Þjóðviljinn - 27.10.1989, Blaðsíða 20

Um háska
Listin er þeir fiskar sem afgangs eru
þegar allir hafa fengið nóg að borða, -
er haft eftir einum okkar mesta lista-
manni og spekingi, sem jafnframt var
sjómaður og dáð hraustmenni.
„Hann var lipurmenni", sagði Guð-
laugur kaupmaður um hann og lét
hanga mynd eftir hann uppi á vegg
hjá sér, eina mynda, þótt hann skildi
hvorki myndina né manninn.
En hann skildi það sem máli skipti:
Að með Jóhannesi Kjarval var
eitthvað þýðingarmikið á ferð:
Eitthvað sem maður eins og hann
tekur gildi án þess að spyrja: „Skil ég
það eða skil ég það ekki“.
Pó angrar mig sífellt eitt:
Hvernig stendur á því, að hversu
mikið sem menn á borð við Jóhannes
draga af fiskum þá virðist aldrei vera
rýmilegur afgangur handa honum,
eða mönnum á borð við hann, að hafa
sér til viðurværis?
Það er sannast sagna helvíti skítt að
hvorki Jóhannesi né öðrum þvílíkum
virðist lukkast að láta ganga af, af
erfiði sínu, einn einasta fisk til þess
æðsta málefnis sem þeir sannarlega
báru fyrir brjósti; að fóðralistina, það
eina sem þeim þótti þó sannanlega
þess vert að Ieggja krafta og fjármuni
Svo er hitt einnig ljóst, að þó menn
eins og hann hætti á sjó, loks
sannfærðir um að þeir muni aldrei
hafa upp svo marga fiska með færa
eða netadrætti að það verði nokkrum
manni nokkurn tíma til nokkurs
gagns, þá eru þeir eigi að heldur lausir
við þann háska sem fylgir hinni votu
gröf.
Meir sagt: Með því að ganga af
skipi og fara að stunda „fagrar listir"
eru menn að setja sig í ennþá meiri
háska (sálarháska) en þekkist til sjós.
Líf manna er hvarvetna hlaðið lífs-
háska.
Hann er innifalinn í kaupunum
þegar oss er lífið gefið og hann endist
okkur í réttu hlutfalli við lengd þess!
Hafið eða illviðrin svokölluð breyta
ekki miklu þar um.
í lífsins
ólgusjó
Við erum semsagt öll seld undir
þann mikla dóm og hin endanlegu úr-
slit baráttu vorrar fyrirfram ráðin,
hvað sem líður garpskap og góðum
vilja. Hér þýðir því ekki að spyrja að
leikslokum heldur einungis að því
hversu menn standa sig þá stund sem
stríðið varir. Til þess að standa sig er
betra að hugsa sem mest um hina
hraustu og æðrulausu menn en reyna
að velta sér ekki um og upp úr raun-
um og ævisögum þeirra sem í sífellu
eru að „missa fótanna" „renna á rass-
inn“ „skripla á skötum“ eða „lenda á
eymasneplunum" svo dæmi séu tekin
af hressilegu orðfæri um þessa hluti.
Við beinum því aðdáun okkar og sem
mestu af sjóninni, að hinum sísigr-
andi hetjum, með svalvindana í
heitan faðm sér, en guði sé lof, þá er
mönnum jafnframt gefin vorkunn og
hjálpsemi við hina sem ekki þola mik-
inn gust. Tilvera vor manna byggist á
þessum tvennum lyndiseinkunnum:
aðdáun á þeim hrausta og hjálpsemi
við hinn veika. Án þeirra yrði aldrei
sjúkum líknað, engum hvftvoðungi
komið til manns og aldrei neinum úr
sjávarháska bjargað.
Án þeirra yrði öll hin fagra list í
útideyfu, - hjálparvana.
Sjómaður
dáðadrengur
Framhald vísunnar þekkja menn:
Hann var drabbari eins og gengur,
hann sigldi úr höfn út á svalfexta
dröfn þegar sfldin sást ekki lengur...
Þannig hafa menn haft ímynd sjó-
mannsins. Hann er hraustur en villtur
og hæpinn á að treysta, einsog hafið
sjálft, nema það að hann getur rokið
til og rifið upp lífsbjörg handa heilum
þorpum og borgum á einni nóttu,
þegar gefur og sá gállinn er á honum.
Þessvegna verður líka að fyrirgefa
honum þótt hann fari á sjóðandi fyll-
erí, svíki þá sem vildi hann elska um-
fram allt og á hann treysta, lendi í
áralöngum villum í lífsins ólgusjó.
Kannske kemur hann aldrei aftur,
kannski lendir hann í brjálaðri sfld
annarsstaðar, kannski gengur hann í
hamarinn með nornum og tröllum í
rauðljósahverfum stórborga, langt í
burtu og kannski hirðir „sá sem átti
hann“ sinn feng, og samsamar endan-
lega hans ólgandi skammlífa blóð
sínu eigin - eilífa. En komi hann nú
einhverntíma aftur til sinna þá er oft
tekið við honum á ný, og hann elskað-
ur meir en sá sem dvaldi kyrr og vakti
kannski yfir öllu því sem hann for-
sómaði. Það er kannski ekki réttlæti
en það er nú samt hinn einkennilegi
og óviðráðanlegi galdur lífsins, sem
Guð hefur skapað. Við eigum erfitt
með að skilja hann engu að síður en
hafið. Við skynjum að hann hefur sín
lögmál, rétt einsog hafið þyngdar-
lögmál og bylgjuhreyfingu, en hann
er nákvæmlega jafn óútreiknanlegur,
dyntóttur og tillitslaus og það. Hvað
veldur?
Er það kannski tryggðin sem mestu
stjórnar í lífi mannanna? Og veldur
því að þeir koma alltaf til baka,
hversu langt sem þeir þvælast frá sér
sjálfum og sínum?
Hinir stærstu og sterkustu sægarpar
sem ég hefi þekkt báru allir „Hina
miklu ógn“ í brjósti og töluðu við mig
um það, þegar þeir voru fullir. Annað
mál var að þeir kunnu að umbera
þessa ógn í brjósti sér og sjálfan sig í
ógninni, standa sína plikt, taka hrot-
una þegar hún kom og storminn þeg-
ar hann kom, í tveim orðum sem þeim
er svo tamt að nota: „Standa klár“.
Ævintýri
úr Eyjum
Ég hef sennilega aldrei lent í eins
ógnvænlegu brimi og á landleguballi í
Eyjum. Fékk þó ýmsa sullsama ferð
með gamla Herjólfi og stóð oft, lost-
inn klökkri hrifningu niðri á Skansi að
horfa á fiskiflotann koma inn, hlað-
inn, í þessháttar ferðum að iðulega
var annar hver bátur horfinn með rá
og reiða en hinir rambandi, sitt á
hvað, á hliðinni, drifnir ógegnsæju,
hvítu særoki. Svona balli er ekki hægt
að lýsa, allra síst hljóðum þess sem
byrja með lágværum klið, líkt og
öídur hjala við steina en breytast svo í
þungan nið og síðast í brimöskur, ým-
ist rísandi, ýmist fallandi, líkt og Átl-
antshafið í ham. Það er þrifið í axlir,
þrifið í rassa og þungum hnefum
skellt á trýn. Brennivínsflöskum grýtt
í veggi af alefli. Mönnum líka. Götur
fullar, eftir dansinn af hálfbjargar-
lausum mönnum að staulast heim.
Ég er ekki hrifinn af svona sam-
komuhaldi en hitt verður að játast að
strax að morgni voru þessir sömu
menn komnir niður á kajann þar sem
Lagarfoss var að slitna upp í hávaða-
roki og slagviðri, búnir að binda allan
vörubflaflota staðarins við skipið og,
undir gjörsamlega æðrulausum skip-
unum hafnsögumannsins gamla, sem
í svona tilfellum tekur víst við ábyrgð
héldu þeir áfram að leysa, binda,
hífa, slaka, kúpla, gefa inn og skipta
um gíra til skiptis eftir því sem aldan
þrýsti skipinu, ýmist viðráðanleg eða
óviðráðanleg, að og frá. Hvað eftir
annað voru afturhjól bílanna komin
út á kant. Engum brá. Þar voru einnig
komnar konur og menn sem héldu
áfram að handleika sveifar sínar,
kaðla og festingar með þeirri blöndu
af mýkt og handfestu sem þeir lögðu
þessar sömu hendur á brjóst kvenna
sinna, - uns ólguna hafði lægt og
þetta mikla skiplá bundið.
Afgangs-
fiskarnir
Sjómannslffið hefur breyst. Skipin
eru tryggari. Menn segja að það sé
orðinn meiri háski að vera innanum
bflaumferðina á þurru landi heldur en
útiá hinum votu vegum. Ég veit ekki
hvort það er satt. En sé það svo, þeim
mun sárara er til þess að hugsa að
afgangsfiskar þeir sem Jóhannes talar
um skuli sífellt fara til þess að kaupa
þessi háskalegu tæki bifreiðar og svo
að byggja hallir sem enginn hefur
þörf fyrir og virðist í því efni vera
alveg sama hvað þessir fiskar verða
margir. Það virðist endalaust vera
óútskýrð þörf fyrir fleiri hallir. En
það mega líka sjómenn sem aðrir vita
að hér er vandsiglt. Við vitum aldrei,
á hverri tíð hvort einhver listamaður,
Jóhannes eða annar, er meira virði en
bfll. Þetta er háski listarinnar, - háski
lífsins, óháður því hvort við erum á
hafi eða ekki hafi.
Sá einn er ekki f lífsháska sem er
nógu heimskur til að skynja ekki það.
Kraftbirting
Leikfélag Reykjavíkur í Borgarleik-
húsi:
LJÓS HEIMSINS eftir Kjartan
Ragnarsson eftir skáldsögu Halldórs
Laxness, Heimsljósi, fyrsta hluta.
Leikstjóri: Kjartan Ragnarsson.
Leikmynd og búningar: Grétar
Reynisson.
Tónlist og áhrifahljóð: Pétur Gétars-
son og Jóhann G. Jóhannsson.
Sönglög: Jón Ásgeisson.
Tónlistarstjórn: Jóhann G. Jóhanns-
son.
Lýsing: Egill Örn Árnason.
Leikendur: Sverrir Páll Guðnason/
Orri Huginn Ágústsson, Helgi Björns-
son, Ólaiia Hrönn Jónsdóttir, Mar-
grét Ólafsdóttir, Sigurður Karlsson,
Guðmundur Ólafsson, Bára Lyngdal
Magnúsdóttir, Margrét Helga Jó-
hannsdóttir, Margrét Ákadóttir, Jak-
ob Þór Einarsson, Steindór Hjörleifs-
son, Marinó Þórsteinsson, Eyvindur
Erlendsson, Rósa G. Þórsdóttir,
Bryndís Petra Bragadótir, Erla Ruth
Harðardóttir og Arnheiður
Ingimundardóttir.
Enn sækja menn í námur Hall-
dórs Laxness nú þegar reykvík-
ingar hafa loksins reist sér leikhús
í stíl við umferðarmannvirkin,
fjölbýli sín og einbýli. Og eins og
áður er sótt í sagnabrunn Hall-
dórs og skáldsögur hans sniðnar
að háttum leiksviðsins: Borgar-
leikhúsið opnaði í síðustu viku
með hátíðarsýningum á tveim
fyrstu hlutum Heimsljóss. Á
þriðjudagskvöld var Kraft-
birtíngarhljómur guðdómsins
leikinn fyrir almenning á Litla
sviði Borgarleikhússins og í kvöld
verður Höll sumarlandsins frum-
sýnd á því stærra. Kjartan Ragn-
arsson hefur tekist á það vanda-
sama verk að laga þessar sögur að
þörfum sviðsins, en Kjartan og
Stefán Baldursson leikstýra hvor
sinni sýningunni.
Borgarleikhúsið
Ekki skal hér fjallað um
Borgarleikhúsið sjálft, skelina
sem skal hýsa starfsemi Leikfél-
agsins um ókomin ár. Húsið hef-
ur ekki reynst dýrt í byggingu
miðað við leikhúsbyggingar í
heiminum í dag. Það er ekki
íburðarmikið, en ágætlega búið
tækjum. Sviðin munu reynast
starfsmönnum hússins erfið
fyrsta kastið, en þær hömlur
verða fljótt að baki, þótt þær
kunni að kalla á nákvæma
skoðun innan hússins á verkefn-
um næstu misserin, hvernig tekst
til um leikmátann, miðlun til
áhorfenda.
Bygging leikhússins og vígsla
er tímanna tákn, nú þegar bygg-
ing Þjóðleikhúss þarfnast brýnna
endurbóta og kerfi félagsheimila
um landið er ýmist lurelt eða
þarfnast aukinnar starfsemi frá
kjarna lýðveldisins.
Sýningin liðið þriðjudagskvöld
vakti vissulega umhugsun. Hall-
dór eigum við saman, sú menning
sem hann lýsir í Heimsljósi virðist
okkur vart eiginleg lengur, þekk-
ing á henni er á hverfanda hveli
þótt ýmis þau atvik sem bregður
fyrir undir Fótarfæti eigi sér hlið-
stæður í borg Davtðs í dag.
Kotbændasamfélagið er púkó,
U1
PÁLL BALDVIN
BALDVINSSON
fornfálegt, heimur sem varla er
hægt að leggja á trúnað: „Ég held
að það sem kemur þarna fram
hafi ekki getað verið daglegt
brauð niðursetninga og um-
komuleysingja,” segir Kjartan
Ragnarsson í vitali á síðum þessa
blaðs fyrir viku. Svona talar sá
sem veit ekki betur eða vill ekki
vita betur. Eins og löngum eru
menn reiðubúnir að afgreiða
þjóðfélagslega skoðun Halldórs
sem „ýkjur”, skáldskap sem ekki
er í tengslum við veruleikann.
Litla sviðið
Þetta er lítill salur á tveim hæð-
um með svið í miðju og mætti
reyndar loka hringnum alveg en í
þessari sviðsetningu er hringur-
inn rofinn. Sviðsetningin tekur
samt ekki nema að litlu leyti tillit
til þessa.
Leikmátinn er afluktur, inn-
hverfur að miðju og vísar mikið
af hálfum hringnum. Hann
beinist sjaldan upp til þeirra sem
á svölum sitja og tillit leikend-
anna er bundið við hluta salarins.
Það er eins og enn sé hugsað í
rými salar við Vonarstræti.
Leikmynd Grétars Reynis-
sonar býður samt uppá allt aðra
rýmisnýtingu. Hún er einföld í
tákngerð sinni, nokkur tefjandi
fyrir atburðarás en hugsunin í
byggingu hennar snjöll, hring-
laga form hennar kallar á leik all-
an hringinn, jafnvel að þeirri
glufu sem ekki er setin heldur
nýtt til aðflutninga á áhrifa-
mikinn hátt. Það eru þannig í
leikmyndinni margir góðir kostir,
snjallar lausnir. Hún er þokka-
lega lýst, ekki sláandi en sker
hvergi í augun. Eðlisþættir text-
ans og sýningarinnar bæru mun
hvassari lýsingu.
Búningar eru aftur óttalegur
samtíningur, gætu nánast verið á
almúgafólk í vestra. Þekking
Halldórs á klæðnaði sinnar
smáðu þjóðar hefur greinilega
ekki varpað neinni skímu inní
huga leikmyndahönnuðar við
verkið. Nema það sé af yfirve-
guðu ráði (eða fjárskorti?) að
Kamarilla húsfreyja gengur á
gömlum spariskóm af karlmanni
frá því um 1960. Er sá hluti lýtir á
sýningunni og uppgjöf fyrir hinni
þjóðlegu hefð.
Áhrifshljóð eru fallega unnin
af Pétri Grétarssyni og Jóhanni
G. Nokkuð misræmi er milli
þeirra og gullfallegra laga Jlons
Ásgeirssonar. Kórsöngurinn
fjarlægur og laustengdur svip
sýningarinnar.
Leikarar
Ánægjulegast við sýninguna á
Heimsljósi er hversu jöfn hún er í
leik, hvað frammistaða Ieikenda
er góð. Fyrstan skal telja Sverri
Pál Guðnason, en hann deilir
hlutverki Ólafs á barnsaldri með
Orra Ágústssyni. Pilturinn leikur
óhemju erfitt hlutverk svo ung-
um huga af mikilli næmni, skýr-
leik og snerpu. Kjartan hefur
gripið til þess ráðs að tvískipta
hlutverki Ólafs og er það bragð
notað nokkuð vel gegnum sýn-
inguna, þó barnslegar hugsanir
og uppljómanir Ólafs á unglings-
árum mætti tjá nokkuð meira
með yngri röddinni þegar á líður
leikinn. Helgi Björnsson er hins-
vegar Ólafur Kárason á gelgju-
Rúmenskur farsi
Nemendaleikhúsið sýnir í Lindarbæ.
GRÍMULEIKUR eftir Ion Luca Car-
agiale.
Leikstjóri: Alexa Visarion.
Þýðandi: Jón Óskar.
Leikmynd og búningar: Hlín Gunn-
arsdóttir.
Lýsing: ÓlafurÖrn Thoroddsen og
Magnús Bergmann.
Leikendur: Hilmar Jónsson, Ingvar
Eggert Sigurðsson, Balthasar Korm-
ákur, Björn Ingi Hilmarsson, Erling
Jóhannesson, Eggert Arnar Kaaber,
Katarina Nölsoe, Harpa Arnardóttir,
Edda Arnljótsdóttir
Nýr árgangur sprettur fram úr
fylgsnum Leiklistarskóla íslands
og setur upp nær aldargamlan
farsa eftir rúmenskan höfund í
hljómfagurri og leikandi léttri
þýðingu Jóns Óskars. Kallaður er
til gestaleikstjóri með norrænum
tilstyrk alla leið frá Rúmeníu og
látinn hrista upp í krökkunum,
keyra þau á ofsahraða með mikl-
um tilþrifum gegnum sýninguna
og eftir á að hyggja þá spyr áhorf-
andinn sjálfan sig: Jaá? Þetta var
kraftmikið, snoturlega samið, en
ósköp var það lítið skemmtilegt.
Nemenda-
sýningar
Þá má spyrja á móti: til hvers
eru nemendasýningar? Svar
lætur ekki á sér standa. Allir
skólar sjá sig knúða til að ljúka
námsdvöl tveggja þriggja ára
með einhverskonar opinberu
verkefni. Hér á landi er sú hefð
komin á að lokaverkefni Leik-
listarskólans eru talin fullgildur
þáttur í leikstarfsemi atvinnu-
manna. Sýningar þeirra eru
auglýstar sem slíkar. Skólinn hef-
ur lagt metnað sinn í að fá til
starfa fullveðja atvinnumenn til
að stýra þessum sýningum, látið
semja leikrit sérstaklega fyrir
hópinn eða þýða ýmis verk, sígild
eða nærri því sígild og látið nem-
endur sína kljást við þau. Allt er
þetta gott og blessað.
Á þessum sýningum má sjá
drög að atvinnumönnum, starfs-
krafta sem hafa oftar en ekki
markað sér bás, sérsvið sem þeir
eru sterkari á en öðrum. Ein-
kenni sem þeir hafa náð sæmi-
legum tökum á í námi sínu og
flytja nú í fullveðja sýningar. I
sumum þessara leikaraefna eru
greinanlegir efnisþættir, sem
bjóða uppá ýmsa möguleika,
líkamlegt atgervi, skap, fram-
sögn, ýkjur eða ríka nærveru.
Það er síðan listamannanna sjál-
fra og leikhúsanna sem ráða þau
til starfa á komandi misserum
hvernig tekst til, hvað krakkarnir
þroskast mikið og fljótt.
Víst njóta þessir lærlingar tillits
áhorfenda veturinn í Nemenda-
leikhúsinu. Stundum hefur það
jafnvel brunnið við að þeir sem
skrifa um leiklist að staðaldri í
dagblöð hefji þessa starfsemi upp
til skýjanna og telji listsköpun
búa árvisst í Lindarbæ. En það er
mikil firra.
Grímuleikur
Farsinn sem Nemendaleikhús-
ið sýnir að þessu sinni er ekki
fjarskyldur austurrísku og frön-
sku försunum sem urðu til uppúr
miðri öldinni. Hann er skop um
ráðsetta borgara og daðrar vita-
skuld við eftirlæti áhorfenda fyrr
og síðar, misskilning, blekkingar
og villu í ástarmálum sem hafa
það að markmiði að seðja líkam-
legan losta. Það er býsna langsótt
þykir mér að gera því skóna að
leikur Caragiele sýni „vaxandi
ógn hins stóra tóms“. Hann er
bara ósköp venjulegur farsi þar
sem skopið sprettur fram af af-
káralegum kringumstæðum sem
venjulegar búðarlokur og frillur
þeirra lenda í. Leikstjóranum
hefur hinsvegar tekist að láta
leikarana flytja verkið af óhemju
20 SfÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 27. október 1989