalaust að
vera til hér á landi. í þessu safni er
meðal annars besta útgáfan af De
doctrina christiana eftir Ágústín-
us kirkjuföður. En í þeirri bók er
fleira en kristinfræði, því að þar
eru kaflar um hvernig semja skuli
bækur og ydda orð sín. í þetta rit
hafa líklega fáir gluggað hér á.
landi síðan munkarnir í Viðey
höfðu það milli handa seint á 14.
öld.
Á síðustu öld hófu Bretar að
gefa út mikið safn af heimildarit-
um frá miðöldum: Rerum Brit-
annicarum medii aevii, scriptor-
es. Þessi ritröð gengur venjulega
undir nafninu Rolls Series. Einn
þeirra sem bjuggu bækur í þessari
ritröð undir prentun var Eiríkur
Magnússon bókavörður í Cam-
bridge, en hann gaf út þar Tómas
sögu erkibiskups í tveimur gerð-
um. Ritröðin er ekki til heil hér á
landi, en hrafl úr henni er til í
Landsbókasafni og er upphaflega
úr íþöku, skólasafni Mennta-
skólans í Reykjavík, en Eiríkur
hafði gefið þangað allmörg bindi.
Þessi ritröð hefur verið ljósprent-
uð og ættu söfnin að reyna að
kaupa það sem á vantar til að hún
sé heil.
Arfur
Prestaskólans
Eins og ég minntist á hér að
framan voru prestaskólamenri
framsýnir og forsjálir. Þeir lögðu
áherslu á það að kaupa hingað til
lands bestu útgáfur af latneskum
og grískum textum. Á síðustu öld
hóf Landsbókasafn að kaupa rit-
röðina, Early English Text Soci-
ety, sem byrjaði að koma út 1869
og enn kemur út. Nokkrir tugir
bóka voru keyptir, - en því síðan
hætt. Ritröðin er enn fáanleg.
Ekki hefur tekist að fá Lands-
bókasafn til að kaupa það sem á
vntar, þrátt fyrir ítrekuð tilmæli
allmargra manna. Sumir þesara
texta eru náskyldir bókmenntum
okkar frá 14. og 15. öld og mundu
gagnast rannsóknarmönnum vel.
Þjóðverjar byrjuðu eins og
Betar á síðustu öld að gefa út
heimildir um sögu og menningu
miðalda. Þessi ritröð nefnist
Monumenta Germaniae historica
og skiptist í marga undirflokka og
eru þessir helstir: 1) sagnaritarar
(hér á meðal eru íslensk rit), 2)
lög, 3) bréf, 4) gjörningar o.s.frv.
Að auki birtust svo verk sagna-
ritaranna sérprentuð með ræki-
legum formálum í ritröðinni
Scriptores rerum Germanicarum
in usum scholarum en þetta rit-
safn var Þjóðverjum álíka mikil-
vægt og okkur eru íslenzk fornrit.
í Landsbókasafni er fyrstnefndi
flokkur ritraðarinnar til heill, en
hrafl úr hinum undirflokkunum.
Hvorugt safnanna virðist hafa
hirt um að fylla í eyðurnar og það
sem verra er að ekki er keypt árs-
rit sem heigað er rannsóknum á
þessum textum: Deutsches Arc-
hiv fiir Erforschung des Mittelalt-
ers.
í báðum söfnum er til töluvert
magn af textum á þjóðtungum en
engin ritröð heil. Svo virðist að
hending hafi ráðið hvað var keypt
af textaútgáfum. Bagalegast er
þó að ekki er til heil ein helsta
útgáfa á fornenskum kvæðum,
ritröð Krapp, Anglo-Saxon Poetic
Records.
Hörgull á
tímaritum
Þó að bókasöfn séu fátæk að
textaútgáfum miðaldarita eru
þau þó enn snauðari að eftir-
heimildum, verkum og ritgerðum
um þessar bókmenntir. Tímarit
um þessi efni eru fá í söfnunum
og það vantar tilfinnanlega tíma-
rit eins og Archiv fúr Kulturgesc-
hichte, Traditio og Viator, svo að
einhver séu nefnd. Reyndar má
segja að millisafnalán bæti að
nokkru úr þessum skorti, en sá
hængur er þar á að oft þarf að
bíða lengi eftir ljósritum frá út-
löndum. Upplýsingar um tíma-
ritsgreinar eru og ósjaldan óná-
kvæmar, því að bókfræðirit í
þessum greinum eru af skornum
skammti, t.d. vantar Bulletin Bi-
bliographique de la Société Int-
ernationale Arthurienne sem hef-
ur að geyma upptalningu á því
sem skrifað er árlega um riddara-
bókmenntir. Revue d’historie
ecclesiastique er heldur ekki
keypt, en þar eru skráðar ritgerð-
ir og bækur um kirkjusögu og
trúarrit, og hefur mönnum ekki
enn dottið í hug að fá í söfnin
Zeitschrift fúr romanische Philo-
logie, þar sem fylgir mikil bók-
fræði um rómönsk mál.
Um önnur uppsláttarrit gildir
hið sama og um textana. Tilviljun
virðist hafa ráðið hvaða verk
voru keypt. Þó eru til bestu orða-
bækur fornmálanna, en bagalegt
er að vanta skuli í fornfrönsku
orðabókina eftir Tobler. Ekki
hef ég séð í söfnum hér Biblio-
graphisches Handbuch der
Sprachworterbúher eftir Þjóð-
verjann Zaunmúller, en vera má
að hún sé í geymslu eins og gaml-
ar læknisfræðibækur Landsbók-
asafns, þar sem ekki aðeins bóku-
num er pakkað niður einhvers
staðar í fjallabyggð heldur er hul-
iðshjálmur yfir allri spjaldskránni
um það efni svo að enginn maður
getur séð hvað er til af hinni fornu
list.
Samanburður
við Kiel
Háskóli íslands er lítill á al-
þjóðlegan mælikvarða. Þess
vegna er erfitt að bera saman
bókasafn hans við söfn annarra
háskóla. Ég ætla þó að gera það.
Ég þykist hafa þar nokkra við-
miðun, því að ég hef bæði starfað
við háskóla í Þýskalandi, Bret-
landi og Bandaríkjunum. Við há-
skólann í Kiel, Vestur-Þýska-
landi er lítil norrænudeild. Þar
stunda nám rúmlega hundrað
stúdentar, en aðeins örfáir
þeirra, oftast tveir eða þrír,
leggja stund á forníslenskar bók-
menntir. Bókasafn deildarinnar
þar er samt stærra en hér. En það
sem meira er um vert: Þjóðverjar
hafa sameinað söfn þýsku og
norrænu deildarinnar og skammt
undan er safn sagnfræði-og latín-
urita. Þetta safn rúmaðist í
tveimur stórum sölum, ekki
mikið stærri en stærstu stofurnar í
Ámagarði. Borgin Kiel varð fyrir
miklum loftárásum í síðasta stríði
og stór hluti bókasafnsins eyði-
lagðist í bruna. Deildabókasöfn-
in em sérstakur hluti háskóla-
bókasafns og hafa sjálfstæðan
fjárhag. Þau eru flest byggð upp
eftir stríð. Það eru ekki stórar
fjárfúlgur sem veitt er til þessara
safna, en samt sem áður hafa þau
haft efni á því að eiga öll þau
ritsöfn sem ég gat um hér að
framan. í Kíel ríkti líka sá metn-
aður meðal kennara og bóka-
varða að láta ekkert gmndvallar-
rit vanta í safnið og menn voru
ófeimnir við að biðja yfirvöld um
meiri peninga ef þess gerðist
þörf.
og Cambridge
Háskólabókasafnið í Cam-
bridge er eitt stærsta bókasafn í
Bretlandi og geysilega ríkt. Þar
eru ekki margir stúdentar sem
leggja stund á norræn fræði, enda
hefúr lítill áhugi verið þar á þeim
fræðum um langt skeið. En bóka-
safnið lét samt kaupa allar bækur
um norræn fræði sem sérfræðing-
ur þess lagði til að yrðu keyptar.
Ekkert var til sparað að safnið
mætti vera sem fullkomnast og
gæti þjónað háskólanum sem
best, fræðimenn gætu sinnt rann-
sóknum sínum þar án þess að
þurfa að bregða sér til Lundúna
þar sem flestar prentaðar bækur
veraldar eru til. Sömu sögu var að
segja um háskólabókasafnið í
Berkeley, Kaliforníu. Að vísu
var rými þess safns takmarkað og
varð oft að panta bók úr geymslu,
en það tók 40 klst.
Nú gæti einhver spurt: Er það
ekki röng stefna að kaupa inn
mikið af dýrum bókum fyrir fá-
eina menn sem grúska í handrit-
um og fornfræði? Er ekki réttara
og ódýrara að kosta fremur utan-
landsdvöl þeirra? Ef þessum
spurningum væri svarað játandi,
þá ættum við að skila handritun-
um aftur til Danmerkur. Og ef
við færum á annað borð að
reikna, þá væri sennilega miklu
ódýrara að kaupa bækurnar en
leggja út fyrir dvalar- og ferða-
kostnaði þeirra fáu miðaldafræð-
inga sem hér búa.
Dæmi
munksins
Sú skylda hvílir á okkur að
rannsaka sögu okkar, bók-
menntir og tungu hér á landi,
ekki erlendis. Við getum ekki
sinnt þessu verkefni nægilega vel
nema því aðeins að bókasöfnin
geti séð okkur fyrir þeim fræðirit-
um sem við þurfum á að halda
hverju sinni. Við þurfum líka að
hafa þann metnað að vilja rann-
saka okkar eigin bókmenntir frá
öllum tímum og skrifa um þær á
íslensku. Annars verður þjóðar-
arfurinn að engu.
Ef íslensk rannsóknabókasöfn
treysta sér ekki til að sjá fyrir
þörfum fræði- og vísindamanna
og ýta undir metnað þeirra, þá
ættu þau að fara að dæmi munks-
ins sem greint er frá í miðaldariti
nokkru. Múkinn unni bókum sín-
um heitt líkt og Ingimundur
prestur fóstri Guðmundar góða
Arasonar. Hann hafði raðað
þeim upp í gluggasylluna í klefa
sínum og strauk stundum mjúkt
um kili og blöð. En í hvert skipti
sem hann leit út sá hann ganga
framhjá örsnauða menn. Þetta
rann honum til rifja og fannst
blíðlæti sitt við bækur óþarfa
munaður, svo að hann seldi
skræðurnar, gaf andvirði þeirra
fátækum mönnum og gekk
suður.
Er það ekki röng stefna að kaupa mikið
af dýrum bókum fyrir fáeina menn sem
grúska íhandritum ogfornfrœði? ... Ef
þessari spurningu ersvarað játandi œtt-
um við að skila handritunum aftur til
Danmerkur.
8 SÍÐA - ÞJOÐVILJINN Miðvikudagur 22. október 1986