Þjóðviljinn - 25.01.1987, Blaðsíða 7

irnar Þorra, Góu og Einmánuð,
sem Ólafur Davíðsson hefur eftir
Sveini Sveinbjarnarsyni frá Ósi í
Mörðuvallasókn. Þar ætlar vond
kona að láta tengdamóður sína
svelta til bana uppi í seli, en það
fer á annan veg:
Fyrsta þorradag gekk hún út úr
selinu og sá mann standa úti á
hlaðinu. Hún spurði, hvað hann
héti. Hann sagðist heita Þorri.
„Komdu sœll, Þorri minn", segir
kerling, „góður muntu mér
verða". „Svo skal vera“, segir
hann. Hann vísar gömlu konunni
á kú, sem var í fjósi þar skammt
frá, og sagði að hún skyldi mjólka
hana sér til matar. Að svo mæltu
fer Þorri leiðar sinnar, en kerling
drekkur mjólk í öll mál allan lið-
langan Þorrann.
Þessi dæmi um virðingarvott í
garð Þorra merkja þó ekki endi-
lega, að öll þjóðin hafi viðhaldið
þessum sið samtímis. Séra Jón
kveðst ekki hafa vitað skyn-
samara fólk leggja þann hégóma-
skap í venju, en um leið gefur
hann óbeint í skyn, að einfaldur
almúgi, sem hann þekkir minna,
kunni að hafa iðkað þetta annað-
hvort sem gamla siðvenju eða ný-
legt uppátæki. Það er aftur á móti
huglægt og oft stéttbundið mat,
hverskonar fólk er kallað skyn-
samt eða einfalt, rétt eins og skyn-
semi dýra er metin eftir því,
hversu vel gengur að gera þau
manninum auðsveip og undirgef-
in. Svipað á raunar oft við um
svokallaðar greindarmælingar á
okkar dögum.
Maðurinn sjálfur er mikið
undur, engir tveir menn eru alveg
eins og hafa aldrei verið, og því
hefur mannfólkið sífellt ójafnast,
þjóðirnar skipst og tungurnar
greinst líkt og segir í prologus
Snorra Eddu. Því erfðust ekki all-
ar hugmyndir með sama hætti frá
kynslóð til kynslóðar hjá öllum
fjölskyldum, nema þar sem mið-
stýrðri innrætingu varð við kom-
ið, sem var einkum í kristindóms-
fræðslunni. En jafnvel hvað hana
varðar ber að hafa í huga, að það
er ekki nema hálf þriðja öld síðan
prestum var beinlínis gert að
skyldu að líta eftir kristnihaldi á
heimilum og kristilegri uppf-
ræðslu barna með reglubundnum
húsvitjunum. Það er nokkru síð-
ar en séra Jón skrifar fyrrnefnt
bréf. Stóri bróðir var í rauninni
fjarlægari einstökum heimilum
fyrir þann tíma en nú á dögum,
svo að þrátt fyrir allt var nokkurt
svigrúm fyrir sjálfstæðar athafnir
og hugsun. Erfiðara var hinsveg-
ar að koma hugmyndum á fram-
færi við aðra, því að engir fjöl-
miðlar voru tiltækir.
Eptir hangikjöts át...
Árni Björnsson.
Þorrablót á íslandi.
Örn og Örlygur. 1986.
Þorrablót eru um margt sér-
stæður siður: við eigum ýmsar
gamlar heimildir, sem ekki er
gott að henda reiður á, um sér-
staka þorrasiði og blót jafnvel -
og síðan er vitað, að á sjöunda
tug síðustu aldar fóru menn að
taka upp á því að halda samkom-
ur utan heimila sem þessu nafni
hétu. Á þeim tíma tengdust þau
bæði við fornaldardýrkun og
þjóðernishvöt sem og áskorun-
unum um að láta ekki deigan síga
andspænis mat góðum og drykk.
Þegar svo nær dregur okkar tíma
tengjast þorrablót bæði árshátíð-
um átthagafélaga og síðan þeim
sérstæða trega eftir liðinni tíð,
sem sækir ekki síst að þéttbýlis-
fólki, og freistar þess til að
krydda á þorra skemmtanahald
sitt með gömlum íslenskum svei-
tamat.
Þessa sögu rekur Árni Björns-
son þjóðháttafræðingur bæði ít-
arlega og skemmtilega í bók sem
út kom skömmu fyrir jól. Hann
segir frá því sem vitað verður um
Þorra sem persónugerving árstíð-
ar, eða sem gælunafn á guðinum
Þór, um þorrasiði, um þær leifar
gamals þorrafagnaðar sem við
höfum spurnir af (sjá kaflann sem
hér til hliðar er birtur). Síðan er
það rakið hvernig þorrablót eru
aftur upp tekin á síðastliðinni öld
og hvernig þorratískan hefur
breiðst út á næstliðnum ára-
tugum. Allur er sá málflutningur
traustvekjandi og því að komið,
hve erfitt er í rauninni að „negla
niður“ ýmsa þjóðlega siði eftir
gloppóttum heimildum. Kannski
þarf að sjá í gegnum kristna rit-
skoðunaráráttu, kannski þarf að
varast það einnig sem „elstu
menn muna“ vegna þessa hér:
„Viss hætta gæti verið á, að þá
(þegar langt er liðið á 20. öld)
hefðu bókmenntir, útvarp og
aðrir fjölmiðlar meira og minna
óviljandi verið búnir að hanna
einskonar mynstur af því, hvern-
ig Þorra ætti að hafa verið fagn-
að.“
Og eins og vel kemur fram í
kafla sem hér í blaðinu birtist í
dag, með leyfi höfundar, kann
Árni Björnsson og ágæta vel að
halda á skemmtilegum spurning-
um, sem varða afstöðu manna til
gamalla siða og þjóðtrúar.
Þegar lýkur yfirliti Árna um
sögu Þorrablóta er bókin hálf. Þá
taka við ljósmyndir margar, einn-
ig Þorrablótsvísur frá endurreisn
Þorrablóta frá því fyrir og um
aldamót, og fylgja með lög sem
við þær voru sungnar, síðan fer
safn sjö Þorrakvæða frá 17. og 18.
öld og að lokum syrpa formála og
minna, sem að haldi mega koma
þeim sem standa fyrir
mannfögnuði á borð við Þorra-
blót. Að auki prýða bókina
teikningar eftir Sigurð Val Sig-
urðsson, sem lýsa hugmyndum
manna um þorrasiði. Að öllu
samanlögðu er þá til orðin næsta
tæmandi handbók um Þorra,
hvort sem menn vilja hafa sér til
fróðleiks eða leiðbeiningar um
dagskrá á blótum þeim sem þeir
eiga aðild að.
Þorrakveðskapurinn er um
margt skemmtilegur. Tökum til
dæmis þessa lýsingu hér á útliti
Þorra eftir Brynjólf Halldórsson:
Nasaholin
sem hafgufuklakkar
mótlíka innan
sem mykjuhaugar.
Héngu þar tiiður
hordinglar frörnir
vel svo digrir
sem vaglar í hlöðu.
Og fær reyndar hver partur
andlitsins á Þorra karli sína vísu.
Gott dæmi um að Þorri er gerður
að þeim sterka Ása-Þór og sér-
legum bandamanni í þjóðfrelsis-
baráttu er „Minni Þórs“ eftir Pál
J. Árdal - það kvæði er frá 1893.
En þar er heitið á Þór að mölva
niður „kirkjukreddu múra“ með
hamri sínum, og lýsa upp landið
með „þrumu rafurglóð". Kvæð-
inu lýkur á þennan hátt hér:
Hátt á lofti hamar þungur
hefji þrek og móð.
Braut í gegnum björg og klungur
brjót’ ann vorru þjóð.
Þorrablótsvísur eru allgott
yfirlit um það á hvaða ráð íslend-
ingar kunna að bregða í tækifær-
isskáldskap - eins og til dæmis í
kynlegri og óvart spaugilegri
blöndu tilmæla um að menn kýli
vömb sína freklega og hafi um
leið hugann við landsins gagn og
nauðsynjar, sem fram kemur í
Borðsálmi frá Akureyri (1884),
en þar segir skáldið:
Vjer að seiðmanna sið
Unum sutnbl og bjór við
Og vjer súpum í botn hverja skál
Eptir hangikjöts át
Skal þó hafa þess gát
Vel að hugsa - utn vorframfara
mál.
Árni Bergmann