Þjóðviljinn - 27.03.1988, Blaðsíða 14

Khrúsjov: Eru þessar menntaspírur að kalla mig hans klaufa í hásætinu!
Ættfdðirinn er
meðnefið
niðtiíhvers
manns koppi
Saga Níkítu Khrúsjovs - Þriðji hluti
Áfram er haldið með f rásögn
Fjodors Búrlatskís af Khrú-
sjov og stjórnartíð hans. Hér á
eftir segir m.a. frá því hvers
vegna Khrúsjov var hálfvolgur
í „sannleika" sinum um Stalín,
og hvernig hans eigin
skammsýni og hégóma-
skapur grófu undan valdi
hans í Kommúnistaflokki So-
vétríkjanna. ÁB þýddi og stytti
örlítið úr Literaturnaja gazeta.
Hálfur sannleikur
Einmitt Khrúsjov tók að sér
það frumkvæði að skapa trygg-
ingar gegn því að meinsemdir
persónudýrkunar (á Stalín) tækju
sig upp aftur. Fyrir því barðist
hann af kappi heima fyrir og er-
lendis. Hann lagði megináherslu
á nauðsyn þess, að afhjúpa sem
rækilegast persónudýrkunina og
segja sannleikann um glæpi þá
sem framdir voru á fjórða árat-
ugnum og á öðrum tíma. En því
miður var þessi sannleikur ekki
sagður nema til hálfs. Þegar í
upphafi hrasaði Khrúsjov um
sína eigin persónulegu ábyrgð á
því sem gerst hafði, því margir
vissu um það hlutverk sem hann
hafði gegnt í ofsóknum gegn
ábyrgðarmönnum í flokknum
bæði í Úkraínu og í Moskvu. Úr
því hann sagði ekki sannleikann
um sjálfan sig gat hann ekki sagt
allan sannleikann um aðra. Því
voru upplýsingar hans um ábyrgð
einstakra leiðtoga og Stalíns
sjálfs einatt tvíræðar og fóru eftir
því hvernig vindur blés í
stjórnmálum. Þegar hann t.d. af-
hjúpaði Molotov og Kaganovitsj
á 22. flokksþinginu fyrir hlut
þeirra í dauða fjölda manna
þagði hann um ábyrgð Mikojans,
sem varð um þetta leyti tryggur
bandamaður hans. Þegar hann
ræddi um fjórða áratuginn
sneiddi hann jafnan hjá stofnun
samyrkjubúa vegna þess að sjálf-
ur var hann flæktur í vond mál
þeim tengd. Khrúsjov reyndi
að skapa sameiginlega afstöðu til
Stalínstíma hjá öllum meðlimum
forsætisnefndar miðstjórnar. Að
hans kröfu áttu allir sem töluðu á
22. flokksþinginu að lýsa viðhorfi
sínu til þessa stórmáls. En eftir
þingið kom það svo í ljós, að
margir þeir sem jusu eldi og
brennisteini yfir persónudýrkun-
ina á þinginu endurskoðuðu af-
stöðu sína eins og að drekka vatn
skömmu síðar og sneru í rauninni
aftur til fyrri viðhorfa.
Burt með
alrœði öreiganna
Við undirbúning nýrrar stefnu-
skrár flokksins var mikil áhersla
lögð á tryggingar gegn því að
persónudýrkun í einhverri mynd
endurtæki sig. Ég tók þátt i þessu
starfi. Ég man t.d. eftir því að við
gengum frá plaggi til forsætis-
nefndar þar sem talað var um að
hverfa frá „alræði öreiganna" til
„ríkis allrar þjóðarinnar“. Þetta
skipti máli vegna þess að klisjan
„alræði öreiganna" hafði verið
notuð á fjórða áratugnum til að
réttlæta ofsóknirnar. Otto Kuus-
inen hafði gengið frá textanum
sem vakti hneyksli ýmissa leið-
toga. Ég man þegar einn þeirra
hringdi til hans og æpti í símann.
„Hvernig dirfist þið að snerta við
því allra helgasta í Lenínisman-
um - alræði öreiganna?“ Og það
var aðeins eindregnum stuðningi
Khrúsjovs að þakka að fyrrnefnd
formúla var upp tekin í nýrri
stefnuskrá.
Að skipta
um menn
Mjög var deilt um það, hvort
taka ætti upp reglur um manna-
skipti í æðstu stöðum. Khrúsjov
bar sjálfur fram þá hugmynd, en
hún varð fyrir mörgum breyting-
um. Khrúsjov vildi skapa ein-
hverjar tryggingar gegn því að
mikið vald safnaðist saman á
fárra hendur, að forystumenn
sætu í stólum sínum von úr viti.
Að því er varðar almennar
flokksdeildir var ekki erfitt að
semja reglur um mannaskipti, en
þegar hærra kom í
mannvirðingastigann varð allt
miklu erfiðara. Jafnvel Khrúsjov
með öllu hans áhrifavaldi og
þrjósku, neyddist til að láta
undan í þessu máli. Honum tókst
hvorki að fá því framgengt að
menn sætu í mesta lagi tvö tímabil
í háum stöðum né heldur að eng-
inn mætti skipa slíkan sess í meira
en þrjú tímabil. Málið rann út í
sandinn.
Bjargvœtti
fórnað
Sú viðleitni að skapa trygging-
ar gegn stjórnarfari persónulegs
valds (m.ö.o. gegn uppsöfnun
alls valds á hendur eins eða ör-
fárra einstaklinga) rakst á óyfirs-
tíganlega hindrun: takmarkaðan
pólitískan sjóndeildarhring
Khrúsjovs sjálfs og hans kynslóð-
ar í forystu flokksins. Siðir þeirra
báru um margt svip feðraveldis af
því tagi sem menn þekktu á
bændabýlum landsins áður fyrr.
Bukk fyrir ættföðurnum, sem
taldi sjálfsagt að vera með nefið í
hvers manns koppi, óskeikulleiki
patríarksins, skortur á umburð-
arlyndi gagnvart annarra skoð-
umum - allt voru þetta dæmigerð
einkenni aldagamalla hugmynda
um vald í Rússlandi.
Hér á vel við að minna á at-
burði sem fóru á eftir júnífundi
miðstjórnar flokksins árið 1957.
Eins og menn muna ætluðu full-
trúar hinnar gömlu „varðsveitar
Stalíns" að notfæra sér meirihluta
sinn í forsætisnefndinni til að
reka Khrúsjov. Tillaga þar að lút-
andi var samþykkt í forsætis-
nefndinni. En það tókst að kveða
þessa samþykkt niður fyrir at-
beina eindreginna stuðnings-
manna Khrúsjovs. Zhúkov mar-
skálkur hafði lykilhlutverki að
gegna í því að berja niður Stalín-
istana. Á fundi forsætisnefndar
miðstjórnar sagði Zhúkov þessi
sögulegu orð: „Herinn er á móti
þessari ákvörðun og ekki einn
einasti skriðdreki mun hreyfast
úr stað án þess að ég skipi svo
fyrir. “ Þessi orð gerðu síðar meir
út um pólitískan frama Zhúkovs.
Ekki leið langur tími eftir jún-
ífund miðstjórnar þar til Khrú-
sjov knúði fram brottvikningu
Zhúkovs úr forsætisnefnd mið-
stjórnar flokksins og embætti
landvarnarráðherra Sovétríkj-
anna. Þetta var gert með þeim
hætti sem þá við gekkst - einmitt
þegar Zhúkov marskálkur var
staddur í opinberri heimsókn er-
lendis. Honum gafst enginn kost-
ur á því að að útskýra sitt mál, rétt
eins og hvorki flokkurinn né
þjóðin fengu minnstu útskýringar
á því hvers vegna ágætasti hers-
höfðingi Föðurlandsstríðisins
mikla (heimsstyrjaldarinnar
síðari) var látinn víkja af pólitísk-
um vettvangi. En ástæðan fyrir
brottvikningu hans var ofur hefð-
bundin: ótti við sterkan persónu-
leika.
Hlýddi
loftungum
Hér kom og fram einn þekktur
veikleiki Khrúsjovs sem forystu-
manns. Menn höfðu tekið eftir
því þegar hann starfaði í Kíev og
síðar í Moskvu (sem aðalritari
flokksins í þessum borgum) að
hann kunni ekki að átta sig á sam-
starfsmönnum sínum. Hann
hafði alltaf tilhneigingu til að
styðjast frekar við loftungur en
þá sem í raun og veru voru fylgj-
andi umbótaviðleitni hans. Þess
vegna skipaði hann sér hið næsta
mönnum eins og Podgornyj, sem
gláptu upp í hann og voru reiðu-
búnir að gera hvað sem hann
mælti fyrir. Af sömu ástæðu hafði
hann lítinn áhuga á sjálfstæðum
og sterkum persónum. Khrúsjov
var of öruggur um sjálfan sig til
að leita stuðnings hjá öðrum. Og
þetta varð eitt af því sem varð
honum að falli. Menn, sem innst
inni tóku ekki undir umbótahug-
myndir hans, töldu þær bera vott
um óhæfni hans eða jafnvel sér-
visku, og voru reiðubúnir að losa
sig við hann við fyrsta hentugt
tækifæri.
Að vísu hallaði Khrúsjov sér
um tíma að hinum betur
menntuðu mönnum í flokksapp-
aratinu. Það nægir að minna á
samband hans við Shepilov, sem
hann gerði að ritara miðstjórnar
og utanríkisráðherra. En þegar
Shepilov brást honum á fyrr-
greindum júnífundi 1957, sneri
Krúsjov sér fyrir fullt og allt frá
„menntaspírunum".
Þeir eru að
uppnefna þig!
Það spillti og mjög fyrir sam-
skiptum Krúsjovs við mennta-
menn, að hann var mjög bráð-
látur og vildi skipta sér af öllum
málum og leysa þau snarlega. Og
þá varð hann einatt leiksoppur
sérgóðra ráðgjafa eða jafnvel
laumuandstæðinga, sem voru að
undirbúa fall hans. Ég man vel,
að þegar hann heimsótti mynd-
listarsýningu í Moskvu, sem frægt
varð, þá var ástæðan sú að hon-
um hafði borist minnisblað nokk-
urt. Þar var næsta fátt sagt um
vandamál listanna, en þar var
óspart vitnað í sönn eða upplogin
ummæli hinna og þessara rithö-
funda og listamanna um Hrúsjov.
Þar sem hann var kallaður „Hans
klaufi í hásætinu“, „maðurinn
með maísdelluna", „kjafta-
skurinn" osfrv. Khrúsjov brást
við reiður og skálmaði niður í
Manezh- sýningarskálann til að
taka listamenn í gegn. Með svip-
aðri aðferð drógu laumuandstæð-
ingar Khrúsjovs hann inn í Past-
ernakmálið (þegar skáldið Boris
Pasternak fékk Nóbelsverðlaun
var honum hótað því að hann yrði
gerður landrækur ef hann tæki
við þeim), og komu honum í ósátt
við marga ágæta listamenn, vís-
indamenn og bókmenntamenn.
Niðurlag í næsta blaði.
14 SlÐA - Þ4ÓÐVIUINN Sunnudagur 27. mars 1988