Þjóðviljinn - 04.08.1989, Blaðsíða 12

Varfranska byltingin upphaf jafn-
réttis eða valdataka borgara-
stéttarinnar? Franskirbyltingar-
menn úr efri stéttum gróðursetja
„frelsistré".
Ef einhver ástæða hefði
verið til að minnast frönsku
stjórnarbyltingarinnar sér-
staklega fyrir aldarfjórðungi
eða svo, er fullvíst að þá hefði
ein ákveðin túlkun þessara at-
burða verið nánast því ríkj-
andi, þótt við hana hefðu
kannske verið einhver til-
brigði, og sagnfræðingar að
talsverðu leyti á einu máli. En
örlögin hafa hagað því svo, að
haldið er upp á tvö hundruð
ára afmæli byltingarinnar
skömmu eftir að róttæk end-
urskoðun byltingarsögunnar
hefur verið á dagskrá, ný við-
horf hafa rutt burtu gömlum
kenningum, sem nutu al-
mennrar viðurkenningar, eða
gert þær valtar í sessi og af
þessu hafa sprottið deilur
sem eru alls ekki hljóðnaðar
ennþá. Setti þetta nokkuð
svip sinn á umræðurnar í
kringum byltingarafmælið.
Þær nýju túlkanir á frönsku
byltingunni sem nú eru komn-
ar fram skipta vitanlega miklu
máli fyrir sögu Frakklands og
Evrópu, en deilurnar eru einn-
ig athyglisverðar að ýmsu
öðru leyti, ekki síst fyrir að-
ferðir sagnfræðinnar og
jafnvel sitthvað fleira.
Straumh vörf í
frönsku mennta-
lífi
Þótt í megi vitanlega ekki
gleyma að sagnfræði þróast að
verulegu leyti eftir sínum eigin
línum, m.a. eftir því hvernig
heimildakönnun miðar áfram,
standa þessi umskipti í sambandi
við róttæk straumhvörf í frönsku
menntalífi. Einhvern tíma á átt-
unda áratugnum brá sem sé svo
við, að marxisminn, sem hafði
nánast því verið opinber
heimspeki og lífsskoðun franskra
menntamanna í marga áratugi og
sett sinn svip á fjölmörg svið, féll
af þessum stalli sínum, hann hætti
aðverae.k.almennviðmiðun,og
í staðinn fóru menn nú að líta
gagnrýnum augum á alls kyns
kennisetningar, sem byggðar
höfðu verið á marxískum grund-
velli og notið almennrar viður-
kenningar.
Hjá því gat ekki farið, að þessi
straumhvörf hefðu veruleg áhrif
á kenningar manna um frönsku
stjórnarbyltinguna. Af augljós-
um ástæðum, sem síðar verður
reyndar vikið nánar að, var bylt-
ingarsagan mjög í brennidepli í
marxískri söguskoðun yfirleitt,
en auk þess var í Frakklandi ára-
tuga gömul hefð fyrir því að beita
aðferðum og viðhorfum marx-
ismans í margvíslegum frumrann-
sóknum á atburðum stjórnarbylt-
ingarinmnar. Þannig höfðu
fræðimenn myndað heildarkenn-
ingu um þessa atburði, sem virtist
hvfla á mjög sterkum grunni og
naut því almennrar viðurkenn-
ingar langt út fyrir raðir eigin-
legra „marxista“. Sem smádæmi
um það hvað þessi söguskoðun
var sterk, má nefna að sú venja
hefur verið ríkjandi um langt
skeið að í prófessorsembætti
Sorbonne-háskóla í byltingar-
sögu skyldi jafnan nefna marxista
Endurskoðun á sögu frönsku byltingarinnar. Uppgjör
við marxíska söguskoðun
sem stundaði þá rannsóknir sínar
eftir þessum ruddu brautum.
Ekki bar mikið á að menn
gagnrýndu þessa skipan mála:
sagnfræðingar sem voru á ein-
hvern hátt á öndverðum meiði
við slíkar kenningar, t.d. kaþól-
skir sérfræðingar í kirkjusögu,
áttu t.d. til að segja, að marxism-
inn væri söguskoðun, sem búin
hefði verið til á 19. öld og ætti vel
við aðstæður á þeim tíma, en yrði
því verri sem honum væri beitt
við atburði og aðstæður semværu
lengra burt frá Evrópu á 19. öld í
tíma og rúmi. Af þessu mátti
leiða, að marxisminn gæti verið
góð og gild aðferð í byltingar-
sögu, þótt hann hentaði síður í
kirkjusögu miðalda eða öðru
slíku.
Kenningar
marxista um
byltinguna
Þegar litið er á verk þeirra
sagnfræðinga sem studdust við
aðferðir og viðhorf marxismans
þegar þeir fengust við sögu
frönsku byltingarinnar, er rétt að
gera greinarmun á rannsóknum
þeirra á ákveðnum sérsviðum og
svo heildarkenningunum um
þessa atburði. Deilurnar um túlk-
un byltingarsögunnar snúast að
sjálfsögðu fyrst og fremst um
þessar síðarnefndu kenningar og
gildi þeirra, og er því rétt að rekja
þær í fáum orðum, þótt þær séu
reyndar mörgum kunnar.
Samkvæmt söguskoðun marx-
ista þróaðist þjóðfélagið eftir
ákveðnum lögmálum og gekk í
gegnum viss stig, þannig að eitt
efnahagskerfi, sem ákveðin stétt
bar uppi, tók við af öðru: léns-
í augum almennings hefurfallöx-
in orðið e.k. tákn frönsku bylting-
arinnar.
skipulag tók við af þrælahaldi og
síðan tók kapítalismi við af léns-
skipulagi. Umskiptin urðu, þegar
efnahagskerfið var búið að ganga
sér til húðar og þjóðfélagsþróun-
in var í þann veginn að sprengja
það að sér, og kostuðu þau
gjarnan byltingu: ný stétt, sem
áður hafði verið undirokuð, reis
upp, tók völdin úr hendi þeirrar
stéttar sem áður hafði verið ríkj-
andi afl í þjóðfélaginu og gerbylti
kerfinu. A þennan hátt túlkuðu
marxistar síðan frönsku stjórnar-
byltinguna. Þeir töldu að á 18.
öld hefðu Frakkar enn búið við
„lénsskipulag" og aðalsveldi en
vegna þróunar kapítalismans,
sem var þá stöðugt að eflast, og
uppgangs borgarastéttarinnar
hefðu mótsagnir þjóðfélagsins
stöðugt verið að skerpast. í fyrstu
umferð hefðu aðalsmenn brugð-
ist þannig við þessari þróun að
þeir hefðu reynt að hamla á móti
henni, ríghalda í sín forréttindi og
herða tökin á þjóðfélaginu: það
var hin svokallaða „andspyrnu-
stefna aðalsins". Þetta hefði þó
ekki dugað til langframa, og því
hefði borgarastéttin að lokum
gert byltingu gegn aðalsveldinu
árið 1789 með stuðningi alþýð-
unnar. Eftir miklar atburða-
sveiflur, þar sem hyllt hefði undir
valdatöku enn lægri stétta og
aðra frelsun, hefði borgarastéttin
að lokum borið sigur úr býtum og
með henni borgaraleg viðhorf,
siðgæði og menning. Þá hefði
loks hafist skeið kapítalismans í
Frakklandi (rúmri öld síðar en í
Englandi) og reyndar víðar um
Evrópu, og myndi það standa
þangað til önnur stétt tæki við af
borgarastéttinni í annarri bylt-
ingu. Væri franska stjórnarbylt-
ingin dæmi og e.k. söguleg fyrir-
mynd þess hvernig „bylting“ ætti
sér stað.
Rætur íhug-
myndaheimi
Frakka
Vera má, að þessi söguskoðun
sé talsverð einföldun á kenning-
um Karls Marx, eins og stundum
hefur verið haldið fram, en á hinn
bóginn má ekki gleyma því, að
þótt hún sé kennd við marxisma,
eiga margir þættir hennar djúpar
og víðtækar rætur í hugmynda-
heimi Frakka. Sú skoðun hefur af
eðlilegum ástæðum lengi verið í
útbreidd að í stjórnarbyltingunni
hafi orðið einhver mikilvæg
þáttaskil en jafnframt að
breytingarnar hafi ekki náð fylli-
lega fram að ganga og starfi bylt-
ingarmannanna hafi ekki verið
lokið: það hafi þurft eða þurfi
nýja umbyltingu til að reka á það
smiðshöggið. Þar sem stjórnar-
byltingin var margþætt mátti
túlka hana á ýmsa vegu, og alla
19. öld litu menn gjarnan á helstu
atburði samtímasögunnar, bylt-
ingarnar 1830 og 1848 og „komm-
únuna“ 1871 sem tilraunir til að

12 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 4. ágúst 1989