Þjóðviljinn - 01.03.1987, Blaðsíða 8

SUNNUDAGSPISTIIl
Aðgát skal höfð
Umbœtur Gorbatsjovs og andstaða gegn þeim
Gestir flykkjast til Moskvu
þessar vikurnar og allir eru
hissa. Þeir spjalla við Andrei
Sakharov á ráðstefnu um af-
vopnunarmál þar sem Gor-
batsjof flokksleiðtogi er gest-
gjafi. Þeir vakna við að fjöl-
miðlar segja frá því að 140
eða 280 andófsmenn hafi ver-
ið látnir lausir úr fangabúðum.
Á forsíðu Ízvestía er mynd af
tveim mönnum sem bjóða sig
fram til stöðu deildarstjóra í
stórfyrirtæki, og sagt er frá al-
mennum fundi starfsmanna
sem kjósa á mili þeirra. Jöfur
rússneskrar bókmenntasögu,
Líkhatsjof, skrifar heilsíðu-
grein í Literatúrnaja gazeta og
krefst þess, að út verði gefin
skáldsaga Borisar Pastern-
aks, Doktor Zhivago - sem á
sínum tíma var hafnað á þeim
forsendum að hún væri níð
um rússnesku byltinguna,
sem er sjötug á þessu ári.
Hvað er á seyði
Menn eru hissa og flestir glað-
ir. Meira að segja Jeane Kirk-
patrick, fyrrum aðalfulltrúi
Bandaríkjanna hjá Sameinuðu
þjóðunum, sem hefur trúað á
flest annað en góð áform og gerð-
ir sovéskra leiðtoga. Það er
reyndar komin upp í Bandaríkj-
unum fróðleg deila um það,
hvernig bregðast eigi við þeim
beytingum sem orðnar eru í So-
vétríkjunum undir stjórn Gor-
batsjovs. Margir telja, að nú eigi
að nota tækifærið og semja um
bætta sambúð og þar með aukin
viðskipti. Aðrir vilja sem fyrr
hafa allt á hornum sér, segja
beytingarnar yfirborðskennda
„andlitslyftingu". Og skín í gegn í
málflutningi þeira ótti við að So-
vétmenn fari að vegna betur,
ekki bara í áróðursstríði, heldur
og í efnahagslegri uppbyggingu.
í sumum kommúnistaflokkum
vita men ekki hvaðan á þá stend-
ur veðrið. Husak og hans lið í
Tékkóslóvakíu, sem Brézhnev
kom til valda eftir innrásina 1968,
lætur sér líða illa, einn ráðherra í
stjórn hans hefur varað við því,
að breytingar í Sovéríkjunum
verði til þess að „óvinir sósíalis-
mans„ skjóti aftur upp kolli eins
og fyrir tæpum tuttugu árum. Það
hefur flogið fyrir að sumar ræður
Gorbatsjovs gangi í Prag á milli
„samizdat“ þeas. óopinberri og
óleyfilegri fjölföldun. Formaður
Kommúnistaflokks Frakklands,
Marchais, sem hefur með því að
vísa frá öllum nýmælum tekist að
skerða fylgi flokks síns um meira
en helming, hlýtur að vera í dang-
ans mikilli tilvistarkreppu. Því,
eins og umbótasinni í hans flokki,
Pierre Juquin, segir í nýlegu við-
tali, þá hefði sá forystumaður í
franska kommúnistaflokknum
sem fýrir svosem fimm árum
gagnrýndi stjórnarfar Brezhnevs
líkt því sem Gorbatsjov gerir nú
verið rekinn úr flokknum!
Það er eitthvað að gerast, segja
allir. Bara heilmikið. Hvernig
endar þetta?
Hann gengur
lengra
Hvort sem menn taka tíðind-
um frá Moskvu þessar vikur með
glaðri bjartsýni eða efasemdum,
þá geta menn komið sér saman
um að Gorbatsjof hefur þegar
gengið lengra en menn bjuggust
við þegar hann tók við völdum.
Hans uppgjör við fortíðina er að
því leyti róttækara en viðleitni
Gorbatsjof: Engin leið til baka en.
Khrúsjovs fyrir þrjátíu árum, að
Krúsjov fann sér sökudólg í Stal-
ín, en lét það alveg ógert að
spyrja um það, hvernig á að
breyta þeim forsendum í samfé-
laginu sem gerðu Stalín mögu-
legan og hans Gúlag. Gorbatsjov
hefur ekki aðeins gert harða hríð
að sukki og spillingu (slíkar herf-
erðir hafa áður verið farnar) og
boðað trú á blessun þess að inn-
leiða sem fyrst nýja tækni. Hann
hefur, sem fyrr var rakið, slakað
á ritskoðun (og sovésk blöð eru
allt í einu orðin spennandi lesn-
ing). Hleypt út pólitískum föng-
um. Byrjað að skerða það mið-
stýringarkerfi í efnahagsmálum
sem ætlar sér hið ógjörlega: að
gera að lagaboðum áætlanir um
aðföng og framleiðslu fyrirtækja,
ekki aðeins þeirra sem framleiða
stál og ál. olíu og kol, heldur og
þeirra sem eiga að sjá fólki fyrir
túttum og hurðarhúnum, ostum
og flauelsbrókum. Gorbatsjov
hefur ekki sagt orð um að leggja
niður einsflokkskerfið sovéska.
En hann hefur bersýnilega fullan
hug á að reyna sem mest á þanþol
þess. Áður fyrr voru menn til-
nefndir „að ofan“ í trúnaðarstöð-
ur, jafnt í flokki sem í fyrirtækj-
um og starfsmannasamtökum, -
sú „kosning" síðan staðfest með
handauppréttingu. Það er
óneitanlega mikill munur hvort
heldur fyrir kvikmyndamenn eða
starfsmenn bflaverksmiðju þegar
það „eftirlit að neðan" er tekið
upp, sem gerir ráð fyrir því að
fleiri en einn eru í framboði til
slíkra starfa, að þeir sem í tiltek-
inni grein starfa hafi raunhæfa
möguleika á að skipta um yfir-
menn og fyrirsvarsmenn.
Ef honum
mistekst
En allt er þetta í deiglunni og
margt spánýtt af náiinni: Gorbat-
sjov hefur bersýnilega ætlað að
fara eftir þvf rússneska máltæki
sem segir „farðu þér hægt og þú
kemst lengra“ - hann hefur ætlað
sér nokkurn tíma til að tryggja
stöðu sína og þar með möguleika
sínna áforma með róttækum
mannaskiptum í æðstu stöðum,
áður en lengra væri haldið.
Það er líka mikið rætt um and-
stöðu gegn Gorbatsjov. Og veit
þá enginn, hvort þar er fyrst og
fremst um að ræða tregðulögmál
á borð við þau sem sögðu hér
áður: hvers vegna kviðslitnaði ffl-
linn? Það var þegar hann reyndi
að lyfta sovéskum landbúnaði.
Enginn efast um óánægju fjöl-
margra stjórnenda, sem auðveld-
lega gátu breytt ávirðingum fyrri
stjórnarhátta í forréttindi og ljúft
líf fyrir sjálfa sig. Þeir hafa misst
spón úr sínum aski, þeir geta ekki
lengur verið öruggir um sinn hag.
En annað mál er, hvort andstað-
an er svo mikil, að hún gæti brot-
ist út með skipulögðum hætti,
eins og þegar Krúsjof var steypt
einn leiðan grámóskudag árið
1964. Til að slíkt gerðist þyrfti
stefna Gorbatsjovs að líkindum
að hafa beðið verulegt skipbrot.
Þessir ósigrar hér gætu orðið hon-
um skeinuhættastir:
a) Honum gekst ekki að semja
við Bandaríkin um stöðvun á því
vígbúnaðarkapphlaupi sem
stendur efnahagslegum framför-
um í Sovétríkjunum mjög fyrir
þrifum. (Því skipta viðbrögð
þeirra í Washington nú miklu
máli).
b) Efnahagsumbæturnar skila
ekki tilætluðum árangri. Má þá
rifjaupp, að afturkippur í sovésk-
um landbúnaði var eitt af því sem
gróf undan Níkítu Khrúsjov.
c) Aukið málfrelsi verður til
þess að niðurbæld óánægja ein-
stakra þjóða landsins með
rússneskt forræði og „forrúss-
neskun" brýst út með óviðráðan-
legum hætti. Þá mun þeim vaxa
ásmegin sem telja nauðsynlegt að
skrúfa fyrir frelsislekann til að
bjarga einingu ríkisins.
Gorbatsjov með
fjölmiðlafólki
Sem fyrr segir: allt er á hverf-
anda hveli. Og því ekki úr vegi að
skoða nýlega ræðu Gorbatsjovs
sjálfs, þar sem hann bæði brýnir
menn til dáða í þágu umbótanna
(,,pérestrojki“) og lætur falla við-
vörunarorð, sem vel má túlka
sem vissa tillitssemi við þá áhrifa-
menn, sem væntanlega telja að of
geyst sé farið.
Hér er um að ræða ávarp Gor-
batsjovs á fundi með stjórnend-
um helstu fjölmiðla landsins, sem
fram fór um miðjan febrúar.
Pravda birti ræðuna ekki orð-
rétta, en væntanlega í mjög ítar-
legri endursögn.
í upphafi máls síns lagði Gor-
batsjov áherslu á nauðsyn um-
bótanna, frá þeim mætti ekki
hörfa, þótt þær kæmu við
hagsmuni margra manna. Þeim
yrði að fylgja eftir með verkum,
því annars yrði ekki neitt úr neinu
eins og oft áður. Hann sagði að
það kæmi ekki til greina að
„hægja á“ gagnrýni í fjölmiðlum,
án hennar mundi engin þróun
verða í lýðræðisátt.
En hann bætti því við að menn
yrðu að vanda sig vel, því
gagnrýnin verður ávallt að vera
„flokksholl“ (partínaja). Blaða-
menn mættu ekki setja sig í
dómarasæti enda „hefur enginn
einkarétt á sannleikanum". Ekki
mega menn heldur, sagði aðalrit-
arinn, berjast fyrir lýðræði með
því að skella á menn móðgandi
stimplum.
Réttlœtið
Við höfum á síðasta flokks-
þingi, sagði Gorbatsjov ennfrem-
ur, vakið máls á félagslegu rétt-
læti. Hann kvað það vel, en menn
mættu ekki hafa þann „smáborg-
aralega" skilning á félagslegu
réttlæti sem kæmi í veg fyrir að
menn fengju verðuga umbunun
fyrir að þeir leggi meira til sam-
félagsins en aðrir. Hér kemur
Gorbatsjov inn á gamalt og nýtt
mál: jafnlaunastefna sú sem bols-
évikar á sínum tíma aðhylltust,
var látin víkja fyrir bónusicerfum
eftir afköstum og launamun eftir
„menntun og ábyrgð“. Þau kerfi
hafa reynst stórlega gölluð, hvort
sem væri frá manneskjulegu sjón-
armiði eða afkasta - og sam-
kvæmt þessu telur Gorbatsjov
svarið við þeim vanda bersýni-
lega ekki vera fólgið í
jafnlaunastefnu heldur greiðara
sambands milli afkomu fyrirtækis
og kjara strfsmanna en til þessa
(m.ö.o. að dregið sé úr áhrifum
miðstýrðra launakerfa).
Saga og þjóðerni
Gorbatsjov kvaðst sammála
því að „ekki eiga að vera til
gleymd nöfn, eyður, hvorki í sög-
unni né bókmenntunum“ - og á
þar við þá endurskoðun sové-
skrar sögu og bókmennta sem
hafin er á hans tíma. En hann
bætti því svo við, að menn megi
heldur ekki gleyma þeim „sem
framkvæmdu byltinguna", ekki
þeim sem unnu við erfiðar að-
stæður og í góðri trú að því að
koma upp iðjuverum og samyr-
kjubúum og tókst að sigra fasista-
heri Hitlers. Við skulum ekki
mála beisklegar staðreyndir í
ljósrauðum lit, sagði hann, en
gleyma ekki hinu jákvæða held-
ur.
Þetta hljómar ekki illa - en það
á svo eftir að koma í ljós, hvort
þessi jafnvægiskenning kemur
niður á greinum, fræðiritum og
skáldverkum með þeim hætti, að
einhverjum verði vísað frá prent-
un með því fororði, að hann skrifi
„of neikvætt“, taki ekki tillit til
„gagnvirkunar jákvæðra og nei-
kvæðra þátta“. Slíkt hefur áður
gerst.
Gorbatsjov minnti og á þjóð-
ernamálin, en eins og áður var á
minnst eru þau mjög viðkvæm,
eins og nýlegar óeirðir í Alma-
Ata, höfuðborg Kasakstans,
sýna. Þær hófust eftir að æðsti
maður Kommúnistaflokksins í
landinu, Kazakhinn Kúnajev,
var látinn víkja fyrir Rússa. óor-
batsjov viðurkenndi að stundum
hefðu menn horft á sambúðarmál
þjóða „með höfuð reigð aftur á
bak“ og sæu því ekki lifandi líf,
þær „andstæður" sem uppi eru á
hverjum tíma. Um leið er
augljóst af endursögn Prövdu, að
Gorbatsjov óttast að þjóðlegur
metnaður leiði til þess, að hver
þjóð um sig „setji eigin sögu á
goðastall og allt sem henni tengist
og þá ekki aðeins það sem til
framfara horfði“. Þetta á reyndar
ekki aðeins við um smærri þjóðir
í Eystarasaltslöndum, Kákasus
og víðar - þeir sem fylgst hafa
með Sovétríkjunum undanfarin
ár taka eftir því, að meðal Rússa,
stærstu þjóðarinnar, er vaxandi
þjóðerniskennd, sem einatt ýtir
til hliðar byltingararfinum og
flokknum.
Gorbatsjov hrósaði rithöfund-
um og blaðamönnum fyrir gott
framlag til þeirra til opinnar um-
ræðu - en einnig i því ávarpi var
einnig viðvörun, nokkuð svo
véfréttarleg: „í stað þess að segja
eitthvað nýtt eru rithöfundar og
blaðamenn stundum að flýta sér
að ljúka við að segja það sem þeir
ekki sögðu áður“.
Og mætti þá andmæla Gorbat-
sjov með því að segja, að ekki sé
nema eðlilegt að menn bæti fyrst
úr vanrækslusyndum sínum, áður
en þeir leggja undir sannleikann
ný lönd.
Ræða Gorbatsjovs er vitanlega
ekki annað en vísbending á óviss-
um tímum. Vísbending um að
hann telur breytingarnar
lífsnauðsyn - en hvetur um leið til
varfærni: aðgát skal höfð í nær-
veru Flokksins, Sögunnar og
Þjóðernisins...
8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 1. mars 1987