Þjóðviljinn - 25.01.1987, Blaðsíða 15

Sjómannafélagið Báran stofnuð. í þessu húsi sem enn stendur við Lækjargötu var kaffihúsið Hermes þar sem stofnfundur Bárunnar var haldinn 14. nóvember 1894.
dögum saman að öðru leyti en
rúgbrauð og smérlíki; ekki neitt
heitt, tæplega kaffi. Ekki var það
af illgirni við matsveininn að
menn létu verka handa sér þorsk-
hausa heldur af sparsemi. Það var
tekið fram í ráðningarskilmálum
að skipsmenn hefðu frítt fæði, en
þó gilti sú regla að menn sköffuðu
sér sjálfir soðfisk, að sjóða, ýsu
eða smáfísk var stundum gjört,
en heldur þótti það nú óhóf. Um
miðjan daginn vor<u> baunir
eða vatsngrautur, oftar hrátt eða
þá brennt. Á sunnudögum var
sætsúpa, oftast var það vanalega
grjónagrautur með rúsínum í og
hét sætsúpa. Sunnudagur í landi
en sætsúpa tii sjós var máltæki
sem margir könnuðust við. Á
Suðurlandi kannast margir eldri
menn við skútukjet og voru það
ekki meðmæli með þeirri vöru. Á
haustin keyptu útgjörðarmenn
kjöt handa sjómönnum sínum,
var það ætíð rýrasta og um leið
ódýrasta kjöt sem var hægt að fá
af þessari vöru. Var manni hverj-
um úthlutað 2 pundum á viku,
IV2 rúgbrauð var skammtað til
viku og IV2 pund af smjörlíki.
Rúgbrauðin voru geymd í lestinni
í pokum ofan á salti. Þegar líða
fór á túrana sem stundum voru 6
vikur fóru brauðin að gjörast
nokkuð ólystug, saltblaut að utan
og mygluð að innan. Ekki var
smjörlíkið ætíð neinn herrarétt-
ur; þó tók útyfir með vatnið.
Fyrstu árin var það geymt á
ámum í lestinni framarlega þar
sem ýmislegt annað skran var
geymt. Þessar ámur voru í
skipum ár eftir ár og því meira og
minna rotnaðar að innan. Spons-
götin sem vatnið var svo tekið
upp um í vatnsmálum stóðu oft-
ast opin og þar sem allmikill um-
gangur var um þennan hluta lest-
arinnar og menn gengu oft ofan á
ámu slæddist allmikið af rusli og
ýmsu góðgæti bæði ætt og óætt
ofan í um sponsgötin, og bland-
aðist saman við vatnið. Fyrir kom
það að rottur drukknuðu í ámun-
um. Síðar var farið að nota járn-
kassa til að geyma vatnið í og var
það nokkuð skár. Af því sem nú
hefur sagt verið var það ekki neitt
óeðlilegt þótt nokkur kurr mynd-
aðist meðal skipverja út af þessu
öllu saman. Var þá ýmist kvartað
við skipstjóra eða útgjörðar-
mann. Varð skipstjóri þó oftast
fyrir barðinu á köllum þó sjaldan
ætti hann sökina á því sem aflaga
fór. Þó verður því ekki neitað að
miklu gat skipstjóri ráðið ef hann
vildi, og útgjörðarmaður tók orð
hans nokkuð til greina ef hann
var heppinn að fiska, annars
þýddi honum ekkert að segja.
Samtök um að bera fram kröfur
til endurbóta voru litlar, mest ef
ein og ein skipshöfn ákvað áður
en komið var inn á höfn að fara á
fund útgjörðarmanns og færa
fram kröfur sínar og kvartanir.
En oftast endaði sá leiðangur á
því að þó allir ætluðu að vera með
þá tíndist úr lestinni á leiðinni og
þegar kom til útgjörðarmanns
voru 2-3 eftir sem ekki bilaði
kjarkinn. Auðvitað varð enginn
árangur af þessháttar ferðum því
þegar útgjörðarmaður sá hve
samtökin voru veik þá hló hann
bara að köllum.
VII
Eftir að fiskurinn hafði verið
lagður í land vissu hásetar ekkert
um hann fyrr en gjört var upp hjá
útgjörðarmanni eftir heilt ár, og í
honum stóð að svara <hve>
mörg pund af þorski, ýsu, ufsa,
o.s.frv. hefði aflinn orðið. Út-
gjörðarmaður lét verka, aðgreina
og vigta án þess eigandinn hálf-
drættingur ætti kost á <að>
koma þar nærri eða hafa mann
fyrir sig til að gæta hvort allt væri
rétt. Af þessu spratt eins og von-
legt var allmikil tortryggni til
útgjörðarmanns eða réttara sagt
pakkhúsmannsins sem um þetta
sá. Það bætti heldur ekki á til-
trúna að sumir þessara pakkhús-
manna höfðu ekki sem best orð á
sér fyrir reglusemi eða ráðvend-
ni. Eg skal ekkert um það segja
hvort tortryggni þessi var á rök-
um byggð en víst er um það fyrir-
brigði skeði stundum. Til dæmis
fékk Jón kannski nokkur pund af
löngu í sinn reikning þótt hann
hefði enga dregið en Árni sem
dregið hafði nokkur stykki fékk
ekkert og bendir þetta á að ekki
hafi allt verið eins og vera átti. En
ekki var nærri því komandi að
hásetar fengju að hafa fyrir sig
menn til að sjá um þetta. Þrátt
fyrir það þó ástandið væri þannig
eins og ég nú hefi lýst með þess-
um fáu orðum og sjómenn væru
þannig viljalaust verkfæri í hönd-
um útgjörðarmanna, þá man ég
ekki eftir að neitt væri talað um
það að stofna félagsskap til að
hægara væri að fá einhverju kippt
í lag. Menn þekktu ekkert þess-
konar og engir voru til sem bentu
á neinar leiðir til að fara eftir í
þessu efni, þar til útgjörðarmenn
sjálfir urðu óviljandi til þess eins
og ég nú skal koma að.
VIII
Stéttabaráttan hafin
I byrjun ársins 1894 stofnuðu út-
gjörðarmenn í Reykjavík og Sel-
tjarnarnesi með sér félagsskap,
mun það hafa heitið Félag út-
gjörðarmanna við Faxaflóa. For-
göngumenn þessa félagsskapar
voru þeir Tryggvi Gunnarsson og
Guðmundur í Nesi. Hét svo í
lögum félagsins að tilgangur þess
væri að efla sjávarútveg við
flóann. Ekki veit ég hvort staðið
hefur í lögum félagsins að aðaltil-
gangurinn með stofnun þess væri
sá að vinna á móti hinum sívax-
andi kröfum háseta, en sagt var
það í framsöguræðu á stofnfundi
félagsins og starfsemi félagsins
sýndi að var tilgangurinn, að
þrengja enn meir en komið var að
kosti háseta. Kom það bráðlega í
Ijós því fyrsta viðfangsefni félags-
ins var að fá samtök meðal út-
gjörðarmanna um að draga hálfa
brauðið af hásetum og hækka það
gjald sem greitt var fyrir salt og
verkun. Það var augljóst að
hverju stefndi. Stéttabaráttan var
hafin og hafin af atvinnurekend-
um.
IX
Stofnað fyrsta verkalýðsfélag
Það var seint í október haustið
1894 að ég og Geir Sigurðsson
ræddum um það okkar í milli
hvernig ætti að fara að því að
steinma stigu fyrir að kjör háseta
væru þrengd meira en orðið var.
Við bjuggumst við öllu illu af
hinu nýstofnaða útgjörðar-
mannafélagi. Stakk ég þá upp á
því hvort ekki mundi vera nein
leið að því að stofna félag meðal
sjómanna til varnar og ef vel
gengi til sóknar fyrir bættum
kjörum. Ræddum við þetta fram
og aftur. Geir var þá eins og hann
hefur alltaf verið, maður athugull
og aðgætinn, en ég kannski full
fljótfær í þá daga og vorum því
nokkuð lengi að athuga málið.
En það man ég, að áður en við
fórum að sofa þetta kvöld, vorum
við komnir að þeirri niðurstöðu,
að við skyldum gangast fyrir
stofnun félagsskapar meðal sjó-
manna. Við sáum fyrir marga
mikla örðugleika á að koma
þessu í framkvæmd. Við vorum
báðir nemendur á Stýrimannask-
ólanum, og okkur var það ljóst að
skólastjóri (Markús Bjarnason)
mundi líta óhýru auga til okkar,
ef við værum að f ást við slík auka-
verk framhjá lærdómnum. Okk-
ur var það einnig ljóst að framtíð
okkar eða sú framtíð sem við
vonuðum að eiga í vændum að
verða skipstjórar var hætta búin.
En við létum nú þetta samt ekki á
okkur fá, en svo kom annað sem
verra var viðfangs, við höfðum
enga hugmynd um hvernig ætti
að fara að því að stofna eða starf-
rækja félagsskap. Við höfðum
hvorugur nokkurntíma verið í
neinu félagi, aldrei einu sinni
komið á neinn fund. Við sáum
því að við urðum að fá aðstoð, en
hvar var hana að fá? Maður sá er
tæki að sér forystu félagsskapar-
ins varð að vera starfinu vaxinn,
félagsvanur og sjómaður varð
hann að vera. Jú, við fundum
manninn. Hann hét Jón og var
Jónsson ættaður af Álftanesi að
ég hygg og oftast nefndur Jón
real. Kom það til af því að hann
hafði lært í Flensborgarskólanum
í Hafnarfirði, voru þeir nefndir
realstúdentar sem þar tóku próf.
Jón þessi var ungur maður og vin-
sæll. Kenndi hann börnum á vetr-
um en var á skútu á vertíð og
sumrum. Hann var goodtemplar
og úr því hann var það, vissum
við að hann mundi kunna að stýra
félagsskap því það kunnu þá allir
goodtemplarar og kunna enn.
Við fundum Jón real kvöldið
eftir. Var hann þá að kenna
krökkum eins og vant var. Bárum
við upp við hann erindi okkar,
var hann nokkuð tregur í fyrstu,
taldi mörg vandkvæði sem við
höfðum öll áður yfirvegað og að
lokum hét hann okkur því að
hann skyldi gerast formaður sjó-
mannafélags ef við gætum safnað
meðlimum og komið því á fót.
Nú þóttumst við góðir. Fórum
við nú á stað að tala við kallana,
voru undirtektir daufar í fyrstu,
en fyrir fortölur okkar lofuðu þó
margir að koma á fund og sjá svo
til. Heila viku vorum við á
hlaupum milli þess sem við vor-
um í skólanum. Enga fengum við
af skólabræðrum okkar til að
vera með. Þegar vikan var liðin
var fundur haldinn, var hann
haldinn á veituhúsi á Skólavörðu-
stígnum sem kallað var Geysir,
var það 7. nóv. Um 60 manns
mættu og var lítið um húsrúm, úr
stofunni sem fundurinn var hald-
inn voru öll sæti látin út til að
fleiri gætu rúmast. Eitt lítið borð
var haft inni og stóll fyrir for-
mann og annað fyrir ritarann,
nokkrir stóðu við dyrnar sem
ekki komust inn. Ég og Geir
stóðum báðir úti við opinn glugga
sem var á herberginu. Jón real
setti fundinn og stýrði honum,
ritari var valinn Hafliði Jónsson
frá Mýrarholti. Hélt formaður
inngangsræðu og skýrði vel fyrir
fundarmönnum hve mikil nauð-
syn væri á stofnun félags meðal
sjómanna. Hafliði og einhverjir
fleiri töluðu á fundinum en mest-
ar voru umræðurnar manna á
milli og var illt að halda reglu á
fundinum. Bæði voru allir óvanir
að haga sér á fundum og svo voru
margir ölvaðir, því miður voru
sjómenn mjög hneigðir fyrir vín á
þeim tíma. Það sem aðallega var
gjört á fundi þessum var að kjósa
nefnd til að semja lög fyrir værit-
anlegt félag, sem halda skyldi
þegar tími væri til kominn. Skyldi
ganga með skjal á milli manna til
undirskrifta og bráðabirgða-
stjórn var kosin. Var það Jón og
Hafliði og þriðji maður sem ég
man ekki hver var. Ekkert létum
við Geir á okkur bera á þessum
fundi en strax daginn eftir tókum
við við undirskriftaskjölum og
gengum með þau um bæinn.
Nokkuð voru menn tregir að
skrifa á listann en margir nokkuð
lofuðu að koma á stofnfundinn
ogvarhannhaldinn 14. nóv. 1894
á kaffihúsinu „Hermes“ við
Lækjargötu. Um 50 manns sóttu
fundinn. Var nú ítarlega rætt um
stofnun félagsins og loks sam-
þykkt að stofna það, reglurnar
samþykktar (höfðu þær verið
samdar á milli funda), stjórn kos-
in; formaður Jón Jónsson real.l
Um 30 manns voru stofnendur.

Sunnudagur 25. janúar 1987 ÞJÖÐVILJINN - SÍÐA 15