Þjóðviljinn - 30.06.1989, Blaðsíða 16

Konur milli línanna
Og karlar hafa of lengi tekið sem gefið að þeir vissu hvað það er að vera karlmaður.
Viðtal við Guðrúnu Ölafsdóttur og Hallgerði Gísladóttur
um norræna kvennaráðstefnu og kvennarannsóknir á íslandi
Líf og starf kvenna sem fædd-
ust í lok síðustu aldar- karl-
ímynd og kvenleiki ífornbók-
menntum - eðli brjóstkrabba-
meins og erfðafræðilegir
þættir - dagbækur verkakonu
- íslenskar konur á erlendri
grund - móðurímyndin í ís-
lenskum bókmenntum...
Svona margvísleg eru verk-
efnin sem íslenskar konur
stunda í ár á sérstökum styrk
frá ríkinu sem ætlaður er til
rannsókna í kvennafræðum.
Þó eigum við ekki sérstaka
rannsóknastofnun í slíkum
fræðum eins og víða er í
grannlöndum okkar. Norræna
samstarfsnefndin um rann-
sóknir í húmanískum fræðum
hélt í maílok viðamikla ráð-
stefnu í Finnlandi sem þrjár
íslenskar konursátu.Tvær
þeirra hittum við að máli til að
forvitnast um stöðu kvenna-
rannsókna nú og þróun þeirra
síðustu ár.
Viðmælendur Nýs Helgarblaðs
eru Guðrún Ólafsdóttir dósent í
landafræði við Háskóla íslands
og Hallgerður Gísladóttir
safnvörður. Guðrún er að skoða
konur og byggðaþróun nú á tím-
um í samvinnu við rannsóknar-
hópa kvenna annars staðar á
Norðurlöndum. Hallgerður vinn-
ur á þjóðháttadeild Þjóðminja-
safnsins við að safna og vinna úr
upplýsingum um gömul vinnu-
brögð til sjávar og sveita. Eldhús-
störf eru sérstakt rannsóknarefni
hennar.
Sjálfstæð grein
eða samtvinnun
við aðrar?
Um hvað var þessi ráðstefna,
Guðrún?
„Hún átti að fjalla um framtíð
húmanískra kvennafræða. Þetta
var eiginlega afmælisráðstefna
því nú eru tíu ár síðan samskonar
ráðstefna var haldin. Meiningin
var að líta yfir farinn veg þessi tíu
ár, athuga stöðuna og huga að
framtíð. Við vorum þrjár frá ís-
landi tilnefndar af íslenska vís-
indaráðinu. Auk okkar Hallgerð-
ar var Sigríður Th. Erlendsdóttir
sagnfræðingur."
Hvað hafði gerst á þessum tíu
árum?
„Mjög margt, meðal annars
hafa rannsóknir í kvennafræðum
unnið sér traustan sess í há-
skólum víðsvegar um Norður-
lönd,“ segir Guðrún. „Rann-
sóknastofnanir hafa verið settar á
fót við marga háskóla, bæði al-
mennar og fagbundnar. Það eru
rannsóknastofur eða áhugahópar
við alla háskólana í Danmörku. í
Bergen er bæði rannsóknastofa í
húmanískum og samfélagslegum
kvennafræðum, en við háskólann
í Osló er þverfagleg rannsókna-
miðstöð, svo eitthvað sé nefnt. í
Osló er líka deild í lögfræðinni
sem fæst við svonefndan kvenna-
rétt. Frekari upplýsingar um
rannsóknir í kvennafræðum á
Norðurlöndum má finna í bæk-
lingi sem var gefinn út fyrir Nor-
rænu kvennaráðstefnuna í Osló í
fyrrasumar og er í fórum mín-
um.“
„Þetta var mjög skemmtileg
ráðstefna," segir Hallgerður.
„Þarna voru sextíu konur og
manni kom mest á óvart hvað það
voru margvíslegar rannsóknir í
gangi á ýmsum sviðum. Þó voru
þær alls ekki ánægðar, fannst
hlutirnir ganga alltof seint. Þær
sögðu að á ráðstefnunni fyrir tíu
árum hefðu konur verið svo
bjartsýnar að halda að árangur-
inn kæmi eins og himnasending,
kvennarannsóknirnar myndu
flæða yfir, blandast í greinamar
eins og ekkert væri, en raunin
hefði ekki orðið sú. Það var svo-
lítið sérkennilegt að hlusta á
þetta sem íslendingur og hafa
ósköp lítið til að státa sig af.
Grundvallarspurningin um
framtíðarskipulag rannsókna í
kvennafræðum var hvort og þá að
hve miklu leyti þær ættu að vera
óháðar eða samtvinnaðar öðrum
rannsóknum. Fyrir tíu árum
höfðu þær verið á því að það ætti
fyrst og fremst að blanda kvenna-
rannsóknunum í fögin og héldu
að það gengi vel fyrir sig að koma
að nýju kennsluefni og nýjum
hugsunarhætti. Þær áttu von á að
kollegarnir sem ekki voru akkúr-
at á þessari línu myndu verða það
mjög fljótt, og þar með yrði
kvennasjónarhornið komið inn í
námsbækur og rannsóknir á há-
skólastigi. Núna voru konurnar
komnar á þá skoðun að líklega
væru háskólarnir eitthvert sterk-
asta vígi karlveldisins. Þær voru
ennþá á því að vinna bæri að
blöndun í fögunum, en það væri
brýn nauðsyn á að kvennarann-
sóknirnar hefðu líka sínar sér-
stöku stofnanir."
„Til að eflast og styrkjast
fræðilega og skipuleggja
rannsóknirnar betur,“ bætir
Guðrún við.
Hafði þá gengið miklu betur
þar sem sjálfstœðum stofnunum
hafði verið komið upp?
„Þær virðast hafa komist að
tvennu,“ segir Hallgerður.
„Annars vegar vantar rannsóknir
til að geta miðlað nýrri þekkingu.
Hins vegar eiga konur með
kvennafræði sem sérgrein stund-
um erfitt uppdráttar í hefð-
bundnu háskólaumhverfi. Áður
hafði slagorðið verið „blöndun
eða einangrun" - nú er meira tal-
að um blöndun eða sjálfstæði.
Þetta passar við það sem hefur
gerst hér. Fyrir tíu árum þótti
goðgá að tala um sérstök stjórn-
málasamtök kvenna; síðan höf-
um við orðið vitni að uppgangi
Kvennalistans. Konur telja sig
þurfa að hafa styrk hver af ann-
arri. Andstæðurnarvoru aðraren
þær héldu - ekki annars vegar
blöndun og hins vegar einangrun,
heldur gat blöndunin þýtt ein-
angrun og hin svokallaða einang-
run í sérstökum kvennastofnun-
um gat verið konum styrkur við
að koma rannsóknum sínum á
framfæri í samfélaginu. En sjálf-
sagt er þetta mismunandi eftir
greinum og aðstæðum."
„Þær eru líka ótrúlega fáar sem
hafa fengið stöður við háskóla,"
segir Guðrún. „Þess vegna hefur
gróskan í kvennafræðum orðið
fyrir utan háskóladeildirnar í
þessum sérstöku kvennarann-
sóknastofnunum. í Noregi hefur
verið gerð athugun á' stöðu
kvenna í háskólum og það kom í
ljós að á síðustu árum hefur kon-
um fækkað hlutfallslega í föstum
stöðum! Og þó hefur opinber
stefna verið sú að koma konum
að.“
„Sama er í Danmörku,“ bætir
Hallgerður við.
„Ase Hjort Lervik, prófessor í
bókmenntum við háskólann í
Tromsö sagði í fyrirlestri sínum á
ráðstefnunni: Við höfum enga
ástæðu til að vera ánægðar! Samt
hafa þær ærnar ástæður til að vera
ánægðar frá okkar sjónarmiði,“
segir Guðrún. „Við höfum engar
stofnanir, engar stöður og enga
opinbera viðurkenningu á nauð-
syn kvennarannsókna, ef frá er
talin smávægileg fjárveiting.“
Hefur þá aðsóknin að kvenna-
fræðum verið minni en reiknað
var með og háskólayfirvöldum
haldist þess vegna uppi að snið-
ganga þau?
Konum hefur aldrei verið fyrir-
gefið neitt í lögum og dómum á
þeirri forsendu að þær væru hið
veikara kyn, segir Hallgerður.
„Það ganga margir sérfræðing-
ar í kvennarannsóknum atvinnu-
lausar á Norðurlöndum,“ segir
Hallgerður. „Eitt af því sem gerir
konum svo erfitt fyrir er að
dómnefndir í háskólum hafa til-
hneigingu til að virða ekki rann-
sóknir kvenna. Þær þykja ekki
nógu merkilegar. Það mælir líka
með þessum sérstöku stofnun-
um.
En ég átti við nemendur - scekja
þeir ekki lengur í þessi námskeið?
„Ég hef á tilfinningunni að það
valdi nokkrum áhyggjum að
áhugi stúdenta hafi minnkað á
þessum fræðum,“ segir Guðrún.
„Og það er vegna þess að áhugi á
kvennabaráttunni er almennt
minni núna meðal ungs fólks en
fyrir tíu árum. Þetta fylgist að.
Einn fyrirlesarinn dró upp línurit
sem sýndi einmitt að kvennabar-
átta elur af sér áhuga á kvenna-
rannsóknum sem nær toppi svo-
litlu seinna. Svo dala þær saman
niður ef ekkert er að gert.“
Öllu troðið
í andstæður
Hvernig var ráðstefnan skipu-
lögð, Halla?
„Það voru nokkuð margir
fyrirlesarar, tólf erindi á tveim
dögum, frá hádegi á sunnudag til
hádegis þriðjudag. En dagskráin
var ekki mjög stíf, erindin voru
ítarleg og upplýsandi og drjúgur
tími tekinn í að ræða þau. Það er
mikill kostur.
Ég hafði einna mest gaman af
fyrirlestri Giselu Bock sem er
prófessor í sögu við evrópska há-
skólann í Flórens. Hún var að
tala um þessi pör sem alltaf eru
notuð þegar verið er að skoða líf
kvenna, eins og þegar heimilið -
vinnan, náttúran - menningin eru
sett upp sem andstæður. Karlinn
er menningin og konan náttúran,
hún er einkalífið, hann opinbera
lífið... Þessar andstæður breytast
með tímanum, verða ónothæfar
og nýjar koma upp, og þá sér
maður hvað þær eru varasamar
og takmarkaðar. Það sem mest er
í tísku núna er parið sex/gender.
Við eigum ekki samsvarandi orð,
en hér er annars vegar áherslan á
líffræðilegan mun en hins vegar
er veruleikinn skoðaður í ljósi
kynhlutverka og menningar-
bundinna hugmynda um kynin,
sem teljast fremur orsök fyrir
kúgun kvenna en líffræðilega
kynið. Þetta getum við kallað
kynjasjónarhornið. Svo var
mikið talað um jafnstöðu og
jafnrétti - það er að segja hvort
konur eigi að leggja áherslu á að
ná jafnri stöðu á við karla á þeirra
forsendum eða hafa jafnan rétt
og þeir til að vera eins og þær
vilja, karlar séu karllegir og kon-
ur kvenlegar og hvort tveggja sé
metið til jafns. Gisela fjallaði af-
skaplega skemmtilega um þessi
pör, hvernig reynt væri að troða
öllu inn í andstæðurnar sem væru
í tísku hverju sinni þangað til þær
spryngju!
Svo talaði danskur þjóðfræð-
ingur, Birgitta Rörbye, um rann-
sóknir sem verið er að gera á lífi
gamals fólks. Konur eru miklu
fleiri en karlar í elstu árgöngun-
um og þær missa ekki vinnuna
sína nema að hluta til; þær halda
áfram að vinna heimilisstörf og
hætta síðast af öllu að elda mat!
Einhver hafði gert athugun á elli-
lífeyrisþegum og komist að því að
gamlir karlmenn væru miklu
virkari en gamlar konur. Þegar
farið var að skoða málið nánar þá
16 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 30. júní 1989
kom í ljós að heimilisstörfin - að
kaupa inn, elda, vaska upp og
þrífa - voru ekki tekin með! Það
var bara verið að tala um íþróttir,
trimm og þess háttar, tómstunda-
störf sem hafa tilheyrt karlaheim-
inum að mestu. Þó var verið að
athuga líf eldra fólks almennt."
Nýr sjónarhóll
Hvað fannst þér merkilegast á
ráðstefnunni, Guðrún?
„Það merkilegasta var hvað
hún var fjölbreytt. Þarna var
fjallað um rannsóknir í tungu-
máli, listasögu, sagnfræði, þjóð-
fræði, bókmenntum og fleiru. Ég
hafði gaman af að hlusta á list-
fræðinginn Rúttu Konttinen tala
um finnskar myndlistarkonur í
lok 19. aldar og benda á fjársjóð-
ina sem er að finna þegar við
rannsökum fortíðina. Ég hafði
líka mjög gaman af fyrirlestri
Agnetu Emanuelsson sagnfræð-
ings frá Uppsölum um upphaf
hjúkrunarkvennastéttarinnar og
fyrstu konurnar sem urðu læknar
í Svíþjóð. Hún bar saman hug-
myndafræðina að baki þessum
störfum og hvernig hún mótar
sjálfsmynd þeirra, hegðun og val
á viðfangsefnum. í Svíþjóð tóku
margar konur í læknastétt kven-
lækningar sem sérgrein, það þótti
eðlilegt af því að þær voru konur;
aftur á móti var þeim beint frá
þeirri sérgrein í Danmörku og
Noregi, þær þóttu ekki hæfar í
hana af því að þær voru konur.
Sama röksemdin leiddi til ólíkrar
niðurstöðu!"
„Lögfróð kona benti á það í
umræðunum eftir þennan fyrir-
lestur,“ segir Hallgerður, „að í
lögum og dómum hefði konum
aldrei verið fyrirgefið neitt á
þeirri forsendu að þær væru hið
veikara kyn, þó voru þau rök not-
uð alls staðar í samfélaginu á
sama tíma til að halda þeim niðri!
Það er alltaf hægt að nota það
einhvern veginn gegn okkur að
vera konur.“
„í grein sem okkur var send
fyrir ráðstefnuna bendir Gisela
Bock á hvað það er mikið til af
sagnfræðiritum um konur frá um-
liðnum öldum,“ segir Guðrún.
„Þegar Petrarca hafði gefið út
„Bókina um fræga menn“ á 14.
öld samdi landi hans Boccaccio
bókina De claris mullieribus, „Af
ágætum konum“. En einkum
voru það konur sem skrifuðu um
konur, þó að þau rit séu flest
gleymd núna. Vandamál allra
kvennarannsókna er að þær týn-
ast, þær verða ekki eðlilegur hluti
af greininni af því að karlar hafa
lítinn áhuga á þeim.
Við þurfum að fá aðstæður til
að stunda rannsóknir og þær
þurfa að komast inn í megin-
straum rannsókna og fræðslu. Nú
þegar er kominn svolítill grunnur
um konur sem verður um leið
samanburðarefni við karlana. Þá
liggur beint við að spyrja hvaða
máli það skiptir að kynin eru tvö,
- engu, einhverju og þá hverju?
Það er ekki hægt lengur að ganga
út frá því að karlar séu normið og
konur frávik frá því.“ Reyndar
eru komnar upp „karla-
rannsóknir" meðal karla þar sem
þeir skoða hvað það þýðir að vera
karlmaður. Það er eðlileg af-
leiðing af kvennarannsóknum.“
„Og ég held að við hljótum að
fagna þeim,“ segir Hallgerður.
„Þetta er mjög forvitnilegt athug-
unarefni. Karlmenn hafa of lengi
tekið sem gefið að þeir vissu hvað
það væri að vera karlmaður.“