Þjóðviljinn - 05.08.1988, Blaðsíða 21

Kemur fortíðin okkur við?
Nýlega var haldið í Reykjavík „málþing um kennslu og rann-
sóknir í íslenskum fræðum“ sem Stofnun Sigurðar Nordals
gekkst fyrir, og má segja að með því hafi stofnunin raunveru-
lega hafið starfsemi sína eftir tæplega tveggja ára undirbúning.
Samkvæmt reglugerð hennar virðist hlutverk hennar eiga að
vera tvíþætt, þótt náin tengsl séu vitanlega milli beggja þátt-
anna: á hún annars vegar að stuðla að því að kynna íslenska
menningu erlendis með aðstoð við íslenskukennslu handa
útlendingum og þýðingarstarfsemi af ýmsu tagi og hins vegar
vera e.k. vettvangur fyrir samskipti þeirra sem fást við íslensk
fræði hér og erlendis og til að kynna fyrir íslendingum það sem
er að gerast í þeim fræðum um víða veröld.
Lánshúsgögn
í gímaldi
Hlýtur það að vera öllum
augljóst að þetta er stórt hlutverk
og ef stofnunin á að geta sinnt því
að gagni er þess vegna nauðsyn-
legt að vel sé að henni búið þegar
fyrstu sporin eru stigin. En mikið
hefur þó skort á að svo sé. Henni
hefur að vísu verið komið fyrir í
merku húsi í Þingholtunum, sem
var áður embættismannsbústað-
ur og ríkið erfði með öllu innbúi,
en það stendur nú tómt: kerfis-
kallarnir brugðust nefnilega við
skjótt þegar ríkið fékk arfinn,
sem var 19. aldar heimili í upp-
runalegri mynd eða því sem næst
með öllum húsgögnum og dýr-
mætu bókasafni, og seldu allt
saman á uppboði fyrir lítið og
dreifðu því þannig. í samræmi við
þessi skýru skilaboð frá kerfinu
um að engin menningarverðmæti
skyldu vera óhult hvar sem í þau
næðist hefur Stofnun Sigurðar
Nordals ekki fengið neina fjár-
veitingu að gagni til að koma sér
fyrir í gímaldinu, eða leggja
undirstöðuna að starfsemi sinni
yfirleitt: mun hún verða að notast
við lánshúsgögn úr Seðlabankan-
um...
Þrátt fyrir þessar nöturlegu að-
stæður tókst málþingið hið besta,
og var það ekki síst að þakka
dugnaði stjórnar stofnunarinnar
og formanns hennar Úlfars
Bragasonar. Sóttu hana tíu gestir
frá erlendum háskólum, sem allir
voru norrænufræðingar og tengd-
ir íslenskukennslu í heima-
löndum sínum á einhvern hátt.
Segja má að viðfangsefni mál-
þingsins hafi verið tvíþætt eins og
hlutverk Stofnunar Sigurðar
Nordals: annars vegar staða ís-
lenskukennslu í hinum ýmsu
löndum og hins vegar rannsóknir
í íslenskum fræðum og þau verk-
efni fræðanna sem gestirnir voru
að fást við hver um sig. Var fjall-
að um íslenskukennsluna fyrsta
daginn en síðari tvo dagana fluttu
erlendu gestirnir og einnig inn-
lendir fræðimenn ýmisleg erindi.
„Eiga rit vor
erindi um haf?“
En þessi tvö atriði voru þó ná-
tengd, og væri kannske réttast að
segja að málþingið hafi að veru-
legu leyti snúist um þá spurningu,
sem Jónas Kristjánsson forstöðu-
maður Stofnunar Árna Magnús-
sonar orðaði svo í inngangserindi
sínu: „Eiga rit vor erindi um
haf?“ en kannske mætti orða á
enn almennari hátt: Er nokkur
ástæða til þess í lok tuttugustu
aldar, þegar gríðarlegar og ó-
stöðvandi framfarír kalla á starfs-
kraftana, að styðja við rannsókn-
ir á sviði íslenskra fræða erlendis
og kynna íslenska menningu utan
landssteinanna, þar sem þetta er
allt saman fornaldararfur, - leifar
frá þeim tímum þegar menn
höfðu ekki einu sinni kúlupenna,
hvað þá tölvur, og urðu að skrifa
með fjöðrum á skinn? Væri ekki
réttast að fara með þetta allt sam-
an svipað og kerfiskallarnir fóru
með innbúið í embættismanns-
bústaðnum, þar sem Stofnun Sig-
urðar Nordals er nú til húsa:
flytja timburhúsið upp í Árbæ
eða í Lystigarðinn á Akureyri,
reisa tölvuháskóla á lóðinni og
setja íslensk fræði og allt sem
þeim viðkemur hér og erlendis á
guð og gaddinn?
Mikill
áhugi víöa
Gestir málstefnunnar gáfu þó
nokkuð sem hægt væri að kalla
„bráðabirgðasvar" við þessari
spurningu: íslensk fræði eru
stunduð og kennd við háskóla
víða um heim, og þar er fyrir
hendi talsverður ánugi á ýmsum
þáttum íslenskrar menningar
bæði gamallar og nýrrar. Úlfar
Bragason sagði frá því að nútím-
aíslenska væri kennd við 45 er-
lenda háskóla og fornmál senni-
lega talsvert víðar. Erindi þau
sem erlendu gestirnir fluttu
sýndu einnig að mjög fjölbreyttar
rannsóknir eru stundaðar víða:
Frédéric Durand frá háskólanum
í Caen í Frakklandi sagði frá
rannsóknum sínum á Kormáks
sögu, Rudolf Simek frá háskólan-
um í Vín bar Hauksbók saman
við evrópskar alfræðibækur frá
miðöldum, og Carol J. Clover frá
Berkeley-háskóla í Kaliforníu
fjallaði um gagnsemi aðferða
mannfræðinnar við rannsóknir á
fornsögum svo þrjú dæmi séu
nefnd. Ekki var kvartað um
áhugaleysi, heldur um hitt hvað
íslenskar bækur væru dýrar fyrir
fátæka stúdenta, og hvað torvelt
gæti orðið fyrir þá að finna sér
vinnu á íslenskum sveitabæjum.
Þegar svo er í pottinn búið er
augljóst, hvað sem öðru líður, að
það er skylda íslendinga að
styðja við þessa starfsemi er-
lendis eftir megni og koma á ein-
hverjum vettvangi fyrir sam-
skipti. Stofnun Sigurðar Nordals
á því fullan tilverurétt sem slík og
ekki einungis sem láns-skrifborð
með nokkrum skúffum frá Seðla-
bankanum.
„Dauöir, hvítir
evrópskir
karlmenn“
En þrátt fyrir þetta var líka
talsverður svartsýnistónn í
ræðum erlendu gestanna og
þeirra sem tóku til máls á vegum
Stofnunar Sigurðar Nordals.
Mjög víða virtist vera þrengt að
íslenskukennslu og norrænum
fræðum í háskólum og þau vera á
undanhaldi: höfðu yfirvöld
gjarnan mikla tilhneigingu til að
draga úr kennslu í þeim til að
rýma fyrir einhverju öðru eða
rýra kost þeirra sem mest. Nefnd
voru ýmis dæmi um það að
íslenskukennsla hefði verið lögð
niður með eins konar valdboði í
háskólum, m.a. breskum, þar
sem norræn fræði hefðu staðið
með blóma um langt skeið, og
prófessorsstöður afnumdar, þeg-
ar sá sem þeim hafði gegnt fór á
eftirlaun. Var staðan þá gjarnan
flutt til einhverrar annarrar hásk-
óladeildar. Reyndar var greini-
legt að þessi stefna var þáttur í
mjög almennri tilhneigingu til að
gera hlut allra „húmanískra“
fræða og flestra tungumála sem
minnstan í skólakerfinu, og var
stundum vikið að þessu víðtæka
samhengi á málþinginu. Jónas
Kristjánsson sagði t.d. í
inngangsræðu sinni: „Nú ríkja
raunvísindi sem leggja rækt við
þau verðmæti sem mölur og ryð
fá grandað“, og síðar sagði hann
að einkurn hefði verið dregið úr
íslenskukennslu í þeim háskólum
erlendis, þar sem menn vildu
ekki líta aftur til fortíðarinnar.
Carol Clover benti á að á Kyrra-
hafsströnd Bandaríkjanna þætti
ýmsum það mikill óþarfi að vera
að rannsaka „dauða, hvíta, evr-
ópska karlmenn" („dead, white,
European males“).
Nú er það engin ný bóla að
menn vilji hlúa að öllu því sem
verður í askana látið og það
jafnvel á kostnað annarra verð-
mæta, og þröngsýni af því tagi
sem Carol Clover vék að hefur
líka löngum verið útbreidd, en
þetta tvennt hefur þó ekki alltaf
komið í veg fyrir að „húmanísk"
fræði af margvíslegasta tagi gætu
staðið með blóma. Mönnum hef-
ur líka oft skilist að allt er þetta
nátengt: „húmanísk" fræði geta
komið að gagni í lífsbaráttunni og
frjór áhugi á „dauðum karl-
mönnum“ annars vegar og lifandi
fólki af ýmsum þjóðum hins veg-
ar er ekki tvennt ólíkt og ósam-
ræmanlegt, heldur getur þetta
stutt hvort annað. Því hefði verið
þörf á að líta betur á það hvers
vegna ýmsir vilja nú reiða öxina
að rótum „húmanískra fræða“
eins og þeir frekast megna.
Sennilega hafði Jónas Kristjáns-
son lög að mæla, þegar hann
sagði að „húmanísk fræði“ ættu
ekki upp á pallborðið hjá ýmsum
nútímamönnum, af því að þeir
vildu ekki líta aftur til fortíðar-
innar. Svo virðist nefnilega sem
árásir nútímans gegn „húmanísk-
um fræðum" séu yfirleitt byggðar
á þeirri bjargföstu og mjög svo
útbreiddu trú, að mannlífið og
hinar ýmsu hliðar þess komi okk-
ur því minna við sem það er okk-
ur fjarlægara í tímans rás.
Menn hafa löngum haft gaman
af bókmenntum, og menn hafa
líka löngum haft gaman af sögu
og mörgu fleira af því tagi, en af
einhverjum ástæðum hafa þeir
gjarnan átt í miklum brösum með
að útskýra og réttlæta þennan
áhuga. Hafa stundum verið bún-
ar til kenningar til þess, sem eru
oft harla yfirborðslegar og
jafnvel fáránlegar, og mætti um
það skrifa langt mál: það er t.d.
fróðlegt að bera saman þann
raunverulega áhuga sem er fyrir
sagnfræði og þær einfeldnings-
legu hugleiðingar um „notagildi
sagnfræðinnar" sem sérfræðingar
um söguheimspeki hafa stundum
skrifað í bækur sínar. En fyrir
bragðið hafa jafnvel sleipustu
„húmanistar“ verið varnarlausir
gagnvart alls kyns kenningum
sem áttu að sýna fram á gagns-
leysi og jafnvel skaðsemi „húm-
anískra" fræða, - þó svo að kenn-
ingarnar reyndust innihaldslitlar
og jafnvel staðlausir stafir ef í þær
var rýnt. Hafa menn á þennan
hátt getað vegið að „húmanísk-
um“ fræðum, þótt á bak við árás-
ina byggju í reynd ýmsar annar-
legar hvatir.
Þörf á
krufningu
Eins og margar kenningar af
þessu tagi er sú hugmynd, að
mannlífið komi okkur því minna
við sem það er fjarlægara okkur í
tíma mjög svo fáránleg, og þarf
reyndar ekki annað en setja hana
beint fram og á einfaldan hátt til
þess að það komi í Ijós. Hins veg-
ar væri harla nauðsynlegt að fara
rækilega í saumana á henni og
sýna fram á það hvers vegna hún
er fáránleg, og að hvaða leyti
fortíðin getur komið nútíma-
mönnum við. Þeir sem leitast við
að verja „húmanísk fræði“ á lítt
heimspekilegan hátt, benda
gjarnan á að áhugi á fjarlægri
fortíð, t.d. menningu Grikkja og
Rómverja hinna fornu, sé mjög
útbreiddur, eins og vinsældir
kvikmynda á borð við „Quo va-
dis“ sýndu vel á sínum tíma. Sams
konar áhugi kom fram á málþing-
inu, þótt á öðru sviði væri, enda
var það óneitanlega skemmtilegt
að hlýða t.d. á bollaleggingar
Bjarna Guðnasonar um að
Heiðarvíga saga væri kannske
hálfri öld yngri en áður hefur ver-
ið talið og samin sem „svar“ við
hetjuhugsjón Laxdælu, enda
skiptir þessi kenning talsverðu
máli fyrir það hvaða hugmyndir
menn geta gert sér um þróun ís-
lendingasagnanna sem bók-
menntagreinar.
En þar sem íslensk fræði af
hvaða tagi sem er og þá líka
kennsla í íslensku fyrir útlend-
inga standa raunverulega og falla
með. öðrum „húmanískum
fræðum“ væri það verðugt verk-
efni fyrir málþing af þessu tagi að
taka áðurnefnda kenningu til at-
hugunar frá sem flestum sjónar-
sviðum. Slíkt væri gagnlegt fyrir
alla hugsandi menn, þótt kanns-
ke þyrfti einhverjar slægari rök-
semdir fyrir kerfiskalla.
e.m.j.
Nokkrir gestir á máíþingi um kennsiu og rannsóknir í íslenskum fræðum, sem Stofnun Sigurðar Nordals hélt í lok
júlímánaðar.
NÝTT HELGARBLAÐ - ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 21