Þjóðviljinn - 04.08.1989, Blaðsíða 15

um, sem lent hafa í karlmönnum,
hefur kannski fundist eitthvað
kitlandi við þetta, og þegar þeir
sjá sjálfa sig sem gerendur koma
gjaman upp efasemdir hjá við-
komandi um að ef til vill sé hann
samkynhneigður undir niðri og
hafi viljað þetta sjálfur.
- Það er líka sá stóri munur á
viðbrögðum kynjanna að karl-
menn, sem í æsku hafa vérið fórn-
arlömb sifjaspella eða misnotk-
unar utanaðkomandi aðila mis-
nota oft á tíðum sjálfir börn þegar
þeir em fullorðnir. Það er eins og
þeir leitist við að snúa hlutföllun-
um sér í hag. Þeir geta ekki sætt
sig við að vera fómarlömb og
skipta því um hlutverk, verða
sjálfir gerendur og setja bam í
það sem áður var þeirra hlutverk.
- Konurnar verða hins vegar
sinnulausar. Þær sökkva sér í
sjálfsvorkunn, vanrækja böm sín
og giftast stundum manni sem svo
misnota böm þeirra og em þann-
ig með í því að viðhalda víta-
hringnum. Algengustu viðbrögð
stúlkna em að annað hvort af-
neita þær kynferði sínu, eða þeim
finnst þær vera almenningseign
og sofa hjá hverjum sem er. Og
öllum finnst þeim þær vera bæði
ljótar og leiðinlegar.
Hvernig er hægt að koma í veg
fyrir sifjaspell?
- Það verður að sinna bömum.
Það mikilvægasta er að sjá til þess
að þeim líði vel, andlega og
líkamlega, því sifjaspell tengjast
alltaf vanrækslu bama. Það er
nauðsynlegt að hafa augun opin
fvrir líðan þeirra, þau segja
kannski ekki beinlínis frá, en oft
á tíðum kvarta þau undan alls
kyns ókennilegum verkjum og
annarri vanlíðan. Það er mjög
mikilvægt að ná til þeirra barna
sem í dag eru fómarlömb fullorð-
inna til þess að koma í veg fyrir að
þau beri vandann áfram. Ef það
tækist til að mynda að ná til allra
drengjanna væri hægt að koma í
veg fyrir að þeir verði á morgun
þeir sem misnoti böm.
- Á námskeiði sem ég var á í
London var því haldið fram að
það ætti að kenna börnunum að
gæta sín sjálf, en það finnst mér
vera að bjóða okkur, fullorðna
fólkinu, upp á að fría okkur
ábyrgð með því að varpa henni
yfir á bömin. Við verðum fyrst og
fremst að gæta þeirra og hafa
auga með því hvort þau sýni ein-
hver merki vanlíðunar. Það er
ekki hægt að ætlast til þess að
barn átti sig á því hvar eðlileg
mörk í samskiptum þeirra og full-
orðinna liggja.
Þegar farið var að hreyfa við
sifjaspellsmálum kom í Ijós vandi,
sem var stœrri en nokkurn hafði
grunað. Heldur þú að víðar sé
pottur brotinn án þess að við höf-
um hugmynd um það?
- Það sem kom í ljós þegar
menn loksins þorðu að taka á
sifjaspellunum gerir að verkum
að maður fer að spyrja sig hvað
það verði sem næst komi á dag-
inn. Hvort það séu ekki fleiri
dæmi um misnotkun og kúgun
sem fari fram beint fyrir framan
nefið á okkur og sem við lokum
augunum fyrir. Hvað Danmörku
varðar held ég að það sem næst
verði að taka fyrir sé meðferð á
gömlu fólki. Ég er hrædd um að
það sé meira en okkur grunar um
ofbeldi gegn elstu borgurum
þjóðfélagsins, sem eins og þeir
yngstu eiga í vök að verjast fyrir
þeim sterkari.
LG
Geta gerst í hvaða
fjölskyldu sem er
Guðrún Jónsdóttir: Sifjaspell er afleiðing af misskiptingu valds.
Konur eru kúgaðar af körlum og börn af fullorðnum
Fjölmiðlar voru ákafir í að segja frá reynslusögum fómarlamba en
áhugi þeirra einkenndist nokkuð af æsifréttamennsku. Þegar málið er
ekki lengur söluvara er hætta á að umræðan detti niður, segir Guðrún.
Mynd-Kristinn.
Guðrún Jónsdóttir, félags-
ráðgjafi er í hópi þeirra
kvenna sem fyrstar létu til sín
taka varðandi sifjaspell. í við-
tali sem hér fer á eftir ræðir
hún um aðdragandann að
stofnun samtaka gegn sifja-
spellum, hugmyndir sínar um
orsakir slíks ofbeldis og á
hvern hátt hægt sé að draga
úr því. Hún er ekki sammála
þeirri kenningu Ingrid Leth
sem kemur fram í viðtali við
hana á næstu síðu að karl-'
menn sem í æsku hafa verið
misnotaðir verði oft sjálfir kyn-
ferðisafbrotamenn á fullorð-
insaldri.
- Þetta eru ákaflega hæpin
fullyrðing sem ég get ekki tekið
undir. Vegna skorts á rannsókn-
um og því hve erfitt er að fram-
kvæma marktækar rannsóknir á
þessu sviði þá er ekki hægt að
halda svona fullyrðingum á lofti.
Úrtakskannanir, eins og sú sem
Ingrid byggir sínar kenningar á,
gefa oft óáreiðanlegar niðurstöð-
ur vegna þess hve erfitt er að fá
fólk til að svara á hreinskilinn
hátt. Niðurstöður slíkra
rannsókna, jafnvel í sama landi,
geta verið mjög mismunandi,
sagði Guðrún. - Auðvitað eru til
afbrotamenn sem hafa sjálfir ver-
ið misnotaðir í æsku en það gefur
ekki tilefni til neinna alhæfinga.
Kjarni vandans felst í misnotk-
un á valdi og sifjaspell eru ein
tegund þess ofbeldis sem mis-
notkun valds leiðir af sér. í seinni
tíð hafa flestir tekið undir þá
skoðun feminista að orsakir sifja-
spella liggji í valdamismuni sam-
félagsins. Kúgun karla á konum
og kúgun fullorðinna á bömum.
Ingrid segist hafa heyrt að ís-
lendingar séu óvenjugóðir við
börnin sín. Þú segir að þau séu
kúguð.
- Já mér finnst við almennt
sýna bömum okkar ýmist ofríki
eða afskiptaleysi. Samfélagið
tekur litla ábyrgð á bömum og
með of miklu vinnuálagi og lítilli
þjónustu við bamafólk er for-
eldrum gert ákaflega erfitt um vik
að sinna sínu hlutverki.
Mér finnst líka felast ákveðin
þversögn í því að íslendingar eiga
flest börn, miðað við nágranna-
þjóðir okkar, en um leið og þau
eru fædd er enginn tími fyrir þau.
Að þessu leyti held ég að að að-
búnaður barna sé verri hér en
annar staðar.
Samtök gegn
sifjaspellum
Hvernig kom það til að stofnuð
voru samtök gegn sifjaspellum?
Kveikjan að stofnun samtak-
anna var umfjöllun í Vem um of-
beldi gegn bömum sem birtist í
blaðinu sumarið 1986. Þetta var í
fyrsta skipti sem um þessi mál var
skrifað á opinberum vettvangi
hérlendis. Veturinn á undan
hafði ég verið með líámskeið í
félagsráðgjöf í Háskólanum tengt
þessu efni. Nemendumir vom
mjög áhugasamir og vildu ekki
láta staðar numið að námskeiði
loknu. Um sumarið stofnuðu við
því hóp og ákváðum að gera
eitthvað í þessum málum. Við
höfðum enga ástæðu til að ætla að
sifjaspell væm minni vandi hér en
annars staðar þótt umræða um
þessi mál hafi verið bannhelg
fram að þeim tíma. í þessum hópi
störfuðu líka nokkrar konur frá
kvennaathvarfinu.
Fyrsta verk hópsins var að hafa
opinn síma á kvöldin þar sem
fómarlömb sifjaspella gátu haft
samband. Viðbrögðin létu ekki á
sér standa, það var hringt látlaust
öll kvöld, konur á öllum aldri, og
það kom okkur á óvart hve mikill
fjöldi kvenna var reiðubúinn að
tjá sig um reynslu sína og gera
eitthvað í málunum.
Hugmyndin var sú að ná saman
þeim konum sem höfðu orðið
fyrir sifjaspellum og koma á fót
sjálfshjálparhópum. Fyrsti slíki
hópurinn hittist í janúat 87 en frá
því að við fórum af stað hafa hátt
á þriðja hundrað konur haft sam-
band við okkur.
í þessum hópum hittast konur
sem eiga það sameiginlegt að
hafa upplifað hræðilega reynslu
og stuðningur þeirra hver við
aðra er þeim mjög mikilvægur.
Þær rifja upp atburðina, sem
öllum reynist mjög erfitt því fórn-
arlömb sifjaspella vilja helst
gleyma þessari reynslu eða ýta
henni til hliðar. I framhaldi af
þessu reyna þær að átta sig á þeim
afleiðingum sem þetta hefur haft
á Iíf þeirra. Það myndast yfirleitt
sterk samkennd í hópunum sem
eykur konunum kjark og þor til
að takast á við sjálfa sig og lífið.
Fáir karlar hafa
hringt
Nú eru strákar líka fórnarlömb
■Sifjaspella, hafa þeir ekki leitað til
ykkar?
Það hafa einungis tveir karlar
hringt í okkur og ég kann enga
einhlíta skýringu á því. Það er vit-
að að stúlkur eru í meirihluta
þeirra sem verða fyrir sifjaspell-
um þó engar áreiðanlegar tölur
séu til í því sambandi. Skýringin
er ef til vill sú að karlmenn eiga
erfiðara með að viðurkenna að
þeir séu fórnarlömb., það brýtur
niður karlmennskuímyndina, en
það er ekkert hægt að fullyrða i
þessum efnum.
Við erum tilbúnar til að að-
stoða karla við að koma á fót
sjálfshjálparhópum en þeir verða
að hafa frumkvæðið að því sjálfir
og við teljum ekki æskilegt hafa
kynblandaða hópa.
Getur gerst
í öllum
fjölskyldum
Til að draga úr kynferðislegri
misnotkun á bömum, og raunar
öllu ofbeldi, held ég að við ættum
einbeita okkur að eigin einkalífi
og átta okkur á því hvernig valda-
mynstrið er inn á okkar eigin
heimili. Við þurfum að hugleiða
vandlega hvaða veganesti við gef-
um börnum okkar og spyrja okk-
ur að því í hvaða mynd kúgun
barna kemur fram í kringum okk-
ur. Það er mjög ríkjandi viðhorf
að börn eigi að hlíða og við
troðum upp á þau okkar skoðun-
um og vilja. Virðingarleysi fólks
gagnvart bömum kemur glögg-
lega fram í því á hvem hátt er
talað við þau og í raun njóta börn
ekki mannréttinda. Fullorðnir
“eiga“ bömin og ráðskast með
þau undir því yfirskyni að þau
vilji þeim aðeins það besta.
• Langtímamarkmiðið er í mín-
um huga það að dreifa valdi jafn-
ara og koma á friðsamlegri
sambúð milli karla og kvenna og
á milli þjóða. í því sambandi er
lausnin ekki fólgin í því að helm-
ingur kvenna sé í öllum ábyrgðar-
stöðum þjóðfélagsins heldur að
við beinum sjónum okkar inn á
eigin heimili og skoðum valda-
hlutföllin þar og hvernig því
mætti breyta
Fólki reynist ákaflega erfitt að
horfast í augu við þá staðreynd að
sifjaspell geta gerst alls staðar í
hvaða fjölskyldu sem er og það er
ekki hægt að benda á neitt óeðli-
legt í fjölskyidum eða fari þeirra
fjölskyldufeðra sem fremja sifja-
spell. Þetta em oft á tíðum hinir
mætustu borgarar út á við og fjöl-
skyldulífið allt slétt og fellt utan
frá séð. Enda er það svo að fólk
neitar oft að trúa því að maðurinn
í næsta húsi misnoti dóttur sína á
bak við gluggtjöldin, ..Nei, ekki
hann, ekki þessi fyrirmyndarfað-
ir...
Börnum er ekki
trúað
Fyrir utan það sem við sjálf get-
um gert til að höggva að rótum
meinsins er nauðsynlegt að gripið
verði til aðgerða strax til að að-
stoða þau böm sem hafa verið
misnotkuð. Breytingar í kerfinu
ganga ákaflega hægt og ég þekki
fleiri en eitt dæmi þess að börn
hafa fengið alveg hroðalega með-
ferð.
Til dæmis er bömum mætt með
mikilli tortryggni þegar þau segja
frá því að þau hafi verið misnotuð
og vitnisburður bamsins er ekki
tekin sem gild sönnun. Annað
hvort þarf afbrotamaðurinn að
játa verknaðinn eða einhver vitni
að finnast, sem er nú í langfæst-
um tilfellum. Það er ekki rétt að
efast á þennan hátt um framburð
bamsins því rannsóknir sem
gerðar hafa verið erlendis sýna að
innan við 1% af vitnisburði þeirra
er ómarktækur. En auðvitað em
þetta alvarlegar ákærur sem
koma fram og við eigum að fara
varlega í að sakfella menn en með
hliðsjón af eðli sifjaspellsmála
verðum við að endurskoða
sönnunarmatið og sönnunar-
byrðina. Það er ekki hægt að
meðhöndla þessi mál á sama hátt
og venjuleg sakamál, eins og t.d.
þjófnað.
Þjónusta bamaverndamefnda
og féiagsmálastofnana þarf að
verða markvissari og snúa ekki
eingöngu að baminu heldur einn-
ig að móðurinni og öðmm fjöl-
skyldumeðlimum. Hér í Reykja-
vík hefur verið komið á nokkurri
reglu i meðferð sifjaspellsmála en
víða út á landi er litla aðstoð hægt
að fá.
Eftir að mál em upplýst er svo
eins og botninn detti úr meðferð-
inni og lítil aðstoð fæst eftir það.
Það er ákaflega mikilvægt að
auka þá aðstoð sem fylgir í kjöl-
farið. Það þarf oft að fjarlægja
afbrotamanninn af heimilinu, en
ekki barnið eins og stundum er
gert, og eftir að maðurinn er far-
inn þarf bæði barnið sjálft og
móðirin á aðstoð að halda til að
koma undir sig fótunum á ný.
Æsifrétta-
mennska
Þegar farið var af stað með
starf sifjaspellshópsins átti
kannski engin von á að umræðan
um þessi mál yrði eins mikil og
raun varð á. Fjölmiðlar vom á-
kafir í að segja frá reynslusögum
fómarlamba en áhugi þeirra ein-
kenndist svolítið af æsifrétta-
mennsku. Þegar málið er ekki
lengur söluvara er hætta á að um-
ræðan detti niður.
Það er ákaflega erfitt að meta
það hvort sú umræða sem farið
hefur fram hafi skilað einhverj-
um árangi og hvort viðhorf fólks
hafi eithvað breyst. Ég veit til
dæmis nýlegt dæmi þess að bam
hafi þurft að skipta um skóla
vegna stríðni skólasystkina sinna
eftir að fréttist um að faðir henn-
ar hafi misnotað það kynferðis-
lega. Þau uppnefndu stúlkuna
mellu og hóm og bróðir hennar
varð líka fyrir aðkasti. Þetta sýnir
að það er gmnnt á því viðhorfi að
fómarlömb séu sek og þótt böm
hafi hér verið að verki er alveg
Ijóst að viðhorf þeirra mótast af
því umhverfi sem fullorðnir búa
þeim.
Það er mikilvægt að fjölmiðlar
láti ekki staðar numið heldur
fylgi málinu eftir með málefna-
legri umfjöllun og upplýsingum
um eðli þessara afbrota. Fjöl-
miðlar gegna ábyrgðarmiklu
hlutverki sem einn liður í því að
breyta viðhorfum fólks. til sifja-
spella og fá fólk til að horfast í
augu við þá staðreynd að vand-
amálið er algengara en við viljum
trúa. iþ