Þjóðviljinn - 25.10.1987, Síða 20

ÞJÓÐSÖNGURÁ
ÞRJÚ ÞÚSUND KRÓNUR
Erindi Þráins Bertelssonar um bókmenntir og útvarp, flutt á Bókaþingi 1987
„Sumarmál. Stórirfannhvít-
ir skaflar lágu enn í hlíðunum
fyrir ofan skógarbeltið og
kringum efstu bæinaog snjór-
inn glitraði í sólskininu.
Bör Börsson kom þramm-
andi upp þjóðveginn og óð
elginn og aurinn. Hann var
sparibúinn, í þykkum og lura-
legum svörtum vaðmálsfö;
tum, semfóru honum illa. Úlp-
an var of há í hálsinn, svo að
kraginn gekk á kaf upp í hár-
lubbann í hnakkanum. Hann
var í heimagerðum skóm,
ægilegum rosabullum.”
Þannig hófst sá dagskrárliður
sem einna frægastur hefur orðið í
sögu íslenska Ríkisútvarpsins.
Það var hinn 7. janúar árið 1944,
að Helgi Hjörvar hóf lestur á
þýðingu sinni á skáldverki norska
rithöfundarins Johan Falkberget
um Bör Börsson júníor. Ekki
þarf að lýsa hér með mörgum
orðum hvílíkar viðtökur þetta út-
varpsefni hlaut: göturnar tæmd-
ust, hvergi sást maður á ferli,
þjóðin sat við viðtækin og hlust-
aði spennt á nýjustu tíðindi af
veraldarvafstri Börs Börssonar,
hins upprennandi grósséra á
Öldurstað.
Hér fór saman frábær flutning-
ur Helga Hjörvars og tímabær
umfjöllun um persónu sem átti
sér margar hliðstæður meðal dug-
legra gróðamanna og nýríkra
mikilmenna, sem spruttu upp
eins og gorkúlur á þessum um-
brotatímum heimsstyrjaldarinn-
ar síðari. Helgi Hjörvar færði
þjóðinni bókmenntaverk að gjöf,
og Bör Börsson fékk umsvifa-
Iaust íslenskan ríkisborgararétt
og hefur búið hér síðan, gott ef
hann drekkur ekki síðdegiskaffið
sitt í góðra manna hópi á Hótel
Borg.
En sá útvarpsþáttur sem fræg-
astur hefur orðið í hinni alþjóð-
legu útvarpssögu er án efa þáttur-
inn um innrásina frá Mars, sem
Orson Welles og félagar hans í
Merkúr-leikhópnum fluttu í út-
varpi vestur í Bandaríkjunum í
októbermánuði 1938.
Það þarf ekki að kynna þann
þátt hér frekar en söguna um Bör
Börsson, en Innrásin frá Mars
kom á háréttu augnabliki inn í
kvíðafullt þjóðfélag ársins 1938,
þegar ýmsir voru farnir að sjá
fyrir þann hildarleik sem yfir
vofði og skall á tæpu ári síðar.
Ótal möguleikar
Þegar ræða á um bókmenntir
og útvarp er um margt forvitni-
legt að velta fyrir sér þessum
tveim bókmenntadagskrám um
Bör Börsson og um Innrásina frá
Mars.
Báðar eru dagskrárnar byggð-
ar á bókmenntum.
Annars vegar ná íslendingar
sér í norska skáldsögu og þýða
hana og flytja í útvarp.
Hins vegar sækja Bandaríkja-
menn efnivið í sö u eftir breska
skáldið H. G. Wells og smíða úr
henni nýstárlegan útvarpsþátt.
Annars vegar er um að ræða
beina þýðingu á bók-
menntaverki, sem síðar var lesin í
útvarp án alls skrauts eða dra-
matískra hjálpartækja.
Og hins vegar er um að ræða
mjög svo frjálslega úrvinnslu á
sögu sem er á hugkvæman hátt
staðfærð og síðan færð í leikrits-
búning á þann máta, að svo er
látið heita að venjuleg dagskrá sé
rofin til að koma að fréttaflutn-
ingi af ógnvænlegum atburðum
jafnóðum og þeir gerast.
Báðar þessar dagskrár hittu
beint í mark, og eru enn á hvers
manns vitorði um það bil hálfri
öld síðar, og af því má kannski þá
ályktun draga að bókmenntir geti
verið hið ágætasta útvarpsefni,
hvort heldur sem þær eru fluttar
af mannsröddinni einni án allra
hjálparmeðala, eða búnar til
flutnings með öllum þeim tækni-
brögðum sem útvarp hefur yfir að
ráða.
Þessar dagskrár eiga eiginlega
það eitt sameiginlegt, fyrir utan
að vera afar vel lukkaðar, að þær
eru báðar byggðar á bók-
menntaverkum - en að öðru leyti
eru þær býsna ólíkar. Og af því
má kannski þá ályktun draga að
bókmenntir í útvarpi geti verið
undirstaða að gífurlega fjöl-
breytilegri dagskrárgerð - að það
sé hægt að nálgast bókmenntir í
útvarpi á óteljandi vegu.
Og það er kjarni málsins.
Bækur og bókmenntaverk eru
gott útvarpsefni, því að mögu-
leikarnir á að flytja bókmenntir í
útvarpi eða að fjalla um þær tak-
markast kannski ekki af neinu
öðru en hugkvæmni og listfengi
dagskrárgerðarmannsins sem
tekur verkið að sér.
En þrátt fyrir það eiga bækur
um þessar mundir erfitt uppdrátt-
ar í hljóðvarpi. Á því kunna að
vera ýmsar skýringar.
Hugmynd slegið
fram
Sú skoðun er býsna útbreidd
um þessa mundir að aðrir miðlar,
eins og sjónvarp og vídeó, hafi
þrengt svo að hljóðvarpi að hinn
rétti vettvangur hljóðvarps í nú-
tímanum sé frétta- og tónlistar-
flutningur.
Og samkvæmt þessari trúar-
setningu er starfað. Fréttamenn
eru í endalausu boðhlaupi árið út
og inn og taka stundum góða
spretti, þótt þeir hafi takmarkað-
an tíma og aðstöðu til að hlaupa
uppi stór og merkileg mál vegna
þess að þeir þurfa að vera á ei-
lífum snöpum eftir hvers konar
tittlingaskít til að fylla upp í það
stóra gímald sem fréttatímarnir
eru.
Tónlistin fær sinn skerf, við
Ríkisútvarpið starfar tónlistar-
deild eins og vera ber, og meira
að segja er Ríkisútvarpinu gert
kleift að halda uppi að hluta til
sextíu manna sinfóníuhljómsveit,
og skyldi það ekki talið eftir hér
þótt hún væri skipuð hundrað og
tuttugu manns.
En maður fær góða hugmynd
um stöðu bókmenntanna þegar
maður fer að svipast um eftir
bókmenntadeildinni. Hvar er
hún niðurkomin? Jú, hún er ekki
til - og hefur aldrei verið til. Hins
vegar mun um skeið hafa verið
starfandi bókmenntaráðunautur
við stofnunina en síðan eru liðnir
áratugir.
Það er kannski óþarfi að krefj-
ast þess hér að strax verði stofnuð
bókmenntadeild við Ríkisútvarp-
ið og að sextíu höfundar verði
ráðnir að deildinni til að semja
erindi, bókmenntaþætti, fram-
haldssögur, skemmtiþætti, smá-
sögur, útvarpsleikrit, sjónvarps-
leikrit og svo framvegis, en hins
vegar væri það engin goðgá að
fara fram á að Ríkisútvarpinu
verði gert kleift að ráða til sín,
ekki síðar en um næstu áramót,
20 höfunda í fasta vinnu til að
semja útvarps- og sjónvarpsefni.
Þessir höfundar gætu verið
starfsmenn bókmenntadeildar
Ríkisútvarpsins og mundu fljót-
lega koma fram með góðar hug-
myndir um það hvernig bók-
menntir og útvarp gætu starfað
saman þjóðinni til skemmtunar
og menningarauka.
Aðrar dagskrárdeildir stofnun-
arinnar gætu síðan haft samband
við bókmenntadeildina og skýrt
frá því að bráðum vanti texta í
hina og þessa þætti, og sömu-
leiðis myndi bókmenntadeildin
hafa frumkvæði að því að upp-
hugsa dagskrárliði til að bjóða
dagskrárdeildunum. Bók-
menntadeildin væri sem sé bæði
dagskrárdeild að hluta til og sæi
um framleiðslu á eigin efni og
ennfremur þjónustustofnun eða
hugmyndabanki fyrir hinar dag-
skrárdeildirnar.
Ekki geri ég ráð fyrir að allir
rithöfundar mundu sækjast eftir
að vinna hjá bókmenntadeild-
inni, en ég er þess fullviss að
mörgum rithöfundum þætti það
fýsilegt og spennandi að eiga þess
kost að vinna einhvern hluta
starfsævi sinnar hjá slíkum vinnu-
veitanda, og hafa af því sæmi-
legar tekjur um tíma að semja
efni til flutnings fyrir fjölmiðla á
borð við hljóðvarp og sjónvarp.
En þetta er bara hugmynd sem
ég slæ fram. Yfirleitt er það
hættulaust og ábyrgðarlítið að slá
fram hugmyndum, því að þeim er
sem betur fer yfirleitt illa tekið og
einkum og sérílagi þegar þær snú-
ast um að breyta ríkjandi skipu-
lagi.
Slœm dagskrárpó-
litík
Týpísk afgreiðsla á þessari
hugmynd væri sú að ekkert gerð-
ist. Og það er langlíklegasta af-
greiðslan.
Líka væri típískt ef Ríkisút-
varpið réði til sín tvo höfunda,
einn karl og eina konu, á sex
mánaða laun, og ætti annar höf-
undurinn að skila útvarpsleikriti
eftir þann tíma, en hinn höfund-
urinn sjónvarpsleikriti.
Útvarpsleikritið væri síðan
tekið og flutt, en sjónvarps-
leikritið ekki, bæði vegna kostn-
aðar og svo vegna þess að það
þætti við nánari athgugun ekki
nógu gott.
Árangurinn af öllu þessu væri
svo veginn og metinn á löngum
fundum og komist að þeirri
niðurstöðu að þessi tilraun þætti
ekki gefa það góða raun að
ástæða væri til að halda henni
áfram.
Og í rauninni má einu gilda
hvort Ríkisútvarpið þiggur þessa
hugmynd af mér gratís og fyrir
ekki neitt og opnar nýja bók-
menntadeild í nýja útvarpshúsinu
- eða lætur þessa hugmynd sem
vind um eyru þjóta - því að það
sem skiptir máli er að forráða-
menn útvarpsstöðva gera sér það
ljóst fyrr eða síðar að það er slœm
dagskrúrpólitík að nýta ekki bók-
menntirnar: bæði er það slæmt
fyrir bókmenntirnar en þær geta
þó hæglega bjargast án afskipta
þessara miðla, en fyrst og fremst
er það slæmt fyrir útvarpsstöðv-
arnar sem eru að láta sér úr greip-
um ganga tækifæri til að afla sér
betri dagskrár en áður hefur
þekkst.
í útvarpsrekstri hér á landi er
nú hafið nýtt tímabil. Tímabil
samkeppninnar. Nú þurfa út-
varpsstöðvar að keppa innbyrðis
um hylli hlustenda og sömuleiðis
þurfa útvarpsstöðvarnar að
keppa við aðra volduga fjölmiðla
sem voru ekki til staðar á gullöld
útvarpsins þegar menn eins og
Orson Welles og Helgi Hjörvar
léku sér að því að tæma götur og
torg í New York og Reykjavík.
Ein leiðin til árangurs í þeirri
samkeppni gæti verið fólgin í að
fá rithöfunda til samstarfs.
Þetta þykir kannski einhveri-
um heimskuleg uppástunga, en
hún getur verið jafnárangursrík
fyrir því og því til stuðnings vil ég
minna á að þegar kvikmyndir
voru að slíta barnsskónum og
kvikmyndaframleiðendur áttu í
harðri samkeppni við aðra aðila á
tómstundamarkaðinum, þá
komu til skjalanna menn eins og
Samúel Goldwyn (sem upphaf-
lega hét víst Goldfísh en fannst
það ekki nógu fínt) og félagi hans
Lúðvík B. Meyer. Eg geri ráð
fyrir að á mælikvarða hinnar ís-
lensku intellígensíu mundu þessir
menn hafa talist til plebba eða
menningarsnauðra hálfvita, en
þeir voru engu að síður ekki vit-
lausari en það að þeir höfðu vit á
því að ráða til sín í vinnu flestalla
liprustu rithöfunda í hinum
enskumælandi heimi, menn sem
kunnu að segja sögur. Og afleið-
ingarnar urðu þær að amerískar
kvikmyndasögur urðu helsta af-
þreyingarefni alls heimsins og eru
það enn þann dag í dag. Og það
má gjarnán fylgja sögunni að
bandarískir kvikmyndaframleið-
endur hafa þvílíka tröllatrú á arð-
semi bókmennta að rúm 70%
bandarískra kvikmynda eru
byggð á bókmenntaverkum.
Af séra Matthíasi
Nú eru miklir peningatímar -
hjá flestum öðrum en rithöfund-
um - og orðið arðsemi kemur
fyrir oftar og oftar. Ég vil því
benda góðum stjórnendum og
rekstraraðilum útvarpsstöðva á
þá miklu auðlind sem þeir hirða
ekki um að nýta, sem sé bók-
menntirnar og rithöfundana sem
skrifa þær niður.
Engum forstjóra mundi detta í
hug að byggja upp fyrirtæki með
dýrum tækjum, tækniliði og tölv-
um án þess að fjárfesta í besta
fáanlega hugbúnaði. Tölva án
hugbúnaðar er eins og bensínlaus
bíll. Og bókmenntirnar eru sá
hugbúnaður sem við manneskj-
urnar getum ekki án verið á
tölvu- og tækniöld. Og það eru
rithöfundar sem leggja fram hug-
búnaðinn.
Og ódýrari hugbúnaður er ekki
á makaðinum svo mér sé kunnugt
um.
Vitið þið annars hvað Ríkisút-
varpið mundi borga Matthíasi
Jochumssyni fyrir þjóðsönginn ef
séra Matthías væri enn á lífi og
nýbúinn að yrkja hann -og ef það
fyndist pláss í dagskránni?
Jú, séra Matthías fengi 3086
krónur og 23 aura fyrir kveð-
skapinn og ef hann læsi upp sjálf-
ur þá fengi hann 2726 krónur og
79 aura til viðbótar eða samtals
5813 krónur og 2 aura.
Og svo segja sumir að það kosti
of mikið að hafa rithöfunda í
vinnu. Nú til dags hefði verið ráð-
legra fyrir séra Matthías að láta
sálminn um eitt eilífðarsmáblóm
óortan, því að ég trúi því að hann
hefði fengið vinnu sína miklu bet-
ur borgaða ef hann hefði í staðinn
sett saman smellinn auglýsinga-
texta fyrir blómaverslun á vegum
auglýsingastofu. Sennilega hefði
hann fengið 25 þúsund kall. Og
ábyggilega 100 þúsund til við-
bótar ef hann fengist til að flytja
textann sjálfur í sjónvarpsauglýs-
ingu.
Eins og stendur virðast bók-
menntir og bækur, nýjar og gaml-
ar, vera auðlind sem útvarps-
stöðvarnar hafa takmarkaðan
áhuga á að nýta.
Til að breyta þessu er ekki nóg
að stofna bókmenntadeild við
Ríkisútvarpið, heldur verður
fyrst og fremst að koma til við-
horfsbreyting útarpsstöðvanna
gagnvart bókmenntunum. Það
viðhorf til bókmenntanna sem
lýsir sér í því að greiða höfundum
þeirra eftir launatöxtum sem
fengjust ekki einu sinni viður-
kenndir í unglingavinnunni - það
viðhorf þarf að breytast.
20 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 25. október 1987