Þjóðviljinn - 22.10.1988, Side 9

MINNING
Játvarður Jökull Júlíusson
N Fœdduró. nóv. 1914. Dáinnl5. okt. 1988
Allt líf á sitt endadægur, líka
þaö sem kraftaverk náttúrunnar
hefur gætt skærustum loga.
Laugardaginn 15. október and-
aöist á Dvalarheimilinu Barma-
hlíð á Reykhólum Játvarður
Jökull Júlíusson, rithöfundur,
áður bóndi á Miðjanesi í
Reykhólasveit, tæplega sjötíu og
fjögra ára að aldri. Útför hans
verður gerð í dag frá Reykhóla-
kirkju.
í um það bil 30 ár hafði Ját-
varður verið öryrki vegna löm-
unar og visnunar útlima, fyrst
handleggja en síðan einnig gang-
Iima. Sem lamamaður vann hann
það afrek sem einstakt má kalla
að sinna margvíslegum ritstörf-
um með slíkum hætti að sérhver
fullhraustur maður gæti verið
stoltur af. Auk mikils fjölda
greina í blöðum og tímaritum
liggja eftir Játvarð þrjár ágætar
bækur, sem allar hafa komið út á
síðustu tíu árum. Þær eru: Um-
leikinn ölduföldum, ágrip ættar-
sagna Hergilseyinga; Sagan af
Sigríði stórráðu og loks Saga
Torfa Bjarnasonar og Ólafsdals-
skóla og nemendatal Ólafsdals-
skóla 1880 til 1907. Einnig hefur
Játvarður ritstýrt Markaskrá
Austur-Barðastrandarsýslu og
setið í ritnefnd Árbókar Barða-
strandarsýslu.
Við öll þessi ritstörf gat Ját-
varður ekki neytt handa sinna og
varð því að finna önnur úrræði.
Hann brá á það ráð að stinga hag-
lega gerðu priki í munn sér og
nota síðan höfuðið til að skrifa
með tréstaut þessum á ritvél og
nú síðustu árin á tölvu. Fáir munu
leika þetta eftir enda þarf til
slíkra afreka meiri hugarorku og
andans auð en okkur flestum eru
gefin. Á ritvellinum var Játvarð-
ur Jökull enginn meðalskussi.
Þessi lamaði bóndamaður hafði
hárnæma tilfinningu fyrir máli og
stfl, dómgreind hans var nær
óbrigðul og sjónin skörp á þau
viðfangsefni, sem hugur hans
beindist að.
í margbreytilegum trúar-
brögðum heimsins koma helgir
menn allvíða við sögu. Ýmsir,
sem kynni höfðu af Játvarði, hóg-
værum og skeggprúðum lama-
manni í hjólastól við tölvu sína,
töldu einsýnt að skipa honum á
bekk með slíkum dýrlingum,
þeim sem niðurlæging holdsins
fær ekkert mein gert.
Játvarður Jökull var fæddur á
Miðjanesi í Reykhólasveit þann
6. nóvember 1914. Foreldrar
hans voru Júlíus J. Ólafsson, bú-
fræðingur, bóndi og kennari þar,
og kona hans Helga Jónsdóttir.
Að Játvarði stóðu grónar bænda-
ættir við Breiðafjörð. Júlíus faðir
hans var í hópi fyrstu nemenda
við Ólafsdalsskólann. Afi Ját-
varðar, Ólafur Jónsson jarð-
yrkjumaður, hélt uppi búnaðar-
kennslu úti í Flatey á árunum
1857 til 1859 og kenndi þar m.a.
Torfa Bjarnasyni, er síðar stofn-
aði skólann í Ólafsdal. Sé litið
örlítið Iengra aftur í tímann rifjast
upp að hinn mikli búnaðarfrö-
muður, séra Guðmundur Einars-
son úr Skáleyjum, prestur á
Kvennabrekku og Breiðabólstað
á Skógarströnd, var langömmu-
bróðir Játvarðar. Engan þurfti að
undra þótt Játvarður bæri um-
hyggju fyrir gróðurmold
Breiðafjarðarbyggða og öllu því
lífi, sem hún nærir. En hann var
líka af sjóhetjum kominn, sjötti
maður frá Eggerti Ólafssyni, sem
fyrstur byggði í Hergilsey á síðari
öldum vorið 1783, og kunnastur
er fyrir björgun fjölda mannslífa í
Móðuharðindum er hann með
snilld nærði hópa vergangsfólks
úti í Oddbjarnarskeri. Svo var
Eyjólfur eyjajarl reyndar lang-
afabróðir Játvarðar. Hlutur
kvenna, sem að Játvarði stóðu,
var síst minni en karlanna. Auk
móður hans skal minnt hér á Sig-
ríði stórráðu Maguúsdóttur úr
Skáleyjum, ömmusystur Játvarð-
ar, og þær mæðgur Guðrúnu
Eggertsdóttur elstu úr Hergilsey
og Ástríði dóttur hennar í Ská-
leyjum, sem var langalangamma
Játvarðar. í bókum sínum hefur
Játvarður ritað meira eða minna
um flest það fólk, er hér hefur
verið nefnt á nafn, og víða annars
staðar er nokkuð frá því sagt.
Játvarður stundaði nám við
bændaskólann á Hvanneyri og
lauk þaðan prófi árið 1938. Vorið
1939 hóf hann búskap á fæðingar-
stað sínum, Miðjanesi í Reykhól-
asveit, og hefur jafnan átt þar
heima. Hin síðari ár dvaldist
hann þó oft á heilsuhælinu að
Reykjalundi í Mosfellssveit og
naut þar góðrar umönnunar, sem
hann kunni vel að meta. Hann
þráði þó ætíð að komast vestur í
sína kæru Reykhólasveit og þeg-
ar Dvalarheimili aldraðra tók til
starfa á Reykhólum fyrr á þessu
ári varð Játvarður fyrsti vistmað-
urinn þar. í Barmahlíð var Ját-
varður virtur sem heiðursfélagi
þessa síðustu mánuði ævinnar.
Játvarður Jökull settist ekki
einn að búi á Miðjanesi vorið
1939. Við hlið hans stóð þá og
ætíð síðan kona hans, Rósa
Hjörleifsdóttir, komin um langan
veg austan úr Öræfum til að upp-
fylla jörðina á nýjum stað. Hún
lifir nú mann sinn. Þeim Játvarði
og Rósu varð sjö barna auðið en
eitt þeirra misstu þau á barns-
aldri. Eftir lifa dæturnar Helga,
Halldóra, Þórunn og María og
synirnir tveir Ámundi Jökull og
Jón Atli. - Halldóra Játvarðs-
dóttir býr nú á Miðjanesi ásamt
manni sínum Vilhjálmi Sigurðs-
syni.
í tæpa tvo áratugi auðnaðist
Játvarði að ganga heill og hraust-
ur til verka á búi sínu en árið 1957
fór lömunin að gera vart við sig
og ári síðar var hann orðinn ör-
yrki.
Ungur hóf Játvarður þátttöku í
félagsmálum og var snemma kall-
aður til trúnaðarstarfa á þeim
vettvangi. Hann var kjörinn í
hreppsnefnd Reykhólahrepps
árið 1946 og átti þar sæti til 1962,
oddviti hreppsnefndar frá 1954.
Formaður Búnaðarfélags Reyk-
hólahrepps var Játvarður í sex ár,
1961 til 1967, og gegndi auk þess
mörgum fleiri trúnaðarstörfum
fyrir búnaðarsamtök og heima-
hérað. Tvisvar var hann í fram-
boði við alþingiskosningar, 1946
og 1949, í bæði skiptin í Dalasýslu
fyrir Sameiningarflokk alþýðu -
Sósíalistaflokkinn, sem hér starf-
aði á árunum 1938 til 1968. Lið-
smannasveit þess flokks var
reyndar harla fámenn í Dölum á
þessum árum og fékk Játvarður
25 atkvæði í fyrri kosningunum
en 14 íþeim síðari. Ekki munu nú
atkvæðin ellefu hafa tapast haust-
ið 1949 vegna þess að Dalamönn-
um litist illa á Játvarð heldur var
skýringin sú að mjög var talið
mjótt á munum milli Þorsteins
Þorsteinssonar sýslumanns, sem
verið hafði þingmaður Dala-
manna fyrir Sjálfstæðisflokkinn
um skeið, og nýs frambjóðanda
Framsóknarflokksins, Ásgeirs
bónda Bjarnasonar í Ásgarði. í
þessum kosningum felldi Ásgeir
Þorstein sýslumann og var mun-
urinn á atkvæðatölum þeirra nák-
væmlega ellefu atkvæði eða sama
tala og Játvarður tapaði. Ýmsir
Dalamenn vildu þá meina að Já-
tvarður hefði lánað Ásgeiri þessa
ellefu kjósendur. Ekki má taka
slíkt bókstaflega en svo mikið er
þó víst að æ síðan var jafnan góð-
ur kunningsskapur með þeim Já-
tvarði og Ásgeiri.
Frá æskuárum til ellidaga hafði
Játvarður brennandi áhuga á
þjóðmálum og skipaði sér ungur í
raðir þeirra sem með skjótvirk-
um hætti huguðust byggja upp
þjóðfélag jafnaðar og réttlætis.
Þungur kross líkamlegrar fötl-
unar náði aldrei að slæva þá heitu
kviku, sem gerði þátttöku í
þjóðmálabaráttu sjálfsagða í
hans augum. í þeim efnum hafði
reynslan þó verið honum harður
skóli eins og mörgum öðrum. Á
síðari árum var byggðaeyðingin
og yfirvofandi fall þjóðríkis á ís-
landi þyngsta áhyggjuefni Ját-
varðar. Öll hans skrif báru þess
merki. Alveg sérstaklega bar
hann fyrir brjósti heill byggðanna
við Breiðafjörð og sofnaði aldrei
á þeim verði. Hann vissi mætavel
að flestir straumar þjóðlífsins nú
um stundir voru andstæðir hans
eigin lífsviðhorfi en það hvarflaði
þó aldrei að honum að leggja árar
í bát eða láta svarta skugga byrgja
sitt vonarljós. Hófleg bjartsýni
var honum í blóð borin. Játvarð-
ur Jökull var enginn eintrjáning-
ur, fjarri fór því. Þvert á móti var
viðhorf hans jafnan íhugandi og
hugurinn opinn fyrir endurmati
og nýjum rökum. Þó að tilfinn-
ingarnar væru heitar átti hann þá
dómgreind, sem kennir mönnum
að oft má leita lags og finna færar
leiðir þar sem flest sund sýnast
lokuð í fyrstu. Væri tilfinningu
hans fyrir þjóðlegri sæmd og
mannlegu réttlæti hins vegar mis-
boðið hikaði hann ekki við að
ganga fram á vígvöllinn, aleinn ef
ekki voru aðrir til fylgdar.
Sá sem hér klórar orð á blað
náði ekki að kynnast Játvarði
meðan hann var enn heill heilsu.
Ég hef hins vegar notið þeirra
forréttinda að eiga við hann dá-
lítinn kunningskap nú hátt í 30 ár.
Upp á síðkastið hafa samskipti
okkar einkum snúist um eitt sam-
eiginlegt verkefni, vinnu að rit-
verki, sem í smíðum er og sumir
kalla Byggðasögu Vestfjarða. Já-
tvarður hafði að mestu lokið við
þátt um Reykhólasveit, sem ætl-
aður er til birtingar í riti þessu.
Fyrir rösklega tveimur mánuðum
tókst hann á hendur fyrir mín orð
að gera Gufudalssveit svipuð
skil. Ef til vill hefur sú kvöð,sem
þar var á hann lögð, stytt ævidag-
ana því hann vildi jafnan kosta
sér öllum til við þau verkefni, er
hann hafði tekist á hendur að
annast. Um slíkt tjáir ekki að sak-
ast því síðvakin iðrun færir okkur
ekki aftur það líf, sem horfið er.
Játvarður Jökull var mikill iðju-
maður. Honum var kært að sýsla
við fróðleik um land og líf
Breiðafjarðarbyggða og spurnir
hef ég af því að síðustu stundum
lífs síns hafi hann varið til að gera
öðrum aðgengilegt það efni um
Reykhóla- og/eða Gufudalssveit,
sem hálfunnið var í tölvunni. Þá
vissi þessi aldni snillingur að
dauðinn fór að.
Nú er ekki annað að gera en
kveðja og þakka fyrir sig. Von
mín er sú að sagan af Játvarði
muni lengi lifa, dæmið um mann-
inn, sem engar píslir líkamans
náðu að smækka, en reis upp í
kröm sinni heill til þjóðnýtra
verka. Slíkt fordæmi er góður
leiðarvísir öllum þeim mörgu,
sem eiga erfitt með að halda í
vonina um mannkynið í allri þess
ráðvillu, niðurlægingu og eymd.
Ekkju Játvarðar, börnum
þeirra og öðrum nánustu vanda-
mönnum, votta ég einlæga samúð
nú við fráfall hans.
Kjartan Ólafsson
íslenskur samtíðarmaður fall-
inn.
f samnefndu riti segir eftirfar-
andi um Játvarð Jökul Júlíusson.
Hann er fæddur 6. nóv. 1914 á
Miðjanesi, Reykhólahreppi.
Foreldrar hans voru Júlíus Jó-
hann Ólafsson búfræðingur og
bóndi þar og kona hans Helga
Jónsdóttir. Búfræðingur frá
Hvanneyri 1938. Bóndi á Miðja-
nesi frá 1939. f hreppsnefnd
Reykhólahrepps 1946-1962,
oddviti 1954-1962. í stjórn Rækt-
unarsanrbands Geiradals- og
Reykhólahrepps eitt kjörtímabil
um 1950. f stjórn Búnaðarfélags
Reykhólahrepps frá 1961. For-
maður undirbúningsstjórnar
Mjólkursamlags A-Barð. frá
upphafi 1960. í fasteignamats-
nefnd Barð. frá 1961. Skráði
Markaskrá A-Barð. 1962. Kona
4. jan. 1953 Rósa Halldóra, f. 9.
okt. 1920, Hjörleifsdóttir verka-
manns í Rvk. Jónssonar.
í lok ofanskráðrar frásagnar
stendur eftirfarandi örlagadóm-
ur: „Hefur þjáðst af lömun í
höndum og handleggjum síðan
1957“.
Þegar minnst er Játvarðar
Jökuls, verður tvennt efst í huga,
annars vegar sú hetjulega barátta
hans við þann sjúkdóm, er hann
kenndi fyrst fyrir um 30 árum, og
hins vegar hin miklu fræðistörf.
Um þessar mundir hljótum við
samferðamenn hans fyrst að
hugsa til þess hvernig hann varð-
ist til þeirrar stundar er hann stóð
í síðasta víginu, eins og hann
sjálfur orðaði af sinni alkunnu
snilld. Afrek síðustu áratuga,
þessa sveitunga okkar, eru slík
hetjusaga að nú á tímum alþjóða-
keppni íþrótta og andlegs atger-
vis, þá vildi ég sjá jafnoka Já-
tvarðar, eða mann sem stæði nær
gullinu en hann. Þetta er í stuttu
máli mat mitt á þessum fallna
sveitunga. Því miður fyrnist oft
fljótt yfir slóð þeirra sem gengnir
eru og afrek þeirra. Þessu verður
ekki svo farið með Játvarð. Hann
reisti sér annan minnisvarða sem
við eigum eftir að veita athygli, er
fram líða stundir.
Fræðimaðurinn Játvarður Jök-
ull er ekki fallinn frá okkur. Þeg-
ar líkamsþrekið dvínaði þá óx hið
andlega þrek og afköst. Með
ótrúlegri tækni náði hann fyllstu
tökum á að rita hugsanir sínar og
mikinn fróðleik á ritvél, en síðar
á tölvu. Með takmarkalausri elju
náði hann ótrúlegum afköstum.
Hann var óþreytandi að afla sér
upplýsinga um nýhorfinn fróð-
leik og eldri. Þessi þáttur í lífs-
hlaupi Játvarðar verður sá er
heldur minningu hans uppi
lengur en nokkuð annað. Það er
skarð fyrir skildi þegar fræðimað-
urinn er hættur að spyrja menn
og skrá fróðleik og fréttir af lið-
inni tíð. Fréttir sem hin næma til-
finning fræðimannsins er ein fær
um að varðveita, meta og skrá
niður. Upplýsingasvið Játvarðar
spannar nokkuð á aðra öld. Hann
náði að skrásetja upplýsingar frá
fólki er mundi atburði frá miðri
síðustu öld.
í hreinskilni sagt vildi ég helst
segja: Til hamingju, að vera laus
frá þessu líkamlega helsi, en ekki
síður til hamingju með sigur-
gönguna í hinu erfiða lífshlaupi.
Aðstandendum votta ég fyllstu
samúð. Samferða- og samtíðar-
menn láta í ljós söknuð yfir frá-
falli Játvarðar og votta honum
virðingu og þökk fyrir ómetan-
legt ævistarf.
Hjörtur Þórarinsson
Hann pabbi minn er dáinn!
Smám saman er sú staðreynd
að verða að veruleika í huga mér
að ég á engan pabba lengur,
ófædda barnið mitt fær aldrei að
kynnast þessum afa. Þegar ég var
barn og unglingur hugsaði ég oft
um pabba og dauðann. Þegar
hann varð sextugur sagði hann í
blaðaviðtali eitthvað á þá leið að
hann væri tilbúinn til að verða
sjötugur. Ég man að þá þótti mér
hann ótrúlega bjartsýnn. Lörnun-
in var orðin það mikil að honum
hrakaði ár frá ári. Hann fyllti
næstum 74 ár og hafði þá barist á
móti sjúkdómnum í rúm 30 ár.
Hreysti er fjarska afstætt hugt-
ak. Hann pabbi var mjög
hraustur maður þótt hann væri
haldinn þessum undarlega sjúk-
dómi sem gerði vöðvana smám
saman að engu. Honum varð
sjaldan misdægurt en lömunin
var þarna og við það varð ekki
ráðið.
Það hlýtur að hafa verið erfitt
fyrir foreldra okkar að taka á
móti þeim fregnum fyrst að ekk-
ert væri hægt að gera við lömun-
inni, við systkinin 6 talsins og að-
eins tvær elstu systurnar fermdar.
Aldrei urðum við vör við neina
uppgjöf en við vissurn heldur
ekki hvað þau hugsuðu.
Æðruleysi lýsir vel því lífsvið-
horfi sem pabbi hafði. Hann
kunni manna best þá lífslist að
sætta sig við það sem hann fékk
ekki breytt. Hins vegar var hann
einnig óþreytandi við að reyna að
hafa áhrif á það sem hægt var að
breyta. Ófá mál lét hann til sín
taka og skrifaði um í blöð. Sér-
staklega var honum umhugað um
þau mál sem snertu lífið á lands-
byggðinni. Þegar hann hætti að
geta stundað störfin sem lutu að
búskapnum, sneri hann sér að
bóksölu og fræðistörfum auk ým-
issa trúnaðarstarfa í héraði sem
hann hélt áfram með. í gegnum
þessi störf átti hann marga vini og
samstarfsaðila sem hann mat
mikils. Ekkert af þessum störfum
hefði hann getað stundað án að-
stöðar mömmu, það má ekki
gleymast.
Mottó hans var að hopa aldrei
lengra en þyrfti hverju sinni.
Þannig fann hann stöðugt nýjar
vinnuaðferðir sem hann réð við
miðað við getu. Hann naut einnig
mikillar aðstoðar frá Reykja-
lundi, þar dvaldi hann um 2ja
mánaða skeið árlega frá 1971 og
síðast í IVi ár er hann gat ekki
lengur verið heima. Er Dvalar-
heimilið Barmahlíð á Reykhól-
um tók til starfa í mars sl. fór
hann þangað. Þar sá hann einn
drauma sinna rætast. Hann vildi
vera í sveitinni. Hann vildi ekki
að gömlu sveitungarnir þyrftu að
fara í burtu og dveljast á fjar-
lægum stofnunum eða sjúkrahús-
um.
Nú þegar hann er horfinn er
mér efst í huga þakklæti, næst
sorginni sjálfri. Þakklæti fyrir að
hafa átt föður sem alltaf hafði
tíma til að tala við mig og
leiðbeina. Þessa nutu barnabörn-
in einnig og þau lærðu margt þeg-
ar þau voru að hjálpa afa.
Áð lokum vil ég senda þakk-
lætiskveðjur mínar til starfsfólks
á Reykjalundi og í Barmahlíð.
Þar fékk hann aðstoð og
umönnun senr hann sjálfur mat
mikils.
María Játvarðardóttir
Laugardagur 22. október 1988 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 9